608

Streszczenie

Wprowadzenie: cechami wskazującymi na tenden-

cję do agenezji zębów „mądrości” są zmniejszone

ich wymiary, hipodoncja, opóźnienie tworzenia lub

wyrzynania zębów.

Cel pracy: analizowano porównawczo wymiary

przednio-tylne koron trzecich w odniesieniu do dru-

gich zębów trzonowych w szczęce oraz w żuchwie.

Materiał i metody: zanalizowano 82 modele gip-

sowe uzębienia szczęki, 62 żuchwy oraz wykonano

bezpośrednio pomiary zębów w jamie ustnej u 33

pacjentów w wieku 15-55 lat. Wyniki badań poddano

analizie statystycznej z użyciem programu StatPac

for Windows 11,0 stosując liniową analizę regresji

przy poziomie istotności p < 0,05.

Wyniki: na podstawie analizy regresji wykazano, że

w obydwu łukach zębowych przeciętnie większemu

drugiemu zębowi trzonowemu w wymiarze mezjal-

no-dystalnym odpowiada dłuższy ząb „ósmy”.

Podsumowanie: większe wymiary trzecich zębów

trzonowych niż drugich w żuchwie przypuszczalnie

mogą świadczyć o braku tendencji do agenezji za-

wiązków dolnych zębów „ósmych.

Cechy różnicowe górnych i dolnych drugich oraz

trzecich zębów trzonowych*

Differential characteristics of upper and lower second

and third molars

Elżbieta Pawłowska, Joanna Szczepańska

Z Zakładu Stomatologii Wieku Rozwojowego Uniwersytetu Medycznego w Łodzi

Kierownik: prof. dr hab. n. med. M. Wochna-Sobańska

Summary

Introduction: The features associated with tendency

to agenesis of wisdom teeth are: smaller teeth,

hypodontia, delayed tooth formation or eruption.

Aim of the study: To perform comparative analysis

of coronal mesio-distal diameter of third molars in

relation to second molars in the upper and lower

jaw.

Material and method: Plaster casts of 82 maxillae

and 62 mandibles were analyzed. Additionally,

intra-oral measurements of teeth in 33 patients were

taken. All the patients were aged between 15 and

55 years. The data were then statistically analyzed

using StatPac 11.0 software for linear regression

analysis at p < 0.05.

Results: Linear regression shows that in both

arches in most instances a larger second molar is

accompanied by a longer wisdom tooth on a mesio-

distal plane.

Conclusion: Mandibular third molars that are

larger than second molars may probably reflect no

tendency towards agenesis of lower wisdom teeth

germs.

KEYWORDS:

second and third molars, mesio-distal diameter

HASŁA INDEKSOWE:

drugie i trzecie zęby trzonowe, wymiary przednio-

-tylne

*Praca zrealizowana w ramach pracy własnej 502-12-478.

Czas. Stomatol., 2008, 61, 9, 608-614

© 2008 Polish Dental Society

http://www.czas.stomat.net

2008, 61, 9

Cechy różnicowe trzecich zębów trzonowych

609

Wprowadzenie

Trzecie zęby trzonowe mogą być przyczy-

ną wielu powikłań, takich jak powtarzające się

infekcje, torbiele, neuralgie, resorpcja sąsied-

niego zęba, dolegliwości bólowe. Ich usuwa-

nie, zwłaszcza ze stwierdzonymi patologia-

mi zapalnymi, stwarza ryzyko bólu, obrzęku,

utrudnionego gojenia, szczękościsku, uszko-

dzenia nerwów lub sąsiednich zębów, połą-

czenia ustno-zatokowego. Uważa się także,

że zęby te są odpowiedzialne za pojawienie

się stłoczeń trzeciorzędowych, zaburzających

estetykę w odcinku przednim żuchwy. Wielu

autorów sądzi, że należy profilaktycznie usu-

wać asymptomatyczne, zatrzymane zęby „mą-

drości”. Inni natomiast uważają, że nie ma uza-

sadnienia medycznego dla ekstrakcji a priori

trzecich zębów trzonowych. Wymagają one

jedynie stałej oceny [1, 5, 7, 9, 10, 11, 13,15,

17, 18, 19, 22].

Ewolucjoniści, biolodzy molekularni bada-

jący rozwój zębów oraz antropolodzy uważają,

że istnieją ewolucyjne tendencje w kierunku

eliminacji trzecich zębów trzonowych, z po-

wodu zmniejszania się wymiarów części twa-

rzowej czaszki, w wyniku działania różnych

czynników środowiskowych, biologicznych i

kulturowych [17]. Podkreśla się, że wrodzo-

nym brakom zębów często towarzyszy mi-

krodoncja. Powstała teoria, że obecność-brak

zębów nie jest cechą dychotomiczną, ale ilo-

ściową. Zmniejszenie wymiarów zębów może

wskazywać na tendencje do ich agenezji lub

być konsekwencją wrodzonego braku innych

zębów [12].

Z badań Kajii i wsp. [7] wynika, że brak

zawiązków trzecich zębów trzonowych w

żuchwie występuje rzadziej niż w szczęce i

jest związany z przednio-tylnym wymiarem

szczęki, nie zaś żuchwy. Badacze wykluczy-

li istnienie korelacji pomiędzy długością żu-

chwy a agenezją trzecich zębów trzonowych.

Natomiast odsetek braków trzecich zębów

trzonowych zarówno w żuchwie, jak i w szczę-

ce wzrastał ze zmniejszeniem się rozmiarów

szczęki. Kilka innych badań potwierdza te wy-

niki [24, 25].

Obserwacje dokonane na podstawie zdjęć

pantomograficznych wykazały, że istnieje ko-

relacja między zapoczątkowaniem tworzenia

dolnych trzecich zębów trzonowych a poszcze-

gólnymi stadiami rozwoju zębów przedtrzono-

wych i pozostałych trzonowych, szczególnie

drugich. Jeśli zawiązek dolnego trzeciego zęba

trzonowego nie pojawił się do 7 stadium (z

ośmiu stadiów wg Demirijan) tworzenia dru-

giego zęba trzonowego, prawdopodobieństwo

wrodzonej absencji trzeciego zęba trzonowe-

go wynosi 100%. Przy wrodzonym braku zęba

„ósmego” formowanie i wyrzynanie pozosta-

łych zębów było także późne. Opóźnienie for-

mowania zawiązków może być jedną z przy-

czyn agenezji trzecich zębów trzonowych.

Istnienie rozwojowych zależności, szczegól-

nie pomiędzy drugimi i trzecimi zębami trzo-

nowymi żuchwy może być pomocne w plano-

waniu leczenia ortodontycznego [2, 6].

W czasie morfogenezy dookoła tworzącego

się zawiązka zęba powstaje w wyrostku zębo-

dołowym krypta kostna, dostosowana do po-

większającego się zawiązka [3]. W wieku 7 lat

obecność krypt trzecich zębów trzonowych w

żuchwie obserwowano w 2,4%, zaś w szczęce

u 1,3% pacjentów [14]. Tucker i wsp. [23] wy-

kazali istnienie zasadniczych różnic w kodzie

genetycznym dla górnych i dolnych zębów

trzonowych. Mniejszy odsetek braków trze-

cich zębów trzonowych w żuchwie, szybsza

inicjacja zawiązków dolnych zębów niż gór-

nych, brak korelacji ich rozwoju z długością

żuchwy oraz zasadnicze różnice w podłożu

genetycznym wskazują na pewną niezależność

zębów mądrości w żuchwie od ewolucyjnej

E. Pawłowska, J. Szczepańska

Czas. Stomatol.,

610

eliminacji, w przeciwieństwie do odpowiedni-

ków w szczęce.

Wobec powyższych faktów oraz własnych

obserwacji autorki podjęły próbę weryfikacji

tendencji biologicznych przemian lub zróż-

nicowania opinii sensu rozwoju trzecich zę-

bów trzonowych dolnych w porównaniu do

górnych. W tym celu wytypowano istotny pa-

rametr morfologiczny – względny wymiar

przednio-tylny tych zębów.

Cel pracy

Celem pracy była analiza porównawcza wy-

miaru przednio-tylnego koron trzecich w sto-

sunku do drugich zębów trzonowych w szczę-

ce oraz w żuchwie.

Materiał i metody

Wśród populacji osób posiadających trzecie

zęby trzonowe w szczęce lub w żuchwie w wie-

ku 15-55 lat, dokonano oceny porównawczej

wymiaru mezjalno-dystalnego drugich i trzecich

zębów trzonowych tego samego łuku zębowe-

go. Zanalizowano 62 modele gipsowe uzębie-

nia żuchwy oraz 82 modele szczęki pacjentów

z Zakładu Stomatologii Wieku Rozwojowego,

studentów stomatologii UM, pracowników SP

ZOZ Instytut Stomatologii oraz pacjentów z

prywatnych gabinetów. Ponadto u 33 pacjen-

tów pomiary zębów w szczęce wykonano bez-

pośrednio w jamie ustnej.

W badaniach wykorzystano suwmiarkę z

hartowanej stali nierdzewnej z zakończenia-

mi szczęk typu cyrkla, z rozdzielczością no-

niusza umożliwiającą dokładność pomiaru do

0,05 mm. Wymiar mezjalno-dystalny okre-

ślano mierząc maksymalną odległość między

punktami stycznymi dla drugich zębów trzo-

nowych. Na trzecich zębach trzonowych prze-

prowadzano linię dzielącą korony tych zębów

na dwie, w przybliżeniu równe części – języ-

kową i policzkową oraz mierzono wymiary od-

cinka między punktami przecięcia z brzegami

zębów. W przypadkach obecności prawego i

lewego zęba w obrębie jednej szczęki pomiary

uśredniano. Wymiary drugich i trzecich zębów

trzonowych dla każdego pacjenta umieszczano

na tej samej współrzędnej poziomej. Pomiary

drugich zębów trzonowych przed poddaniem

analizie statystycznej podzielono arbitralnie na

trzy zakresy (zaznaczone na wykresach linia-

mi pionowymi), odpowiadające różnicy mię-

dzy największym i najmniejszym wymiarem

podzielonym na trzy.

Wyniki badań poddano analizie statystycz-

nej StatPac for Windows 11.0 stosując linio-

wą analizę regresji przy poziomie istotności

p < 0,05.

Wyniki

Trzecie zęby trzonowe w żuchwie były dłuż-

sze niż drugie zęby trzonowe, przeciętnie oko-

ło 0,3 mm. Odwrotnie w szczęce, średnio dru-

gi ząb trzonowy był dłuższy o około 0,7 mm

od trzeciego trzonowego. W obydwu przypad-

kach różnica była statystycznie istotna; p<0,05

(tab. 1).

Na rycinach 1 i 2 zilustrowano analizę regre-

sji wymiarów drugich i trzecich zębów trzono-

wych żuchwy oraz szczęki u badanych pacjen-

tów. Mezjo-dystalne wymiary całkowicie wy-

rzniętych drugich zębów trzonowych w oby-

dwu łukach zębowych zostały uporządkowane

według wzrastającej wielkości.

Liczba zębów w wyznaczonych obszarach

wielkości była zbliżona: 23 osoby znalazły się

w obszarze najmniejszych wymiarów, 22 oso-

by w obszarze pośrednich wartości, 17 osób w

obszarze o największych wymiarach zębów.

Dla żuchwy rozkład okazał się odpowiednio:

36, 42, 37 pacjentów.

2008, 61, 9

Cechy różnicowe trzecich zębów trzonowych

611

Linia regresji dla zębów dolnych pokazuje,

że trzeci ząb trzonowy w żuchwie był dłuższy

niż drugi ząb trzonowy, zaś w szczęce odwrot-

nie. Kąt nachylenia linii regresji do osi odcię-

tych wskazuje, że w obydwu szczękach więk-

szemu drugiemu zębowi trzonowemu w wy-

miarze mezjalno-dystalnym odpowiada dłuż-

szy ząb „ósmy”. Podział danych na trzy ob-

szary nie wykazał tendencji do grupowania

wymiarów w którymkolwiek zakresie.

Dyskusja

Mniejsze wymiary przednio-tylne wyrost-

ków zębodołowych współczesnego człowie-

ka, w porównaniu z praprzodkami, wynikały

ze zmiany pozycji ciała na pionową, budowy

i czynności przednich kończyn, które przejęły

zadania wcześniej prawie wyłącznie zarezer-

wowane dla zębów, a także wzrostu rozmia-

ru mózgu kosztem części twarzowej czaszki.

Odkrycie ognia, gotowanie i zmiękczania po-

żywienia zapewniało przeżycie nawet, jeśli

ludzie nie mieli zębów. Efektem ograniczania

przez wieki czynności przeżuwania, w wyniku

jedzenia coraz bardziej przetworzonych pro-

duktów żywnościowych, jest systematyczne

zmniejszanie się miejsca dla wszystkich zę-

bów, szczególnie dla trzecich zębów trzono-

wych. Obecnie zęby te częściej niż inne do-

tknięte są, poza agenezją, polimorfizmem, nie-

prawidłowym położeniem lub pozostają im-

paktowane [17].

Corruccini [4] nie znajdował uzasadnienia

korzyści, jakie mogłyby wynikać ze zmniej-

szenia szczęk lub długości łuku zębowego

dla przeżycia współczesnego człowieka. Jako

przyczynę takiego zjawiska sugerował raczej

Ryc. 1. Analiza regresji wymiarów (w mm) drugich

i trzecich zębów trzonowych żuchwy u badanych

pacjentów (wielkość „7”, wielkość „8”, linia regre-

sji).

Ryc. 2. Analiza regresji wymiarów (w mm) drugich

i trzecich zębów trzonowych szczęki u badanych pa-

cjentów w mm (wielkość „7”, wielkość „8”, linia

regresji).

Ta b e l a 1 . Wymiary drugich i trzecich zębów trzonowych w mm

Żuchwa

Szczęka

drugi ząb trzonowy

trzeci ząb trzonowy

drugi ząb trzonowy

trzeci ząb trzonowy

śr.

zakres

SD

śr.

zakres

SD

śr.

zakres

SD

śr.

zakres

SD

8,1 6,3 -10,3

0,69

8,4 6,0– 12,2

1,1

7,8 6,1– 10,1

0,62

7,1 3,6 -10,4

1,3

E. Pawłowska, J. Szczepańska

Czas. Stomatol.,

612

akumulację mutacji. Wyniki najnowszych ba-

dań wykazują, że współczesne społeczeństwa

spożywające gotowane mięso i warzywa oraz

przetworzoną żywność nie wyzwalają dużych

sił żujących, a tylko takie powodują ściera-

nie powierzchni stycznych i doprzednie prze-

mieszczanie zębów. W konsekwencji zmniej-

szenie przednio-tylnych rozmiarów zębów

umożliwia właściwą pozycję zębów „mądro-

ści”. Przeciwnie, brak zmniejszania rozmia-

rów zębów z przesunięciami w kierunku me-

zjalnym prowadzi do stłoczeń lub ektopowe-

go położenia zębów „ósmych”. Niski odsetek

stłoczeń u ludzi pierwotnych był spowodo-

wany wysokim stopniem atrycji powierzchni

proksymalnych, a nie harmonijną zgodnością

rozmiarów zębów i szczęk.

Niewielkie mikroewolucyjne zmiany z po-

kolenia na pokolenie w przeciwieństwie do

makroewolucji tłumaczy się procesem dryftu

genetycznego lub przepływem genów, a nie

selekcją. Potwierdzenie podłoża genetyczne-

go braku trzecich zębów trzonowych stanowi

praca Peres i wsp. [16], którzy zlokalizowa-

li zmiany polimorficzne w promotorze genu

Pax9 odpowiadające za agenezję zębów „mą-

drości”. Dziedziczenie tych zmian nukleoty-

dowych z pokolenia na pokolenie nie może

zatem wzrastać w krótkim okresie dziejowym

(długość życia pokolenia).

Ortodonci zwykle rozpoczynają leczenie

zgryzu przed pojawieniem się trzecich zębów

trzonowych w jamie ustnej. Na ostateczny do-

wód wykształcenia tych zębów na zdjęciu pan-

tomograficznym trzeba czekać do 14-15 roku

życia. Tak późny czas rozpoznania ogranicza

możliwości terapeutyczne oddziaływania na

rozbudowę łuków zębowych. W celu elimi-

nacji stłoczeń i stworzenia miejsca dla zębów

„ósmych” dobrym rozwiązaniem wydawała

się ekstrakcja drugich zębów trzonowych. W

tym celu Orton-Gibbs i wsp. [15] podjęli bada-

nia dla opisania ścieżek wyrzynania oraz po-

zycji i rozmiarów trzecich zębów trzonowych
w szczęce i żuchwie po usunięciu drugich zębów
trzonowych. Okazało się, że w wyniku zabiegu
ekstrakcji drugich zębów trzonowych w 96%
zęby „ósme” dolne i w 99% górne wyrzynały
się w dobrym lub akceptowalnym położeniu.
Trzecie zęby trzonowe żuchwy były o 0,55 mm
większe, a szczęki o 0,7 mm mniejsze niż drugie
zęby trzonowe, co także potwierdziły nasze ba-
dania (odpowiednio: 0,3 mm vs 0,7 mm).

W przypadkach ekstrakcji drugich zębów

trzonowych w żuchwie wielkość powierzch-

ni żującej może być zatem większa, ponieważ

zastępujące je trzecie zęby trzonowe mają ge-

neralnie większe wymiary. W świetle badań

nowoczesnej biologii ewolucyjnej oraz stoma-

tologii pojawiają się wątpliwości co do słusz-

ności zjawiska selekcji w stosunku do braku

cechy obecności trzecich zębów trzonowych.

Konsekwencją zmniejszania się miejsca dla

rozwijających się zębów są według niektórych

autorów kompensacyjne interakcje między są-

siednimi zawiązkami. Jeśli ząb, który rozwija

się wcześniej ma większe wymiary niż prze-

ciętny, wtedy kolejny wyrzynający się obok

będzie miał tendencję do mniejszych wymia-

rów i odwrotnie [21]. Takie wyrównywanie

wielkości zębów obserwowano w przypad-

ku hipodoncji (przy wrodzonym braku zębów

siecznych bocznych w szczęce przyśrodko-

we zęby sieczne miały zwiększone wymiary)

i oligodoncji (pierwsze zęby trzonowe były

znacząco większe, jeśli stwierdzano agenezję

trzecich zębów trzonowych) [6, 20].

Przeciwstawne wyniki przedstawili Kieser

i wsp. [8]. Oceniali interakcje między zębami

rozwijającymi się wcześniej niż przeciętnie i

odpowiednio później. Okazało się, że więk-

szym średnim wymiarom zębów pierwszych

trzonowych stałych towarzyszą w 74% więk-

sze rozmiary drugich zębów trzonowych, a

2008, 61, 9

Cechy różnicowe trzecich zębów trzonowych

613

mniejsze wymiary pierwszych zębów trzono-

wych są w 83% związane z mniejszymi zębami

„siódmymi”. Podobne dane uzyskano, kiedy

rozmiary zębów były korygowane dla długo-

ści łuku zębowego, wskazując na brak kom-

pensacyjnych interakcji w rozmiarach sąsied-

nich zębów. Wyniki naszych badań są zgodne

z tymi wnioskami.

Podsumowanie

Większe wymiary trzecich zębów trzono-

wych niż drugich w żuchwie przypuszczalnie

mogą świadczyć o braku tendencji do zaniku

zawiązków dolnych zębów „ósmych. Wiedza

ta może być wykorzystana w profilaktyce i le-

czeniu zaburzeń zgryzowych oraz przy plano-

waniu zabiegów chirurgicznych.

Autorki składają podziękowania koleżankom i kolegom za udostępnie-

nie modeli gipsowych.

Piśmiennictwo

1. Adeyemo W L: Do pathologies associated

with impacted lower third molars justify pro-

phylactic removal? A critical review of the li-

terature. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral

Radiol Endod 2006, 102, 4: 448-452.

2. Baba-Kawano S, Toyoshima Y, Regalado L,

Sa’do B, Nakasima A: relationship between

congenitally missing lower third molars and

late formation of tooth germs. Angle Orthod

2002, 72, 2: 112-117.

3. Boughner J C, Dean M C: Does space in the

jaw influence the timing of molar crown ini-

tiation? A model using baboons (Papio anu-

bis) and great apes (Pan troglodytes, Pan pa-

niscus). J Hum Evol 2004, 46: 253-275.

4. Corruccini R: Anthropological aspects of oro-

facial and occlusal variations and anomalies.

In: Advances in Dental Anthropology, Wiley-

Liss, New York 1991, str. 308-309.

5. Ebbert S, Sangiorgio M: Facing the dreaded

third molar. Prevention 1991, 43, 7, 108-110.

6. Garn S M, Lewis A B: Gradient and pattern

of crown-size reduction in simple hypodon-

tia. Angle Orthod 1970, 40: 51-58.

7. Kajii T S, Sato Y, Kajii S, Sugawara Y, Iida J:

Agenesis of third molar germs depends on sa-

gittal maxillary jaw dimensions in orthodon-

tic patients in Japan. Angle Orthod 2003, 74,

3: 337-342.

8. Kieser J A, Groeneveld H T, Preston C B: On

the non-existence of compensatory tooth size

interaction in a contemporary human popula-

tion. J Dent Res 1986, 65, 8, 1105-1107.

9. Leff M: Hold on to your wisdom teeth.

Consum Rep Health 1993, 5, 8: 4-85.

10. Łangowska-Adamczyk H, Drugacz J,

Niedzielska I: Zatrzymane trzecie zęby

trzonowe w materiale II Katedry i Kliniki

Chirurgii Szczękowo-Twarzowej Śl. AM w

Katowicach. Czas Stomatol 1995, 48: 324-

-329.

11. Młynarska-Zduniak E, Żyszko A: Analiza

porównawcza wymiarów przednio-tylnych

trzecich zębów trzonowych dolnych. Czas

Stomatol 1993, 46: 611-613.

12. Nakata M: A consideration on genetic factors

in congenital missing of teeth. J Stomatol Soc

Jpn 1979, 46: 131-139.

13. Niedzielska I: Third molar influence on den-

tal arch crowding. Eur J Orthod 2005, 27, 5:

518-523.

14. Orhan K, Ozer L, Orhan A, Dogan S, Paksoy

C: Radiographic evaluation of third molar

development in relation to chronological age

among Turkish children and youth. Forensic

Sci Int 2007, 165, 1: 46-51.

15. Orton-Gibbs S, Crow V, Orton H S: Eruption

of third permanent molars after the extrac-

tion of second permanent molars. Part 1:

Assessment of third position and size. Am J

Orthod Dentofacial Orthop 2001, 119, 3: 226-

-238.

E. Pawłowska, J. Szczepańska

Czas. Stomatol.,

614

16. Peres R C, Scarel-Caminaga R M, do Espírito

Santo A R, Line S R: Association between

PAX-9 promoter polymorphisms and hypo-

dontia in humans. Arch Oral Biol 2005, 50,

10: 861-871.

17. Silvestri AR, Singh I: The unresolved problem

of the third molar. JADA 2003, 134: 450-

-455.

18. Singh H, Lee K, Ayoub A F: Management of

asymptomatic impacted wisdom teeth: a mul-

ticentre comparison. Br J Oral Maxillofac

Surg 1996, 34: 389-393.

19. Slami D, Tomasz M, Karolonek M, Matthews-

Brzozowska T: Trzecie zęby trzonowe – pro-

blem ortodontyczny. Przegląd piśmiennictwa.

Dental Forum 2005, 33: 71-74.

20. Sofaer J A, Chung C S, Niswander J D, Runck

D W: Developmental interaction, size and

agenesis among permanent maxillary inci-

sors. Hum Biol 1971, 43, 36-45.

21. Sofaer J A: A model relating developmen-

tal interaction and differential evolutionary

reduction of tooth size. Evol 1973, 27: 427-

-434.

22. Southard T E: Third molars and incisor crow-

ding: when removal is unwarranted. J Am

Dent Assoc 1992, 123, 8: 75-78.

23. Tucker A S, Sharpe P: Molecular genetics of

tooth morphogenesis and patterning: the right

shape in the right place. J Dent Res 1999, 78:

826-834.

24. Woodworth D A, Sinclair P M, Alexander R

G: Bilateral congenital absence of maxillary

lateral incisors: a craniofacial and dental cast

analysis. Am J Orthod 1985, 87: 280-293.

25. Tavajohi-Kermani H, Kapur R, Sciote J J:

Tooth agenesis and craniofacial morphology

in an orthodontic population. Am J Orthod

Dentofacial Orthop 2002, 122: 39-47.

Otrzymano: dnia 3.IX.2008 r.

Adres autorek: 92-213 Łódź, ul. Pomorska 251

Tel./Fax: [phone]

e-mail: [e-mail]