LOGOPEDIA SZKOLNA I
PRZEDSZKOLNA
Kształtowanie się i rozwój mowy
dziecka
Dr Urszula Kalicińska
TEMATYKA:
• Wczesne uwarunkowania rozwoju mowy.
• Okresy kształtowania się mowy dziecka.
• Opóźniony rozwój mowy.
• Środowiskowe uwarunkowania kształtowania
się i rozwoju mowy.
• Wspomaganie rozwoju mowy dziecka.
Literatura:
• Clark L. ,Ireland C.: Uczymy się mówić, mówimy, by się uczyć. Poznań
1998, Dom Wydawniczy REBIS.
• Emiluta-Rozya D.: Wspomaganie rozwoju mowy dziecka w wieku
przedszkolnym. Warszawa 1994,Centrum Metodyczne Pomocy
Psychologiczno-Pedagogicznej MEN.
• Kaczmarek L.: Nasze dziecko uczy się mowy. Lublin 1977,
Wydawnictwo Lubelskie.
• Krasowicz G.: Język, czytanie, dysleksja. Lublin 1997, Agencja
Wydawniczo-Handlowa AD.
• Sachajska E.: Uczymy poprawnej wymowy. Warszawa 1981, WSiP.
• Stecko E.: Wczesne rozpoznawanie i leczenie zaburzeń mowy. Lublin
1991, PFZM.
• Styczek I.: Badanie i kształtowanie słuchu fonematycznego. Warszawa
1982, WSiP.
• Słodownik-Rycaj E.: Gry i zabawy językowe. Jak pomagać dziecku w
przyswajaniu języka. Warszawa 2001, Wydawnictwo Akademickie
„Żak”.
• Tarkowski Z.: Rozwijanie mowy dziecka. Program terapeutyczno-
stymulacyjny. Lublin 1993, PFZM.
• Zaleski T.: Opóźniony rozwój mowy. Warszawa 1992, PZWL.
Wczesne uwarunkowania rozwoju
mowy:
• Mówienie jest sprawnością, której trzeba się
uczyć, tak jak wszelkich innych sprawności. Jest
to możliwe dzięki sukcesywnemu dojrzewaniu
różnych organów mowy.
• Po urodzeniu żaden z tych organów nie jest
jeszcze gotowy do swych czynności.
• Mowa wytwarza się dzięki skoordynowanej
aktywności muskulatury języka, warg, gardła,
podniebienia, krtani i płuc.
• Dziecko ćwiczy narządy artykulacyjne poprzez
czynności ssania, połykania, żucia.
Oddychanie
• Oddychanie przez usta może nie tylko zaburzać
rozwój artykulatorów, ale prowadzić do
poważnych schorzeń całego organizmu.
• Wpływ oddychania na czaszkę twarzową
rozpoczyna się od pierwszego oddechu
noworodka.
• Prawidłowe, fizjologiczne oddychanie przez nos
wpływa korzystnie na kształtowanie szczęk.
• Patologiczne oddychanie przez usta przyczynia
się do powstawania zaburzeń zgryzowych w
postaci tyłozgryzów, zwężenia szczęki i zmian w
stawie skroniowo-żuchwowym.
• Powietrze przechodząc przez nos ulega ogrzaniu
i częściowo oczyszczeniu oraz nawilżeniu.
• Dziecko oddychające przez usta jest narażone
na częste przeziębienia, gdyż powietrze zimne,
nie oczyszczone przenika bezpośrednio do płuc.
• Podczas oddychania przez usta powietrze nie
dociera do położonych głębiej pęcherzyków
płucnych i krew jest słabo dotleniona.
• Dziecko niedotlenione jest blade, śpi
niespokojnie, nie chce się bawić oraz ma złą
przemianę materii.
• Przyczyną patologicznego oddychania przez usta
może być całkowita lub częściowa niedrożność
przewodów nosowych i jamy nosowo-gardłowej.
• Całkowita niedrożność nosa występuje bardzo
rzadko, natomiast częściowa bardzo często.
• Spowodowana może być stanami zapalnymi
błony śluzowej nosa, gardła, górnych dróg
oddechowych, skrzywieniem przegrody nosa,
stanami zapalnymi i przerostem migdałków
podniebiennych i migdałka gardłowego.
• O pełną drożność nosa należy zabiegać
specjalną gruszką nie wnikającą poza
przedsionek nosa.
• Nie wolno także krępować ubrankiem
ruchomości klatki piersiowej.
• Mięśnie klatki piersiowej przestają wówczas
pracować i dochodzi do nawykowego
oddychania przez usta mimo drożności nosa.
• Oddychanie patologiczne przez usta trwające
ponad rok wpływa upośledzająco na rozwój
klatki piersiowej, narządu krążenia i
oddychania, narządu żucia i czaszki twarzowej.
• A także prowadzi do obniżenia napięcia mięśni
okołowargowych i płaskiego ułożenia języka na
dnie jamy ustnej.
Układanie dziecka do snu
• W okresie noworodkowym należy wspomagać
domknięcie ust dziecka czapeczką zapinaną
pod bródką lub zwiniętą pieluszką pod brodą z
równoczesnym nieznacznym uniesieniem
głowy poduszeczką lub materacykiem.
• Szczególnie ważne jest to w czasie spacerów,
kiedy dziecko śpiące na świeżym powietrzu ma
tendencję do otwierania ust na skutek
wiotczenia mięśni przywodzących żuchwę.
• Niezbędna jest obserwacja dziecka w czasie
snu i domykanie ust w razie ich uchylania z
ewentualnym ułożeniem dziecka na boku, aby
nie dochodziło do opadania żuchwy.
• W okresie niemowlęcym nieprawidłowe
układanie głowy dziecka do snu może być
przyczyną nieprawidłowości narządu żucia
(przodożuchwie lub tyłożuchwie).
• Zbyt wysokie lub zbyt niskie układanie
niemowlęcia do snu powoduje zmianę w
ułożeniu żuchwy, zaburzenia czynności mięśni
i stawu skroniowo - żuchwowego.
• Ułożenie głowy zbyt wysokie powoduje
przesunięcie żuchwy i języka do przodu, zaś
ułożenie głowy poziome lub z odgięciem do
tyłu powoduje cofniecie żuchwy i języka oraz
otwarcie ust.
• Dla prawidłowego rozwoju czaszki twarzowej
głowa niemowlęcia powinna spoczywać na
lekkim podwyższeniu (poduszce), a kręgosłup
winien być ułożony poziomo (na sprężysto
twardym materacu).
• Poduszka powinna podnosić głowę ku górze i
przechylać ją nieznacznie ku przedniej
powierzchni klatki piersiowej.
• Ma to znaczący wpływ na przyjęcie przez język
prawidłowej funkcji w jamie ustnej, a tym
samym daje podstawę dla właściwego rozwoju
artykulacji głosek.
Postępowanie podczas karmienia
• Podczas karmienia niemowlę należy układać
prawie pionowo.
• Poziome ułożenie niemowlęcia powoduje słaby
wzrost doprzedni żuchwy oraz utrudnia
połykanie i oddychanie przez nos.
• Karmienie naturalne jest znakomitym
treningiem dla mięśni klatki piersiowej oraz
mięśnia okrężnego warg, odpowiedzialnego za
domykanie ust.
• Dziecko ssąc pierś nie przerywa oddychania
przez nos. Ssanie wymaga intensywnej pracy
mięśni, które wpływają na prawidłowy wzrost
żuchwy.
• W wypadku konieczności dokarmiania dziecka
przez smoczek, powinien on maksymalnie
imitować warunki karmienia naturalnego.
• Dziecko musi mieć możliwość regulowania
ilości pokarmu bez obawy zakrztuszenia się i
konieczności przerwania oddychania.
• Wskazane są smoczki z krótką, nieco
spłaszczoną częścią w której są liczne małe
otworki.
• Brak bodźców dla rozwoju mięśnia okrężnego
warg (związany ze sztucznym karmieniem)
przyczynia się do oddychania przez usta.
• To z kolei prowadzi do płaskiego układania
języka, a tym samym sprzyja dysfunkcji
połykania i w dużym stopniu może przyczynić
się do powstania wad wymowy (w czasie
artykulacji głosek język wsuwa się między
zęby).
• Nie jest wskazane stosowanie smoczków lub
gryzaków, pozornie blokujących jamę ustną.
• W rzeczywistości gumowy element trzymany
wałami dziąsłowymi lub pierwszymi zębami
zwalnia od obowiązku napinania mięsień
wargowy, uniemożliwiając wytworzenie się
odruchowego zamykania ust.
• Po wyjęciu smoczka dochodzi do rozwierania
się warg i wszelkich następstw z tym
związanych.
• Jednocześnie przedłużany jest odruch ssania,
często przenoszony na różne przedmioty,
palce.
• Ssanie smoczka przez dłuższy czas wywołuje
poważne zaburzenia szczękowo- zgryzowo-
zębowe takie jak: tyłozgryzy, zwężenia szczęk,
wysunięcia siekaczy górnych, zgryz otwarty.
• Dla odzwyczajenia od smoczka należy posłużyć
się plastikową płytką przedsionkową,
składającą się z części zakładanej pod wargi i
kółka do trzymania.
• Chcąc ją utrzymać, dziecko musi pobudzić do
pracy mięsień okrężny warg, a obecność płytki
narzuca konieczność oddychania przez nos.
Prawidłowe połykanie a artykulacja
głosek
• Niemowlę połyka pokarmy płynne i półpłynne
z językiem wsuniętym między bezzębne
szczęki przy silnym skurczu mięśni policzków i
warg.
• Początkowo jama ustna niemowlęcia jest
płaska, a język ją wypełniający może jedynie
wykonywać ruchy w poziomie.
• Po pełnym wyrośnięciu uzębienia mlecznego,
czyli około 3, najpóźniej 4 roku życia, zwiększa
się pionowy wymiar jamy ustnej.
• Powstaje wówczas dostatecznie dużo miejsca
dla ruchów pionowych końca języka, a zęby
mleczne stanowią przeszkodę w wysuwaniu
języka do przodu.
• Kończy się wówczas okres połykania
niemowlęcego, a rozpoczyna połykanie typu
dorosłego, z końcem języka skierowanym do
przedniej części podniebienia.
• Umiejętność spionizowania końca języka
stwarza również warunki do poprawnej
artykulacji.
• Nieprawidłowe połykanie, bez pionizacji języka
ma ujemny wpływ na zgryz dziecka oraz jego
wymowę.
• Zbyt długie karmienie z butelki, stosowanie
smoczków oraz ssanie palców, utrudnia
docieranie języka do podniebienia.
• Unoszący się język napotyka wówczas na
przeszkodę i z konieczności przemieszcza się do
przodu.
• Prawidłowe połykanie z końcem języka
ułożonym na podniebieniu powinno być dobrze
opanowane do rozpoczęcia wymiany zębów
mlecznych na stałe.
• Przerwa po zębach mlecznych utrzymująca się
do czasu pojawienia się zębów stałych stanowi
bodziec do ciągłego wciskania końca języka w
to miejsce, co może przyczynić się do
utrwalenia nieprawidłowego połykania i
wymowy międzyzębowej.
MOWA
• Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną.
• Prawidłowe kształtowanie się i rozwój mowy
stanowi podstawę kształtowania się i rozwoju
osobowości dziecka.
Rozwój mowy w psychologii rozpatrywany jest
w dwóch aspektach:
• ilościowym
• jakościowym
Rozwój mowy uwarunkowany jest
genetycznie, ale w procesie rozwoju mowy
istotną rolę odgrywają czynniki:
• biologiczne
• psychologiczne
• społeczne
OKRESY KSZTAŁTOWANIA SIĘ MOWY
DZIECKA
OKRES PRZYGOTOWAWCZY (WSTĘPNY,
ZEROWY)
-od trzeciego do dziewiątego
miesiąca życia płodowego
• reakcja na bodźce akustyczne
• rejestrowanie w pamięci głosu matki
I OKRES MELODII-
od urodzenia do pierwszego
roku życia
• płacz i krzyk
• głużenie - wydawanie nieartykułowanych
dźwięków
• gaworzenie- powtarzanie usłyszanych
dźwięków
II OKRES WYRAZU-
od pierwszego do drugiego
roku życia
• samogłoski-a, o, u, y, e, i
• spółgłoski- p, pi, b, bi, m, mi, d, t, n
• pierwsze wyrazy-mama, tata, baba
III OKRES ZDANIA
-od drugiego do trzeciego
roku życia
• proste zdania
• wyrażenia zdaniowe
• spółgłoski-w, f, wi, fi, ś, ź, ć, dź, ń, l, li, k, g, ch,
ki, gi, chi, j, ł, s, z, c, dz
IV OKRES SWOISTEJ MOWY DZIECIĘCEJ
-od
trzeciego do siódmego roku życia
• metateza-przestawianie głosek i sylab
• asymilacja-upodobnienia
• kontaminacja-łączenie dwóch wyrazów w jeden
• zdania złożone
• trudne głoski- r, sz, ż, cz, dż
• wymowa poprawna, opanowana technika
mówienia
Opóźniony rozwój mowy:
• Opóźnienie rozwoju mowy (mówienia i rozumienia
bądź tylko mówienia lub rozumienia) występuje
wtedy, gdy proces kształtowania i rozwoju mowy w
aspektach: fonetycznym, gramatycznym,
leksykalnym, ekspresyjnym (we wszystkich bądź w
niektórych) ulega opóźnieniu i przebiega niezgodnie
z normą przewidzianą dla danej grupy wiekowej.
• W każdej sytuacji, gdy mowa jest opóźniona w
stosunku do rówieśników, stwierdza się opóźnienie
jej rozwoju.
Literatura przedmiotu opisuje dwa
podstawowe typy opóźnień rozwoju mowy.:
• samoistne opóźnienie rozwoju mowy (SORM)
jest następstwem zakłóceń procesu rozwojowego,
którego przyczyny związane są z indywidualnym
tempem i rytmem rozwoju dziecka;
• niesamoistny opóźniony rozwój mowy (NORM),
który jest następstwem zaburzeń o określonej
etiologii, np. upośledzenia motoryki mowy,
upośledzenia sensorycznego, zaburzenia
neurologicznego, zaburzenia psychicznego,
deprywacji środowiskowej.
Opóźnienie procesu kształtowania
lub/i rozwoju mowy (ORM)
jest wynikiem:
jest wynikiem:
zakłóceń rozwoju
(nie ma patologicznego charakteru
zjawisk, mowa rozwija się na
prawidłowym podłożu)
zaburzeń rozwoju
(mają patologiczny charakter - wrodzony
albo nabyty, mowa rozwija się na
nieprawidłowym podłożu, tzn. nie ma
warunków anatomicznych czy
psychoneurologicznych do jej rozwoju)
które prowadzą do:
które prowadzą do:
samoistnego późnienia rozwoju mowy
SORM
niesamoistnego opóźnienia rozwoju
mowy NORM
do których zalicza się:
normalne odmiany rozwoju, takie jak:
wycinkowe opóźnienie rozwoju mowy,
wynikające z indywidualnego rytmu i
tempa rozwojowego dziecka,
zespół opóźnienia mowy czynnej (dziecko
zaczyna mówić później i dalszy rozwój
jego mowy przebiega z pewnymi
trudnościami),
opóźnienie rozwoju artykulacji (dawniej:
dyslalię rozwojową),
rozwojowa (fizjologiczna) niepłynność
mowy (dawniej: jąkanie rozwojowe)
NORM towarzyszące specyficznym
zaburzeniom rozwojowym,
NORM towarzyszące parcjalnym
zaburzeniom rozwojowym,
NORM będące następstwem rozległych
zaburzeń rozwojowych.
Ustalenie stopnia opóźnienia rozwoju mowy
konieczne jest dla celów diagnostycznych.
Głębokość opóźnienia ustala się na podstawie
badań testowych, wywiadu i obserwacji.
Według wskaźników opracowanych przez H.
Spionek należy przyjąć, że poważny stopień
ORM jest wtedy, gdy mowa dziecka:
rocznego jest na poziomie dziecka półrocznego
(dziecko jedynie gaworzy),
2-letnie jest na poziomie mowy dziecka
rocznego (wymania kilka słów),
3-letniego jest na poziomie mowy dziecka 1,5
rocznego (tworzy jedynie równoważniki zdań,
a słownictwo jest na poziomie dziecka 1,5
rocznego),
4-letniego jest na poziomie mowy dziecka 2-
letniego (formułuje zdania proste, słownictwo
czynne jest na poziomie dziecka 2-letniego, tj.
około 300 słów),
5-letniego jest na poziomie mowy dziecka 2,5-
letniego (nadal zdania proste, słownictwo na
poziomie dziecka w wieku 2,5 lat),
6-letniego jest na poziomie dziecka 3-letniego
(pojawiają się zdania złożone, dziecko
wymawia 1000-1500 słów),
7-letniego jest na poziomie mowy dziecka 3,5-
etniego.
• Lżejszy stopień opóźnionego rozwoju mowy
jest wtedy, gdy występuje mniejsze odchylenie
czasowe w pojawianiu się kolejnych stadiów
rozwojowych mowy.
• Wg H. Spionek lekki stopień opóźnienia
rozwoju mowy można stwierdzić wówczas, gdy
mowa dziecka 2-letniego jest na poziomie
rozwoju dziecka 1,5 rocznego lub gdy u 7-8-
latka rozwój mowy jest charakterystyczny jak u
dzieci 5-6-letnich.
ŚRODOWISKOWE UWARUNKOWANIA
KSZTAŁTOWANIA SIĘ I ROZWOJU
MOWY
POSTAWY DOROSŁYCH
• stymulujące
• obojętne
• hamujące
STYLE WYCHOWAWCZE
• wychowanie zbyt surowe
• wychowanie zbyt troskliwe
• wychowanie niekonsekwentne
ATMOSFERA WYCHOWAWCZA
WŁAŚCIWA:
• cierpliwość i zainteresowanie osiągnięciami
dziecka
• zachęcanie do relacjonowania przeżyć
• inspirowanie do formułowania myśli i
przekazywania ich
NIEWŁAŚCIWA:
• napięcia i nieporozumienia
• sytuacje stresowe
• brak akceptacji
WZORZEC JĘZYKOWY
• poprawna wymowa
• właściwe tempo
• umiejętność rozkładania akcentów przy
opowiadaniu (odpowiedni ton, barwa,
zawieszenie głosu)
STYL MOWY DOROSŁYCH
• dominujący
• tolerancyjny
Wspomaganie rozwoju mowy dziecka
- rady dla rodziców:
• Prawidłowy rozwój mowy dziecka wpływa na
globalny rozwój jego osobowości.
• Dziecko poznaje otaczający świat dzięki
rozumieniu mowy, a umiejętność mówienia
pozwala mu wyrazić swoje spostrzeżenia,
uczucia, pragnienia.
• Rozwój mowy dziecka przyspieszają częste
kontakty słowne z otoczeniem.
• Zaniedbania w tym względzie mogą
spowodować opóźnienie mowy u dziecka lub
jej zaburzenia.
• Optymalne warunki dla prawidłowego rozwoju
mowy rodzice mogą zapewnić dziecku już od
momentu jego narodzin.
• Są bowiem osobami przebywającymi z
dzieckiem najdłużej, mają więc największe
możliwości wpływania na jego rozwój.
• Są też pierwszym i najważniejszym wzorem,
który dziecko będzie próbowało naśladować.
• Co powinni, a czego nie powinni robić rodzice,
aby wspomagać rozwój mowy dziecka?
OTO NAJWAŻNIEJSZE ZALECENIA
TAK POSTĘPUJMY:
Mówmy do dziecka, już od pierwszych dni jego
życia, dużo i spokojnie.
Nie podnośmy głosu zwracając się do niego.
Nasze wypowiedzi powinny być poprawne
językowo, budujmy krótkie zdania, używajmy
prostych zwrotów, modulujmy własny głos.
Kiedy dziecko wypowie jakieś słowo, zdanie
starajmy się rozszerzyć jego wypowiedź,
dodając jakieś słowa.
Mówmy dziecku co przy nim robimy, co dzieje
się wokół niego.
Niech mowa towarzyszy spacerom, zakupom,
pracom domowym.
Mówmy do dziecka zwracając uwagę, aby
widziało naszą twarz - będzie miało okazję do
obserwacji pracy artykulatorów.
Karmienie piersią zapewni dziecku prawidłowy
rozwój układu artykulacyjnego.
Od najmłodszych lat uczymy dbałości o higienę
jamy ustnej. Pamiętajmy, aby dziecko nauczyło
się gryźć i żuć.
Zwracajmy uwagę, aby dziecko oddychało
nosem; w przypadku, gdy dziecko oddycha
ustami, prosimy pediatrę o ustalenie przyczyny.
Odpowiadajmy na pytania dziecka cierpliwie i
wyczerpująco.
Opowiadajmy i czytajmy dziecku bajki, wierszyki,
wyliczanki.
Uczmy krótkich wierszy na pamięć.
Oglądajmy z dzieckiem obrazki: nazywajmy
przedmioty i opisujmy sytuacje prostymi
zdaniami.
Śpiewajmy z dzieckiem. Jest to ćwiczenie
językowe, rytmiczne, a zarazem terapeutyczne.
Rysujmy z dzieckiem, mówmy co kreślimy -
"...teraz rysujemy kotka. To jest głowa, tu są
oczy, nos...". Zachęcajmy dziecko do wypowiedzi
nt. rysunku.
Wspólnie oglądajmy telewizję, wybierajmy
programy właściwe dla wieku dziecka.
Komentujmy wydarzenia pojawiające się na
ekranie, rozmawiajmy na ich temat.
Starajmy się, aby zabawy językowe i
dźwiękonaśladowcze znalazły się w repertuarze
czynności wykonywanych wspólnie z
dzieckiem.
Wybierajmy do zabaw właściwą porę.
Zachęcajmy swoje dziecko do mówienia (nie
zmuszajmy!).
Chwalmy je za każdy przejaw aktywności
werbalnej.
Dostrzegajmy każde, nawet najmniejsze
osiągnięcie, nagradzając je pochwałą.
Dołóżmy wszelkich starań, aby rozmowa z
nami była dla dziecka przyjemnością.
Jeżeli dziecko osiągnęło już wiek, w którym
powinno daną głoskę wymawiać a nie robi
tego, skonsultujmy się z logopedą.
Jeżeli dziecko ma nieprawidłową budowę
narządów mowy (rozszczepy warg,
podniebienia, wady zgryzu lub uzębienia),
koniecznie zapewnijmy mu opiekę lekarza
specjalisty, ponieważ wady te są przyczyną
zaburzeń mowy.
TEGO NIE RÓBMY:
Unikajmy podawania dziecku smoczka typu
"gryzak", zwracajmy uwagę, aby dziecko nie
ssało palca.
Następstwem tych niepożądanych zachowań
mogą być wady zgryzu, które prowadzą do wad
wymowy, np. wymowa międzyzębowa.
W trakcie rozmowy z dzieckiem unikajmy
zdrobnień i spieszczeń (języka dziecinnego),
dostarczając dziecku prawidłowy wzorzec
językowy danego słowa.
Nie zaniedbujmy chorób uszu, gdyż nie
leczone mogą prowadzić do niedosłuchu, a w
następstwie do dyslalii lub niemoty.
Nie gaśmy naturalnej skłonności dziecka do
mówienia obojętnością, cierpką uwagą, lecz
słuchajmy uważnie wypowiedzi, zadawajmy
dodatkowe pytania, co przyczyni się do
korzystnego rozwoju mowy.
Nie poprawiajmy wymowy dziecka żądając, by
kilkakrotnie powtarzało dane słowo.
Niech z naszego języka znikną słowa :"Powtórz
ładniej", "Powiedz lepiej". Wychowanie
językowe to nie tresura.
Nie zawstydzajmy, nie karzmy dziecka za
wadliwą wymowę.
Nie zmuszajmy dziecka leworęcznego do
posługiwania się ręką prawą w okresie
kształtowania się mowy.
Naruszanie w tym okresie naturalnego
rozwoju sprawności ruchowej zaburza
funkcjonowanie mechanizmu mowy.
Często prowadzi to do zaburzeń mowy, a w
szczególności do jąkania.
Nie wymagajmy od dziecka zbyt wczesnego
wymawiania poszczególnych głosek.
Dziecko nie przygotowane pod względem
sprawności narządów artykulacyjnych,
niedostatecznie różnicujące słuchowo dźwięki
mowy, a zmuszane do wymawiania zbyt
trudnych dla niego głosek, często zaczyna je
zniekształcać.
W ten sposób przyczyniamy się do powstawania
błędnych nawyków artykulacyjnych, trudnych
do zlikwidowania.