1

materiały dla rolników

Radom 2004

Dodruk wykonano w ramach zadania zleconego MRiRW

zgodnie z decyzją HORre-401-182/04

z dnia 25.06.2004 r.

CHÓW OWIEC

METODAMI EKOLOGICZNYMI

2

Autorzy:

1.

prof. dr hab. Andrzej Dro¿d¿

Instytut Zootechniki w Krakowie

Projekt ok³adki: Marek Rz¹sa, RCDRRiOW w Przysieku

© Copyright by: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi

Wydawca:
Krajowe Centrum Rolnictwa Ekologicznego
- Regionalne Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich
w Radomiu

ul. Chorzowska 16/18, 26-600 RADOM
tel. [phone]
e-mail:[e-mail]
www.cdr.gov.pl/radom

Realizacja i druk:

GP RCDRRiOW w Radomiu

ul. Chorzowska 16/18, 26-600 RADOM
tel. [phone]
e-mail:[e-mail]
www.cdr.gov.pl/radom

ISBN 83-89060-41-8

Nak³ad: 1000 egz.

3

Spis treœci

1. Zasady ekologicznej produkcji .......................................................................4
2. Motywy podjêcia decyzji o produkcji ekologicznej przez rolnika .................5
3. Cele rolnictwa ekologicznego ........................................................................5
4. Rolnictwo ekologiczne na œwiecie, w Europie i w Polsce .............................7
5. Wybór ras owiec do produkcji ekologicznej ..................................................7
6. Warunki utrzymania zwierz¹t w gospodarstwach ekologicznych ..................9
7. ¯ywienie zwierz¹t w gospodarstwie ekologicznym .....................................12
8. Pasze w ¿ywieniu ekologicznym ..................................................................13
9. Zagospodarowanie odchodów zwierzêcych w gospodarstwie

ekologicznym................................................................................................23

10. Zasady nawo¿enia organicznego u¿ytków zielonych ...................................23
11. Produkcja owczarska w gospodarstwie ekologicznym ................................25
12. Doskonalenie i waloryzacja produktów pochodzenia zwierzêcego

w górach ....................................................................................................... 33

13. Profilaktyka i leczenie ..................................................................................34
14. Transport i ubój.............................................................................................34
15. Za³¹cznik Nr 1 - Upowa¿nione jednostki certyfikuj¹ce rolnictwo

ekologiczne w roku 2003 ............................................................................. 35

4

1. Zasady ekologicznej produkcji

Rolnictwo ekologiczne okreœlane równie¿ jako biologiczne, czy organiczne

mo¿na zdefiniowaæ jako system gospodarowania polegaj¹cy na zrównowa¿onej

produkcji roœlinnej i zwierzêcej w obrêbie gospodarstwa. „Zrównowa¿enie” to ozna-

cza dostosowanie do produkcji roœlinnej wytwarzanej w gospodarstwie zwanej przez

ekologów produkcj¹ pierwotn¹ – produkcji zwierzêcej zwanej produkcj¹ wtórn¹.

Ten system gospodarowania opiera siê na holistycznej koncepcji gospodarstwa

rolnego traktowanego jako samoreguluj¹ca siê ca³oœæ, któr¹ tworz¹ gleba, roœliny,

zwierzêta i cz³owiek. Nie mo¿e zatem istnieæ ekologiczne gospodarstwo hodowla-

ne bez okreœlonego area³u na którym wytwarzana jest pasza dla zwierz¹t i gdzie

utylizowane s¹ w sposób naturalny odchody zwierz¹t.

W klasycznym gospodarstwie ekologicznym maj¹ miejsce procesy produkcji, kon-

sumpcji i rozk³adu (mineralizacji) utrzymuj¹ce stabilny przep³yw energii i obiegu ma-

terii. Oznacza to, ¿e do gospodarstwa (prawie zamkniêtego obiegu) nie mo¿na wpro-

wadzaæ z zewn¹trz œrodków plonotwórczych – nawozów mineralnych, a niektóre nie-

zbêdne pasze treœciwe, w przypadku gdy nie s¹ produkowane w gospodarstwie – wy-

³¹cznie z gospodarstw o takim samym statusie. Mimo tych ograniczeñ, w d³u¿szym

okresie czasu, dziêki wytworzonej równowadze mikroorganizmów glebowych w ta-

kim systemie produkcyjnym obserwuje siê wysok¹ ¿yznoœæ gleb, zadowalaj¹ce plono-

wanie i co najwa¿niejsze wysokiej jakoœci produkty pochodzenia zwierzêcego.

Troska o jakoœæ produktu (mleko, miêso), œrodowiska naturalnego gospodarstwa i je-

go otoczenia nie pozwala na stosowanie ¿adnych œrodków ochrony roœlin, herbicydów,

konwencjonalnych leków, farmaceutyków, ani uzupe³niania pasz œrodkami powszechnie

stosowanymi w praktyce ¿ywieniowej: kokcydiostatyków, regulatorów wzrostu itp.

W gospodarstwie ekologicznym obowi¹zuj¹ kryteria etycznego postêpowania

ze zwierzêtami okreœlane terminem dobrostanu zwierz¹t, który to termin obejmuje

nie tylko warunki bez stresowego utrzymania, zakaz trzymania zwierz¹t na uwiê-

zi, w pomieszczeniach zamkniêtych, w separacji od stada, okaleczania zwierz¹t,

ale równie¿ nakazuje hodowcy zapewniæ zwierzêtom sta³y dostêp do wody, odpo-

wiedni¹ powierzchniê w pomieszczeniu, na pastwisku, w czasie spoczynku, trans-

portu, czy humanitarny sposób uboju.

Gospodarstwo ekologiczne jest przede wszystkim miejscem zamieszkiwania

i pracy rodziny rolnika. Gospodarowanie w zgodzie z natur¹, wybór sposobu pro-

dukcji i stylu ¿ycia jest podyktowany w wiêkszym stopniu wzglêdami etycznymi

ni¿ komercyjnymi, mimo, ¿e w propagowaniu ekologicznego systemu produkcji

podkreœla siê mo¿liwoœæ osi¹gania poziomu dochodów porównywalnego z uzy-

skiwanym przez rolników prowadz¹cych gospodarstwa konwencjonalne. Obser-

wowany rozwój omawianego sposobu produkcji w Europie zachodniej œwiadczy,

¿e zapotrzebowanie na takie produkty wzrasta, produkty ekologiczne uzyskuj¹

wy¿sze ceny, a stosowne dotacje do takiej produkcji przekonuj¹ coraz wiêcej rol-

ników do podejmowania tej nowej strategii produkcji ¿ywnoœci

5

2. Motywy podjêcia decyzji o produkcji ekologicznej przez rolnika

Decyzja rolnika o przekszta³ceniu gospodarstwa konwencjonalnego w ekolo-

giczne w pierwszym rzêdzie musi byæ podyktowana motywami etycznymi, wa¿-

niejszymi od w¹sko pojmowanych wzglêdów ekonomicznych. W pierwszym rzê-

dzie od rolnika gospodaruj¹cego w sposób zgodny z natur¹ wymaga siê wiêkszej

wra¿liwoœci na otaczaj¹ce œrodowisko, pozytywnego nastawienia do zwierz¹t ho-

dowanych, szacunku dla konsumentów, dla których produkuje siê ¿ywnoœæ, ale

równie¿ pewnej wiedzy o funkcjonowaniu œrodowiska przyrodniczego. Z moty-

wów ekonomicznych, które bêd¹ decydowaæ o podjêciu produkcji ekologicznej

przez rolnika warto wymieniæ wzrastaj¹ce zainteresowanie konsumentów produk-

tami gospodarstw ekologicznych, które podlegaj¹ oficjalnej certyfikacji i gwaran-

tuj¹ wysok¹ jakoœæ w porównaniu do obci¹¿onej ró¿nymi aferami produkcji kon-

wencjonalnej. Pozytywna opinia masmediów o takich produktach, daje gwarancjê

wiêkszej stabilnoœci popytu. Poniewa¿ produkcja ekologiczna stanowi pewne na-

rzêdzie przeciwdzia³aj¹ce nadprodukcji ¿ywnoœci i powiêkszenia area³u ziemi u¿yt-

kowanej ekstensywnie, dzia³ania na rzecz ochrony lokalnego krajobrazu i otacza-

j¹cego œrodowiska, rolnik mo¿e siê podziewaæ znacz¹cego subwencjonowania

swojej produkcji w ramach programów finansowanych przez Uniê Europejsk¹.

3. Cele rolnictwa ekologicznego

Na pocz¹tku lat osiemdziesi¹tych organizacje ekologiczne dzia³aj¹ce w wielu

krajach europejskich postanowi³y zdefiniowaæ now¹ strategiê produkcji rolnej, która

postawi przed rolnikami cele wykraczaj¹ce poza sferê samej produkcji. Dotychcza-

sowy system intensywnej produkcji funkcjonuj¹cy dziêki ogromnym nak³adom fi-

nansowym zapewni³ wprawdzie samowystarczalnoœæ zachodnich pañstw pod wzglê-

dem ¿ywnoœciowym, ale w coraz wiêkszym stopniu przyczynia³ siê do degradacji

œrodowiska wiejskiego. Jakoœæ ¿ywnoœci produkowana metodami intensywnymi ule-

ga³a równie¿ pogorszeniu. Uznano, ¿e jest potrzebna nowa filozofia produkcji ¿yw-

noœci, której celem nadrzêdnym jest zachowanie równowagi miêdzy celami ekono-

micznymi a potrzeb¹ ochrony œrodowiska naturalnego. W za³o¿eniu system ten ma

w zrównowa¿ony sposób realizowaæ cele spo³eczne, œrodowiskowe i ekonomiczne.

Celami rolnictwa ekologicznego, które wyznaczy³a Miêdzynarodowa Fede-

racja Rolnictwa Ekologicznego jest:

•

wytwarzanie bezpiecznej i  wysokiej jakoœci ¿ywnoœci

•

zmniejszenie ujemnego oddzia³ywania rolnictwa na œrodowisko (wodê, gle-
bê, powietrze)

•

zapewnienie ¿yznoœci gleb poprzez organiczne nawo¿enie i zmianowanie

•

gospodarowanie w równowadze z zasobami natury

6

•

wytwarzanie produktów pochodzenia zwierzêcego w zgodzie z zasadami etyki
i przy zapewnieniu dobrostanu zwierz¹t

•

ochrona krajobrazu wiejskiego

•

utrzymanie bioró¿norodnoœci genetycznej roœlin i zwierz¹t

•

popularyzacja nowej strategii produkcji i filozofii pracy w gospodarstwie.

3.1.Zasady gospodarowania w równowadze z zasobami natury

Produkcyjnoœæ okreœlonego gospodarstwa traktowanego jako system zamkniê-

ty zale¿y od kilku czynników. Wielkoœæ produkcji roœlinnej, która stanowi bazê

paszow¹ dla zwierz¹t jest uzale¿niona od ¿yznoœci gleb i warunków klimatycz-

nych – istotnej dla wzrostu okreœlonych roœlin - temperatury, sumy i rozk³adu opa-

dów, niezbêdnych zabiegów agrotechnicznych oraz ograniczaj¹cej plon konkuren-

cji gryzoni, owadów, patogenów. O ile w gospodarstwie konwencjonalnym ¿yznoœæ

gleb zwiêkszana jest poprzez nawo¿enie mineralne a ograniczenie konkurencji in-

nych konsumentów przez zwalczanie œrodkami chemicznymi, to w gospodarstwie

ekologicznym ¿yznoœæ gleby uzyskuje siê dziêki prawid³owemu zmianowaniu, sto-

sowaniu dobrych kompostów i prawid³owo przygotowanych naturalnych nawo-

zów. Gospodarowanie w cyklu zamkniêtym, jest gwarancj¹ braku negatywnych

oddzia³ywañ gospodarstwa na otaczaj¹ce œrodowisko. Obowi¹zuj¹ca w gospodar-

stwach ekologicznych troska o zachowanie naturalnych elementów œrodowiska jak

potoków, stawów, oczek wodnych na polach, miedz, zagajników stanowi¹cych

remizy dla ptaków i drobnej zwierzyny wzbogaca krajobraz i zwiêksza bioró¿no-

rodnoœæ fauny i flory w gospodarstwie i w okolicy.

3.2. Kryteria decyduj¹ce o produkcji bezpiecznej ¿ywnoœci

Gospodarstwo ekologiczne, oprócz wspomnianych wielorakich funkcji, jakie spe³-

nia w œrodowisku wiejskim, jest przede wszystkim miejscem produkcji wysokiej

jakoœci ¿ywnoœci. Kryteria jakoœci s¹ bardzo z³o¿one i trudne do zdefiniowania. £a-

twiej wskazaæ na w³aœciwoœci jakich ¿ywnoœæ ekologiczna nie powinna mieæ, ni¿

cechy którymi powinna siê charakteryzowaæ. Obok w³aœciwoœci obiektywnych, któ-

re mo¿na wykazaæ analizami chemicznymi jak zawartoœæ niektórych szkodliwych

dla zdrowia konsumentów zwi¹zków pochodz¹cych z  nadmiernie nawo¿onych upraw

(azotany, azotyny), z zanieczyszczonej gleby i powietrza (metale ciê¿kie), czy nie-

odpowiednich pasz (pozosta³oœci po antybiotykach, stymulatorach wzrostu, pesty-

cydach), kryteriami jakoœci s¹ walory dietetyczne, smakowe, kulinarne, zdolnoœæ do

przechowywania produktu itp. Poniewa¿ analizy chemiczne s¹ drogie, skompliko-

wane i nie daj¹ce odpowiedzi na wszystkie w¹tpliwoœci, dlatego podstawowym kry-

terium oceny jakoœci produktu jest „ekologiczny proces jego powstawania” a nie

sam produkt. Naturalny (ekologiczny) sposób wytwarzania ¿ywnoœci pochodzenia

roœlinnego i zwierzêcego, w myœl opisanych wy¿ej zasad, powinien prowadziæ do

wytworzenia wysokiej jakoœci ¿ywnoœci ekologicznej.

7

4. Rolnictwo ekologiczne na œwiecie, w Europie i w Polsce

Rolnictwo ekologiczne na œwiecie wg ró¿nych raportów i opracowañ ma d³u-

gofalow¹ perspektywê rozwoju. Obecnie w Unii Europejskiej ponad 3,5% po-

wierzchni u¿ytkowanej rolniczo jest wykorzystywane do produkcji ekologicznej.

W USA uprawy ekologiczne zajmuj¹ oko³o 0,1% w Kanadzie ponad 1,34%. W Au-

stralii np. powierzchnia gospodarstw ekologicznych siêga 10,5 mln, a w Argenty-

nie 3,2 mln ha. W Europie liderami w produkcji ekologicznej s¹ kraje alpejskie

i skandynawskie. W Austrii powierzchnia gospodarstw prowadzonych wg zasad

rolnictwa ekologicznego przekracza 11,3%, a w Finlandii 6,6% Danii 6,51%, Szwe-

cji 6,3% ca³kowitej powierzchni gospodarstw tych krajów. Szybki rozwój tego

rodzaju produkcji notujemy we W³oszech, gdzie obecnie gospodarstwa ekologicz-

ne zajmuj¹ ponad 1,2 mln ha. (7,94% powierzchni wszystkich gospodarstw ).

Wartym podkreœlenia jest fakt, ¿e z krajów przystêpuj¹cych w 2004 r do UE

najwiêksz¹ powierzchniê upraw ekologicznych deklaruj¹ Czesi – ponad 5% i Es-

toñczycy – 2%. Polska z powierzchnia wynosz¹ca oko³o 0,3% ma w tej dziedzinie

gospodarowania du¿o do zrobienia.

Tymczasem w Polsce istniej¹ dogodne warunki rozwoju rolnictwa ekologicz-

nego. Zu¿ycie nawozów mineralnych i œrodków ochrony roœlin w porównaniu z kra-

jami zachodnimi jest niewielkie, a w ostatnich latach uleg³o jeszcze ograniczeniu.

Zawartoœæ metali ciê¿kich w glebach uwa¿anych za powa¿ne zagro¿enie dla zdro-

wia konsumentów jest ni¿sza ni¿ w glebach USA Europy i Œwiata.

Powa¿nym argumentem przemawiaj¹cym za rozwojem rolnictwa ekstensyw-

nego w Polsce jest znaczne rozdrobnienie wielokierunkowych gospodarstw (pra-

wie 2 miliony gospodarstw) o du¿ym udziale pracy rêcznej. Takie gospodarstwa

mniejszym nak³adem œrodków mo¿na przekszta³ciæ w gospodarstwa ekstensywne

ni¿ w nowoczesne gospodarstwa intensywne.

Mimo tych argumentów rozwój rolnictwa ekologicznego w Polsce nale¿y okre-

œliæ jako umiarkowany. Obecnie w Polsce jest zarejestrowanych prawie 1800 go-

spodarstw oczekuj¹cych na rejestracjê (bêd¹cych w trakcie przestawiania) i maj¹-

cych status ekologicznych. Obejmuj¹ one w sumie powierzchniê oko³o 45 000 ha.

5. Wybór ras owiec do produkcji ekologicznej

W swoich za³o¿eniach ekologiczna produkcja zwierzêca powinna odbywaæ siê

w  naturalnych warunkach, a podstaw¹ ¿ywienia zwierz¹t prze¿uwaj¹cych powinno

byæ pastwisko. Do gospodarstw ekologicznych nale¿y zatem wybieraæ owce dobrze

wykorzystuj¹ce pastwisko, odporne na niesprzyjaj¹ce warunki atmosferyczne, ch³ód

czy opady i nie podatne na choroby zwi¹zane ze stadnym wypasem jak kulawka, czy

zarobaczenia. Najodpowiedniejsze s¹ owce posiadaj¹ce we³nê mieszan¹, grub¹,

umo¿liwiaj¹c¹ sp³ywanie wody i szybkie jej wysychanie. Najlepiej sprawdzaj¹ siê

w systemie ekstensywnej produkcji owce ras, czy odmian lokalnych, które przez

8

ca³e pokolenia najlepiej przystosowa³y siê do swojego œrodowiska.

Niestety w Polsce ze wzglêdu na selekcjê w niedalekiej przesz³oœci wszystkich

ras i odmian w kierunku we³nistym, preferowano (z wyj¹tkiem owiec górskich)

owce o runie delikatnym, zwartym (merynosy, nizinne, czy d³ugowe³niste). Stoso-

wano powszechnie chów alkierzowy, intensywne ¿ywienie – a zatem system

sprzeczny z istot¹ klasycznego owczarstwa bazuj¹cego na ¿ywieniu pastwisko-

wym. Nie wytworzono zatem ras przystosowanych do takiego u¿ytkowania.

Z ras nadaj¹cych siê w Polsce do ekstensywnej - ekologicznej produkcji w trud-

nych warunkach klimatycznych, czy troficznych nale¿y wymieniæ owce górskie,

które od wieków by³y i s¹ wypasane w górach oraz niedocenian¹ ci¹gle wrzosówkê

rasê o du¿ej odpornoœci, plennoœci i niezwykle ma³ej wybrednoœci w ¿ywieniu. Rasa

ta najlepiej przystosowana jest do surowych warunków klimatycznych Polski pó³-

nocno-wschodniej - surowych zim i gor¹cego suchego lata. Nie znaczy to jednak, ¿e

w innych regionach z wyj¹tkiem gór nie mo¿e byæ z powodzeniem utrzymywana.

Za wyj¹tkiem regionów górskich, w gospodarstwach ekologicznych trzeba wyko-

rzystywaæ dostêpne w okolicy owce nizinne i d³ugowe³niste.

Na pewno nie nadaj¹ siê do takich warunków owce znanych importowanych

ras miêsnych Suffolk, Ille de France, Texel czy Charolaise, które by³y wytworzone

w warunkach intensywnego ¿ywienia paszami treœciwymi, natomiast z powodze-

niem, mo¿na u¿ytkowaæ czarnog³ówkê - rasê, która ze wszystkich ras miêsnych

u¿ytkowanych w Polsce jest najbardziej odporna.

Hodowcy zamierzaj¹cy w swoich gospodarstwach doiæ owce i przetwarzaæ

mleko na poszukiwane sery mog¹ wybraæ do swoich gospodarstw owce wschod-

nio - fryzyjskie. Niestety rasa ta mo¿e byæ u¿ytkowana z powodzeniem tylko w re-

gionach o ³agodniejszym klimacie, obfituj¹cych w bogate pastwiska. Mieszkaj¹cy

w regionach podgórskich i górskich powinni oprzeæ tak¹ produkcjê na mieszañ-

cach owiec górskich i wschodnio fryzyjskich. Swoj¹ odpornoœci¹ nie odbiegaj¹

one od owiec górskich, œredni¹ plennoœæ przekraczaj¹c¹ 150-160% i mlecznoœæ

dwukrotnie wy¿sz¹ od owcy górskiej. Matki mieszañce kryte trykami ras miê-

snych, dziêki wysokiej mlecznoœci odchowuj¹ dobre jagniêta rzeŸne, zarówno lek-

kie (12-17 kg), jak równie¿ ciê¿sze (30-35 kg) (Dro¿d¿, 2000).

Pewne nadzieje mo¿na wi¹zaæ z importowanymi niedawno do Polski alpejski-

mi rasami utrzymywanymi w ich ojczyŸnie na pastwiskach przez ca³y sezon, mia-

nowicie owc¹ austriack¹ Bergschaf i owc¹ bia³a alpejsk¹. S¹ to owce charaktery-

zuj¹ce siê wczesnym dojrzewaniem, wysok¹ plennoœci¹ od których mo¿na uzy-

skaæ, dziêki wysokiej mlecznoœci, dobre jagniêta rzeŸne. Niestety z uwagi na ma³¹

liczebnoœæ w Polsce s¹ trudno dostêpne.

Do gospodarstw ekologicznych mo¿na ponadto poleciæ wszelkie mieszañce

lokalnych maciorek z trykami miêsnymi, gdy¿ krzy¿owanie takie zwiêksza ¿y-

wotnoœæ potomstwa i wartoœæ rzeŸn¹ jagni¹t przeznaczanych na ubój. Obecnie two-

rzone s¹ dwie syntetyczne linie miêsne, które w swych za³o¿eniach maj¹ byæ przy-

datne do produkcji jagni¹t rzeŸnych odchowywanych na pastwisku. Linia wytwo-

rzona w Piorunce k. Krynicy przy udziale wymienionych wy¿ej ras alpejskich i owcy

9

górskiej oraz owcy górskiej, fryza Teksela i Suffolka w Stacji Owczarstwa Gór-

skiego IZ Bielance. Praca hodowlana nad tymi liniami znajduje siê w fazie pocz¹t-

kowej i jeszcze przez wiele lat nie bêd¹ oferowane na rynku.

Warto podkreœliæ, ¿e we wszystkich krajach propaguj¹cych produkcjê ekolo-

giczn¹ zachêca siê rolników prowadz¹cych gospodarstwa ekstensywne do chowu

zwierz¹t ras rzadkich. Rasy te ze wzglêdu na mniejsz¹ produkcyjnoœæ jak¹ wyka-

zuj¹ w warunkach intensywnej produkcji trac¹ znaczenie, a ich populacje szybko

zanikaj¹. Ze wzglêdu jednak na ró¿ne cenne cechy jakimi siê charakteryzuj¹, jak

odpornoœæ na niektóre choroby, dobre wykorzystywanie paszy, czêsto niezwyk³e

walory miêsa, czy mleka, powinny byæ zachowane jako rezerwa genetyczna. Nie-

rzadko w ma³ych populacjach w naturalnym œrodowisku mog¹ daæ nie tylko eko-

nomiczn¹ satysfakcjê hodowcy, ale w wielu gospodarstwach agroturystycznych

mog¹ stanowiæ atrakcjê dla goœci.

UWAGA: W gospodarstwach ekologicznych nie wolno utrzymywaæ zwierz¹t po-

chodz¹cych po zabiegach in¿ynierii genetycznej (transgenicznych), ani otrzyma-

nych w wyniku zabiegu przenoszenia zarodków. Wolno stosowaæ zabiegi sztucz-

nej inseminacji.

6. Warunki utrzymania zwierz¹t w gospodarstwach

ekologicznych

6.1. Pojêcie dobrostanu zwierz¹t

W gospodarstwach ekologicznych podstawow¹ zasad¹ utrzymania i u¿ytko-

wania zwierz¹t w gospodarstwie ekologicznym jest zapewnienie im warunków

dobrostanu. Ten powszechnie u¿ywany termin oznacza taki system chowu, który

zaspokaja podstawowe potrzeby zwierz¹t przede wszystkim w zakresie ¿ywienia,

dostêpu do wody, potrzebnej przestrzeni ¿yciowej, zapewnienia towarzystwa in-

nych zwierz¹t ale równie¿ ochrony zwierz¹t przed stresem. Zabrania równie¿ bicia

i wi¹zania zwierz¹t. Pojêcie dobrostanu obejmuje równie¿ zagadnienia zdrowia

zwierz¹t, leczenia, higieny utrzymania, mikroklimatu pomieszczeñ, warunków

œwietlnych zapewniaj¹cych naturalny rytm biologiczny, jak równie¿ zakaz okale-

czania zwierz¹t, czy zapewnienie schronienia przed nadmiernym nas³onecznie-

niem. W zakres tego pojêcia wchodz¹ równie¿ metody przewozu zwierz¹t i huma-

nitarnego sposobu uboju.

Niektóre z wymienionych nakazów s¹ oczywiste, gdy¿ wynikaj¹ z przyjêtych,

w cywilizowanych spo³eczeñstwach, uniwersalnych norm etycznych, inne, maj¹-

ce charakter parametrów mierzalnych (temperatura w budynku inwentarskim, po-

wierzchnia przypadaj¹ca na sztukê, wilgotnoœæ, zanieczyszczenie powietrza), s¹

precyzyjnie zdefiniowane.

Podstawowe za³o¿enia „dobrostanu zwierz¹t gospodarskich” zosta³y opraco-

wane przez Radê Dobrostanu Zwierz¹t (ang. FAWC - Farm Animals Welfare

10

Council) i s¹ zawarte w Kodeksie Dobrostanu Zwierz¹t Gospodarskich opubliko-

wanym w 1983 r. Definiuj¹c istotê dobrostanu stwierdzono w nim, ¿e zwierzêta

utrzymywane przez cz³owieka powinny byæ:

1) wolne od g³odu i pragnienia;
2) wolne od dyskomfortu;

3) wolne od bólu, urazów i chorób;
4) zdolne do wyra¿ania normalnego zachowania;
5) wolne od strachu i stresu.

Zewnêtrznymi objawami dobrego samopoczucia zwierz¹t s¹ normalne dla ga-

tunku formy zachowania. S¹ one wa¿nym elementem diagnozy dobrostanu, a czê-

sto s¹ podstaw¹ diagnozy weterynaryjnej. Innymi wskaŸnikami dobrostanu s¹ do-

bre wyniki reprodukcji, przyrosty, zdrowie, d³ugoœæ ¿ycia zwierz¹t.

Bardziej obiektywnymi, od obserwacji zachowania siê zwierz¹t, s¹ ich wskaŸ-

niki fizjologiczne, którymi mo¿na okreœliæ np. stres zwierz¹t badaj¹c ich oddech,

têtno, stê¿enie glukozy, mocznika, poziom katecholamin, kortyzolu, enkefaliny,

prolaktyny, oraz wolnych kwasów t³uszczowych i bia³ka. Niektórymi z tych wskaŸ-

ników pos³u¿ono siê do okreœlenia najbardziej stresogennych zabiegów w chowie

owiec, którymi s¹ strzy¿a, izolacja osobników od stada, jagni¹t od matek, trans-

port, czy nadmierny wysi³ek fizyczny. Hodowcy owiec, nie tylko w gospodarstwach

ekologicznych, powinni szczególnie pamiêtaæ o z³agodzeniu ujemnych wp³ywów

jaki s¹ zwi¹zane z tymi niezbêdnymi zabiegami zootechnicznymi.

6.2. Owczarnie, okólniki

Nawet w gospodarstwie ekologicznym, w którym proces produkcyjny powi-

nien przebiegaæ w maksymalnym stopniu na pastwisku nie mo¿na obejœæ siê bez

niezbêdnej infrastruktury obejmuj¹cej budynki, wiaty, koszary, ogrodzenia, wodo-

poje, czy drogi komunikacji zwierz¹t i obs³ugi. W warunkach klimatu naszego kraju

w  budynkach inwentarskich owce musz¹ spêdzaæ ponad pó³ roku. Mimo du¿ej

odpornoœci tych zwierz¹t na niskie temperatury, inne czynniki klimatyczne jak

opady, wysoka wilgotnoœæ powietrza i wiatr, wywo³uj¹ znaczne och³odzenie or-

ganizmu i du¿¹ utratê ciep³a. Szczególn¹ rolê spe³niaj¹ w okresie wykotów i po

strzy¿y. Budynki inwentarskie stanowi¹ wiêc istotny element kszta³tuj¹cy œrodo-

wisko owiec w okresie zimowym. Poniewa¿ tych obiektów nie ogrzewa siê, o mi-

kroklimacie panuj¹cym wewn¹trz pomieszczenia decyduj¹ zwierzêta przez odda-

wanie ciep³a, wydalanie wody, wydychanie CO

2

i innych gazów. Zatem mikrokli-

mat pomieszczenia inwentarskiego mo¿emy zdefiniowaæ jako zespó³ cech fizycz-

nych, chemicznych i biologicznych przestrzeni obudowanej przegrodami (œciany,

sufit, pod³ogi), które oddzia³uj¹ bezpoœrednio na zwierzê. G³ównymi sk³adnikami

klimatu w budynku inwentarskim s¹: temperatura i wilgotnoœæ powietrza, szyb-

koœæ ruchu powietrza, ciep³ochronnoœæ legowisk, och³adzanie, stopieñ zanieczysz-

czenia powietrza, wreszcie oœwietlenie i nas³onecznienie.

11

6.3. Powietrze, mikroklimat

Wa¿nym czynnikiem œrodowiska, jak wspomniano wy¿ej, w owczarni jest ja-

koœæ powietrza, którym zwierzêta oddychaj¹. Niezbêdna wymiana powietrza, któ-

ra zale¿y od obsady i kubatury budynku nie powinna go och³adzaæ, ani powodo-

waæ nadmiernego ruchu powietrza, ale musi zapewniæ dopuszczaln¹ fizjologicz-

nie koncentracjê gazów. Przebywanie zwierz¹t w oparach dwutlenku wêgla, amo-

niaku, metanu i siarkowodoru wywo³uje szereg schorzeñ i obni¿a produkcyjnoœæ.

Wg obowi¹zuj¹cych norm dla 1 owcy nale¿y przewidzieæ kubaturê oko³o 4,5 m

3

co oznacza, ¿e strop owczarni powinien znajdowaæ siê na wysokoœci co najmniej

3,5 m nad œció³k¹. W owczarniach, w których planowane jest mechaniczne usu-

wanie obornika, z uwagi na mo¿liwoœæ wykorzystania ³adowacza – jeszcze wy¿ej.

Podstawowe i obowi¹zuj¹ce w chowie ekologicznym owiec normy jakoœci po-

wietrza s¹ nastêpuj¹ce:

- stê¿enie amoniaku przy ekspozycji d³ugiej - 10 ppm;
- stê¿enie amoniaku przy ekspozycji krótkiej - 25 ppm;
- stê¿enie dwutlenku wêgla przy ekspozycji d³ugiej - 2500 ppm;
- stê¿enie dwutlenku wêgla przy ekspozycji krótkiej - 5000 ppm;
- prêdkoœæ wiatru 0,25 do 0,5 m/s zim¹ i 4-5 m/s latem;
- wilgotnoœæ wzglêdna nie powinna przekraczaæ 80%;
- optymalna temperatura powietrza w czasie wykotów od 10

o

C.

Œwiat³o spe³nia ogromn¹ rolê w pomieszczeniach inwentarskich. Reguluje po-

ziom hormonalny i wp³ywa na cykl rozrodczy zwierz¹t. Œwiat³o s³oneczne pe³ni

równie¿ rolê œrodka odka¿aj¹cego.

Wg obowi¹zuj¹cych norm okna owczarni powinny zajmowaæ co najmniej 20%

jej powierzchni, a poziom oœwietlenia wynosiæ w granicach od 20 do 50 luksów.

Czas oœwietlenie pomieszczenia s³oñcem w zimie nie powinien byæ krótszy ni¿ 3

godziny a wiosn¹ i w jesieni¹ 6 godzin.

6.4. Odchody, œció³ka, pod³ogi

W warunkach chowu pastwiskowego wydalane odchody podlegaj¹ naturalne-

mu procesowi biodegradacji – mineralizacji wchodz¹c w naturalny obieg pierwiast-

ków biogennych. Wydalane w owczarni w iloœci od 2 do 4,5 kg na dobê stanowi¹

du¿¹ uci¹¿liwoœæ, gdy¿, zanieczyszczaj¹ raciczki owiec, we³nê, powietrze gazami

i powoduj¹ zwiêkszenie wilgotnoœci pomieszczenia. S¹ dwa sposoby rozwi¹zania

tego k³opotu: œcielenie owczarni (zazwyczaj s³om¹, trocinami, torfem), lub sto-

sownie pod³óg rusztowych, przez które ka³ spada poni¿ej utrzymuj¹c ruszt we

wzglêdnej czystoœci. W literaturze zootechnicznej jest wiele danych na temat przy-

datnoœci obu sposobów utrzymania zwierz¹t gospodarskich. Zdecydowana wiêk-

szoœæ autorów podkreœla, ¿e g³êboka œció³ka jest z punktu widzenia zoohigieny

i dobrostanu zwierz¹t korzystniejsza. Zapewnia zwierzêtom komfort termiczny,

12

lepsze powietrze, odpowiedni¹ wilgotnoœæ, dlatego g³êboka œció³ka obowi¹zuje

w ekologicznym chowie owiec. Pod³ogi rusztowe - jako „mniej przyjazne”, zim-

niejsze, powoduj¹ce u niektórych ras owiec schorzenia racic, w ¿adnym wypadku

nie nadaj¹ siê dla przeprowadzania wykotów ani odchowu ma³ych jagni¹t. Ponad-

to wymagaj¹ dobrze dzia³aj¹cej wentylacji i mechanicznego usuwania odchodów.

Dlatego w chowie ekologicznym nie powinny byæ stosowane. W pod³ogi ruszto-

we mog¹ byæ wyposa¿one dojarnie owiec i wiaty pastwiskowe w których owce

przebywaj¹ czasowo.

Stosowana do œcielenia s³oma powinna byæ czysta, nie zakurzona, przed zwie-

zieniem, czy balowaniem dobrze wysuszona, co zabezpieczy j¹ przed rozwojem

pleœni. Kurz i zarodniki pleœni unosz¹ce siê w czasie œcielenia, czy poruszania siê

owiec s¹ niezwykle szkodliwe, szczególnie dla jagni¹t.

6.5. Obowi¹zuj¹ca obsada w pomieszczeniach

W ekologicznym chowie owiec w pomieszczeniu zamkniêtym – owczarni na

jedn¹ owcê powinno siê przeznaczyæ powierzchniê minimum 1,5 m

2

a na jagniê

0,35 m

2

. Oprócz okreœlonej powierzchni budynków (zadaszonych), jaka powinna

byæ przeznaczona na owcê, nale¿y zapewniæ minimaln¹ wielkoœæ wybiegów (po-

wierzchni odkrytych). Ustawa nakazuje zapewnienie owcy i jagniêciu minimaln¹

powierzchniê wybiegu (okólnika) odpowiednio 2,5 m

2

i 0,5 m

2

.

7. ¯ywienie zwierz¹t w gospodarstwie ekologicznym

Zasady ¿ywienia zwierz¹t (pod wzglêdem iloœci energii, bia³ka, czy in-

nych sk³adników pokarmowych dostarczanych im w  poszczególnych cyklach

produkcyjnych) w gospodarstwach produkuj¹cych metodami ekologicznymi nie

ró¿ni¹ od znanych i obowi¹zuj¹cych zasad ¿ywienia zwierz¹t w  chowie kon-

wencjonalnym. G³ówne ró¿nice wynikaj¹ z jakoœci pasz jakimi karmimy zwie-

rzêta w chowie „organicznym”, systemie utrzymania zwierz¹t i sposobie pobie-

rania tych pasz. Wysoka jakoœæ tych pasz wynikaj¹ca z za³o¿onego z ekstensyw-

nego systemu ich wytwarzania, - bêd¹ca podstaw¹ filozofii organicznej produk-

cji - ma prowadziæ do wytworzenia produktu o unikalnych walorach od¿ywczych

i sensorycznych.

Podobnie jak w gospodarstwie konwencjonalnym celem racjonalnego ¿ywie-

nia zwierz¹t jest osi¹gniêcie maksymalnych efektów produkcyjnych. System ¿y-

wienia powinien bazowaæ na wykorzystaniu u¿ytków zielonych, g³ównie pastwisk.

Zwierzêta powinny byæ ¿ywione paszami objêtoœciowymi jak zielonki traw, z mo-

tylkowatych, sianem i kiszonkami, które w cyklu ca³ego roku powinny stanowiæ

minimum 60% suchej masy ca³orocznej diety oraz mieszankami treœciwymi po-

chodz¹cymi z gospodarstwa, lub z produkcji ekologicznej innego gospodarstwa,

w iloœci nie przekraczaj¹cej 40% suchej masy wszystkich skarmionych pasz.

Dopuszczalne s¹ pewne odstêpstwa od powy¿szych przepisów, mianowicie

13

w ¿ywieniu prze¿uwaczy mo¿na stosowaæ w ci¹gu ca³ego roku do 10% ( suchej

masy) pasz pochodz¹cych z gospodarstw konwencjonalnych, a udzia³ takiej paszy

nie mo¿e przekroczyæ 25% s.m. dziennej dawki.

Nie wolno stosowaæ wymuszonego karmienia zwierz¹t ani pasz pochodz¹-

cych z roœlin genetycznie zmodyfikowanych. Ponadto zabronione jest dodawa-

nie do pasz:

•

antybiotyków;

•

kokcydiostatyków;

•

stymulatorów wzrostu;

•

syntetycznych witamin;

•

mocznika;

•

komponentów traktowanych rozpuszczalnikami;

•

poddawanych ekstrakcji;

•

barwników, œrodków pobudzaj¹cych apetyt.

Odchowywane w gospodarstwie cielêta, jagniêta i koŸlêta musz¹ byæ ¿ywione

naturalnym mlekiem w okresie:

•

do minimum 3 miesiêcy - cielêta

•

do minimum 45 dni - jagniêta i koŸlêta.

8. Pasze w ¿ywieniu ekologicznym

Podobnie jak w ¿ywieniu konwencjonalnym, pasze w produkcji ekologicznej

dzielimy na objêtoœciowe (zielonki, kiszonki, okopowe), objêtoœciowe suche (siana,

susze, s³omy) i  treœciwe (ziarna zbó¿) oraz mieszanki uzupe³niaj¹ce (witaminy, sk³ad-

niki mineralne) o nieco innym charakterze ni¿ w ¿ywieniu konwencjonalnym.

W zale¿noœci od sezonu rozró¿niamy ¿ywienie pastwiskowe (letnie) i alkie-

rzowe (zimowe). Mimo ró¿nic sezonowych podstaw¹ ¿ywienia owiec w obu okre-

sach s¹ zielonki - trawa (spasana, b¹dŸ rzadziej koszona) i zakonserwowana (w

postaci siana, suszu, czy kiszonki). Racjonalne gospodarowanie na u¿ytkach zielo-

nych stanowi podstawê ekologicznego chowu owiec (Dro¿d¿, 1989;1990).

8.1. Pasze objêtoœciowe

8.1.1. Pastwisko

Podstaw¹ letniego ¿ywienia owiec w gospodarstwie ekologicznym jest pastwi-

sko. Stanowi ono Ÿród³o najtañszej paszy. W porównaniu z ¿ywieniem pastwisko-

wym koszt ¿ywienia kiszonkami jest wy¿szy o 30-50%, sianem o 80%, a zbo¿em

i mieszankami treœciwymi 2-3 razy (Krzywiecki, 2002). Nie bez wp³ywu na eko-

nomikê produkcji owczarskiej na pastwiskach jest lepsza zdrowotnoœæ zwierz¹t

przebywaj¹cych ca³y sezon poza budynkami inwentarskimi.

14

Wiedza o pastwisku :o fenologii wzrostu roœlin, nawo¿eniu, wartoœci pokar-

mowej runi jak równie¿ i o owcach ¿ywionych na pastwisku - ich zapotrzebowa-

niu pokarmowym w poszczególnych okresach fizjologicznych, sposobnie pobie-

rania runi, przyrostach i ekologicznych zwi¹zkach jakie ³¹cz¹ owce przez sezon

pastwiskowy z ich œrodowiskiem umo¿liwia hodowcy najbardziej efektywne wy-

korzystanie dostêpnej zielonej paszy. Kierowanie wypasem opiera siê na stero-

waniu poda¿¹ pastwiska w taki sposób, ¿eby w okresie zmieniaj¹cego siê zapo-

trzebowania pokarmowego poszczególnych grup owiec (ci¹¿a, laktacja, przy-

gotowanie do stanówki itp.) przydzieliæ im na okreœlony czas do spasania pa-

stwisko (kwatery) o odpowiednim poroœcie. Taki system manipulowania poda¿¹

pastwiska umo¿liwia najefektywniejsze wykorzystanie pastwiska nie dopuszcza-

j¹c do jego degradacji na skutek nadmiernego spasienia (sporadyczne zjawisko),

lub nadmiernie selektywnego spasania (o wiele czêstsze). Poniewa¿ rekultywa-

cja pastwiska jest zabiegiem kosztownym wypas nale¿y prowadziæ zak³adaj¹c

pewien kompromis miêdzy optymalnym wykorzystaniem pastwiska, a optymal-

nym ¿ywieniem stada (Dro¿d¿, 1990).

Wydajnoœæ produkcji owczarskiej z okreœlonej powierzchni pastwiska zale-

¿y od rocznej produkcji suchej masy na hektarze, stopnia wykorzystania pastwi-

ska oraz wydajnoœci przetworzenia (konwersji) pobranej paszy na produkty ryn-

kowe (miêso, mleko).

Szybkoœæ przyrostu zielonej masy na pastwisku w ci¹gu sezonu wegetacyjne-

go jest nierównomierna i wzmaga siê wraz z wysokoœci¹ nad poziomem morza, co

utrudnia w du¿ym stopniu jej zagospodarowanie. W górach przybiera charakter

wzrostu eksplozywnego, dlatego wolny wypas owiec na ca³ej powierzchni pa-

stwiska uniemo¿liwia efektywne wykorzystanie paszy. Przy braku mo¿liwoœci za-

konserwowania nadmiaru zielonki w postaci siana, czy kiszonki, lub zwiêkszenia

obsady owiec, nie spasiona trawa jest deptana, strzela w ŸdŸb³o, starzeje siê i nie

jest zjadana przez owce. Wprawdzie pod koniec sezonu owce s¹ zmuszone z takiej

paszy korzystaæ, ale nale¿y pamiêtaæ, ¿e strawnoœæ zdrewnia³ych i martwych czê-

œci porostu nie przekracza 40%, a na ka¿dy 1% wzrostu zawartoœci martwej mate-

rii w poroœcie jego strawnoœæ zmniejsza siê o 0,5 jednostki procentowej. Wraz ze

starzeniem siê runi maleje pobranie do woli przez owce takiego porostu. Wynika

to z d³u¿szej retencji takiej paszy w ¿waczu, co ogranicza dalsz¹ konsumpcjê.

Stwierdzono, ¿e oprócz strawnoœci, na wielkoœæ pobrania wp³ywa fizyczny cha-

rakter paszy. Owce s¹ wstanie zjeœæ wiêcej liœci ni¿ ³odyg i wiêcej o 28% motylko-

watych ni¿ traw o tej samej strawnoœci. Jak z powy¿szych rozwa¿añ wynika do-

stêp do m³odej i strawnej runi zapewnia owcom mo¿liwoœci optymalnego pozio-

mu konsumpcji i produkcji. Bez podzia³u pastwiska na kwatery umo¿liwiaj¹ce

interwencjê hodowcy i manipulowanie wielkoœci¹ obsady owiec, racjonalny wy-

pas jest niemo¿liwy. W racjonalnej gospodarce pastwiskowej opartej o rotacyjny

system wypasu, nadmiar zielonki zagospodarowuje siê zazwyczaj przez wyko-

szenie kwater nie spasionych w pierwszej rotacji.

15

Przy racjonalnym wykorzystywaniu pastwisk dostosowuje siê sposób i organi-

zacjê wypasu do rodzaju wypasanych zwierz¹t, szczególnie zaœ wysoko produkcyj-

nych, jak np. maciorki u¿ytkowane mlecznie, matki karmi¹ce lub jagniêta, m³odzie¿

hodowlana, lub przeznaczona na tucz. Produkcja mleka, na przyk³ad, wymaga pa-

stwisk o du¿ych zasobach wartoœciowej paszy, której poda¿ nie powinna spaœæ po-

ni¿ej minimum powoduj¹cego obni¿enie mlecznoœci. Do pe³niejszego wykorzysta-

nia pastwiska mo¿na przeznaczyæ grupê mniej wymagaj¹cych zwierz¹t jak np. ma-

ciorki ja³owe, skopy, ja³owizna, bukaty. Podobnie powinno siê postêpowaæ w wy-

padku wypasu jagni¹t i m³odzie¿y W odniesieniu do matek karmi¹cych jagniêta prze-

znaczone do hodowli lub tuczu zaleca siê wypas wyprzedzaj¹cy, lub równoleg³y,

w którym jagniêta spasaj¹ najwartoœciowsz¹ czêœæ runi przed matkami, lub obok ich

kwatery, maj¹c przy tym mo¿liwoœæ równoczesnego ssania. Istnieje przy tym sposo-

bie szansa na zmniejszenie zarobaczenia jagni¹t na skutek ograniczenia wypasu ra-

zem z matkami. System ten nie jest pozbawiony pewnych niedogodnoœci, wymaga

wykonania w ogrodzeniach odpowiedniej wielkoœci przejœæ dla jagni¹t miêdzy kwa-

terami i jak uczy doœwiadczenie z takim wypasem w Stacji Owczarstwa Górskiego

w Bielance u bardzo aktywnych i troskliwych w stosunku do jagni¹t, matek górskich

wywo³uje u nich pewne zaniepokojenie. Jagniêta czêsto nie mog¹ce znaleŸæ powrot-

nej drogi do matek becz¹c niepokoj¹ ca³e stado.

Pastwiska trwa³e, które nigdy, lub przynajmniej przez wiele lat nie s¹ poddawa-

ne uprawie p³u¿nej powinny byæ podzielone na kwatery. Iloœæ kwater, jak¹ nale¿y

wygrodziæ zale¿y od area³u u¿ytku zielonego i wielkoœci stada owiec, jakie zamie-

rzamy wypasaæ. Wiêksza iloœæ kwater pozwala na d³u¿sze okresy odrostu (spoczyn-

ku) dla runi, zwiêksza mo¿liwoœci manipulowania stadem, czy grupami technolo-

gicznymi, które z ró¿nych wzglêdów nale¿y paœæ osobno jak jagniêta, tryczki, czy

owce ja³owe, oraz umo¿liwia krótszy pobyt wiêkszej obsady zwierz¹t na danej kwa-

terze. Niektórzy autorzy uwa¿aj¹, ¿e optymalna liczba kwater powinna wahaæ siê od

6-8, gdy¿ powy¿ej tej liczby nie obserwuje siê wzrostu produkcji zwierzêcej (Skrij-

ka,1981). Powierzchnia kwater musi byæ dostosowana do liczebnoœci stada. Owce

nie powinny przebywaæ na kwaterze wiêcej ni¿ 3-4 dni. W doœwiadczeniu wielose-

zonowym na pastwiskach po³o¿onych na wys. 650 m n.p.m. dojone owce górskie

obni¿a³y produkcjê mleka po 3-4 dniach spasania kwatery, zwiêkszaj¹c natomiast

swoj¹ mlecznoœæ po ka¿dorazowej zmianie kwatery na now¹ (Dro¿d¿, 1980).

Przy grodzeniu pastwisk nale¿y wykorzystaæ naturalne granice terenowe, pa-

miêtaj¹c, ¿e d³ugoœæ ogrodzeñ zale¿y od kszta³tu kwatery. Najkrótsze ogrodzenia

maj¹ kwatery zbli¿one do kwadratu.

Na trwa³e ogrodzenia dla owiec nadaj¹ siê ¿erdki, drut g³adki, siatka metalowa,

czy plastikowa. W gospodarstwach ekologicznych nie wolno stosowaæ drutu kol-

czastego, który powoduje powa¿ne zranienia u owiec próbuj¹cych zmieniaæ kwa-

tery przeciskaj¹c siê miêdzy drutami.

Trwa³e ogrodzenia dla owiec, mimo wielu zalet, posiadaj¹ wady. Utrudniaj¹

dok³adne wykoszenie kwatery, manipulowanie sprzêtem (kosiark¹, przewracark¹

16

do siana, grabiark¹, czy wjazd przyczep¹ samozbieraj¹c¹), co umo¿liwia wzrost

wzd³u¿ p³otów i póŸniejsze rozprzestrzenianie siê na kwaterze niektórych chwa-

stów, g³ównie pokrzyw. Dlatego tam, gdzie to jest uzasadnione, nale¿y stosowaæ

przenoœne ogrodzenia elektryczne umo¿liwiaj¹ce ³atwe dostosowanie wielkoœci

kwatery do liczebnoœci stada i do aktualnego tempa odrostu runi. Zwiniêcie ogro-

dzeñ u³atwia koszenie niedojadów i rozrzucanie obornika

Ogrodzenia elektryczne umo¿liwiaj¹ dawkowany sposób wypasu, który po-

lega na wydzieleniu owcom powierzchni pastwiska na 1 dzieñ. Jest to bardzo in-

tensywny sposób wykorzystania runi, ale nie jest pozbawiony wad. Jest praco-

ch³onny, gdy¿ wymaga codziennego przestawiania elektrycznego ogrodzenia. ¯eby

zapobiec spasaniu powierzchni ju¿ eksploatowanych w poprzednich dniach nale-

¿a³oby ogradzaæ czêœæ przeznaczon¹ do spasania ze wszystkich stron.

Na du¿ych powierzchniach o nieznacznych sk³onach (przydatnych do kosze-

nia) nale¿y stosowaæ koœno-pastwiskowy system wykorzystywania u¿ytków zie-

lonych. W tym sposobie u¿ytkowania nie ma podzia³u na wy³¹cznie koszone ³¹ki

i tylko spasane pastwiska.

U¿ytki koœno-pastwiskowe to powierzchnie, gdzie biomasa jest spasana i ko-

szona na przemian. Powierzchnie spasane i koszone nie s¹ sta³e i zmieniaj¹ siê

w ci¹gu sezonu. Ten system u¿ytkowania zapewnia stabilnoœæ florystyczn¹ i zapo-

biega rozprzestrzenianiu siê mniej chêtnie spasanych roœlin na pastwisku. Odpo-

wiednie manipulowanie spasaniem i koszeniem, które mo¿na stosowaæ w ró¿nych

terminach zapewniaj¹ równowagê miêdzy poszczególnymi sk³adnikami runi. Na

przyk³ad zastosowanie wczesno-wiosennego spasienia stadem runi o znacznym

udziale szybko strzelaj¹cej w ŸdŸb³o i dojrzewaj¹cej kupkówki (Dactylis glomera-

ta) pozwala na uzyskanie z tego area³u drobniejszego siana o lepszej strawnoœci

i mniejszej zawartoœci zdrewnia³ych ³odyg tak charakterystycznych dla tej trawy.

Uwa¿a siê, ¿e koœno - pastwiskowy system pozwala na uzyskanie wy¿szych

plonów, dziêki wiêkszej gêstoœci runi jak¹ powoduje wypas. W runi znajduj¹ siê

zarówno wysokie, jak i niskie trawy i bardzo dobrze rozwijaj¹ siê motylkowate,

szczególnie koniczyna.

W gospodarstwach ekologicznych po³o¿onych w regionach o niewielkich opa-

dach œniegu mo¿na zalecaæ (podobnie jak w zachodnich krajach) pozostawienie kwa-

tery z nieskoszon¹ traw¹. Takie „stoj¹ce siano” mo¿e byæ spasane przez owce pod-

czas pogodnych bezœnie¿nych dni w zimie. Jest kilka korzyœci z takiego systemu:

1) zwierzêta spêdzaj¹ dzieñ na powietrzu;

2) nawo¿¹ odchodami kwaterê;

3) zmniejsza siê zu¿ycie œció³ki;

4) poruszanie owiec siê po szorstkim pod³o¿u czyœci znakomicie raciczki i ³a-

godzi skutki kulawki.

Oczywiœcie w zale¿noœci od zapotrzebowania ¿ywieniowego owiec spêdza-

j¹cych dzieñ na takim pastwisku w owczarni nale¿y uzupe³niæ ich dzienn¹ daw-

kê np. kiszonk¹.

17

W gospodarstwach ekologicznych o wielokierunkowej produkcji, trzeba za-

k³adaæ na gruntach ornych pastwiska przemienne. Mog¹ byæ u¿ytkowane przez

kilka lat w zale¿noœci od plonowania wysianych traw. Plonuj¹ na ogó³ dobrze.

Poniewa¿ ich usytuowanie w obrêbie gospodarstwa wynika z okreœlonego p³odo-

zmianu, wypadaj¹ nierzadko w s¹siedztwie innych upraw polowych Trzeba mieæ

na uwadze fakt, ¿e utrudnia to ich pastwiskowe zagospodarowanie, szczególnie

tak ruchliwymi zwierzêtami jak owce.

8.1.2. Jak¹ ruñ spasaæ owcami

Iloœæ zielonki pobranej przez zwierzêta z pastwiska, przy prawid³owym u¿yt-

kowaniu mo¿e siêgaæ 90%, a z pastwisk ekstensywnych, Ÿle u¿ytkowanych nie

przekraczaæ 20%. Najwa¿niejszym czynnikiem dobrego wykorzystania pastwiska

jest wczesne rozpoczêcie spasania, utrzymywanie w czasie wypasu niskiej runi

i kontrolowanie obsady owiec, która jest wstanie taka ruñ utrzymaæ. Przy spasa-

niu zwierzêta usuwaj¹ m³ode pêdy i liœcie, i nie dopuszczaj¹ do starzenia siê runi,

co eliminuje równie¿ naturalny proces zanikania runi obumar³ej. Intensywne zgry-

zanie, szczególnie w okresie wiosny prowadzi do znacznych zmian w strukturze

runi. Zwiêksza siê znacznie gêstoœæ, a strzelanie w ŸdŸb³o, czyli wytwarzanie ge-

neratywnych pêdów jest prawie wyeliminowane. Powoduje to zachowanie wyso-

kiej strawnoœci runi przez wiêksz¹ czêœæ sezonu i sta³e wysok¹ produkcjê.

Zachodzi pytanie jaka powinna byæ optymalna wysokoœæ runi i w jaki sposób j¹

utrzymaæ przez ca³y sezon. Otó¿ w wielu doœwiadczeniach stwierdzono, ¿e najko-

rzystniejsze wyniki produkcyjne uzyskano spasaj¹c owcami ruñ 6-8 centymetro-

w¹ przy wypasie ci¹g³ym i o 1-2 wy¿sz¹ przy wypasie kwaterowym. Utrzymanie

wzglêdnie sta³ej wysokoœci runi wymaga zmiany obsady owiec na kwaterze w ci¹-

gu sezonu, lub manipulowania powierzchni¹ kwater.

8.1.3. Selekcja pokarmu przez owce

Preferencje pokarmowe s¹ to zdolnoœci zwierz¹t do wybierania spoœród ofero-

wanych w warunkach kontrolowanych albo na pastwisku pewnych roœlin, lub ich

czêœci, a pomijanie innych, albo zjadanie ich w ostatecznoœci. W oœrodkach na-

ukowych testuje siê rocznie wiele nowych odmian roœlin pastewnych, a jedn¹ z cech

oprócz szybkoœci wzrostu, wysokiego plonowania, odpowiedniej zawartoœci sk³ad-

ników od¿ywczych, du¿ej strawnoœci, jest smakowitoœæ – stymuluj¹ca maksymal-

ne pobranie do woli tej roœliny przez zwierzê.

Co wiemy o zmys³ach smaku i wzroku? Otó¿ stwierdzono, ¿e owce nie rozró¿nia-

j¹ barw a ich wzrok w wyborze pokarmu nie odgrywa ¿adnej roli, natomiast na selek-

cje pokarmu wp³ywaj¹ chemiczne sygna³y, które przez receptory (komórki nerwowe

znajduj¹ce siê na wargach i jêzyku) przesy³ane s¹ do mózgu, sk¹d wysy³ane s¹ impulsy

powoduj¹ce odpowiedni¹ reakcjê fizyczn¹, b¹dŸ fizjologiczn¹ zwierzêcia. Próbuje siê

wi¹zaæ wybieranie danego pokarmu z jego w³aœciwoœciami obiektywnymi daj¹cymi

siê zmierzyæ i zanalizowaæ. Te cechy mo¿na podzieliæ na 3 grupy:

18

a) w³aœciwoœci chemiczne, jak zawartoœæ bia³ka, w³ókna, energii;
b) w³aœciwoœci fizyczne, jak zawartoœæd ³odyg i liœci w poroœcie, wysokoœæ po-

rostu, budowa anatomiczna roœlin, ³atwoœæ ¿ucia, wielkoœæ kêsa itd.;

c) strawnoϾi pokarmu.

Preferowany przez owce porost zwykle charakteryzuje siê wiêksz¹ zawarto-

œci¹ liœci ni¿ ³odyg, jest fizjologicznie m³odszy, zawiera wiêcej roœlin dwuliœcien-

nych itd. Analizy chemiczne dowodz¹, ¿e zawiera wiêcej bia³ka i energii a mniej

w³ókna.

8.1.4. Pielêgnacja pastwisk

Opisane wy¿ej zjawisko selektywnego zgryzania przez owce powoduje po-

jawianie siê na pastwisku tzw. niedojadów, czyli fragmentów runi, które z ja-

kichœ przyczyn wiadomych tylko owcom nie zosta³y spasione. Taka ruñ drew-

nieje i jest omijana przez owce. Ogranicza to odrost i produkcyjnoœæ pastwi-

ska. Jeœli takich kêp jest niewiele nie warto ich kosiæ, gdy¿ w nastêpnych rota-

cjach owce na pewno czêœciowo j¹ wykorzystaj¹, natomiast jeœli przyczyn¹

„nie dopasienia” kwatery by³a zbyt ma³a obsada owiec i niedojady wystêpuj¹

na du¿ej czêœci kwatery, nale¿y je skosiæ. Koszt koszenia pokryje korzyœci

wynikaj¹ce z odm³odzenia porostu. Niepotrzebne jest grabienie i zbieranie sko-

szonych niedojadów z kwatery.

Wa¿nym elementem pielêgnacji pastwiska jest rozrzucenie na wiosnê kreto-

win i pojawiaj¹cych siê kopców mrówek. U³atwi to koszenie kwatery i w du-

¿ym stopniu zmniejszy zanieczyszczenie ziemi¹ siana, czy kiszonki. W³ókowa-

nie wiosn¹ (np. obci¹¿onymi oponami) nie tylko znakomicie wyrównuje pastwi-

sko, ale rozprowadza po powierzchni resztki nie roz³o¿onego obornika rozrzuca-

nego w ubieg³ym sezonie.

Osobny problem, bardzo trudny w gospodarstwach ekologicznych, to walka z za-

chwaszczeniem pastwisk. Najczêœciej wystêpuj¹ce chwasty to szczaw, pokrzywa, oset,

nie jadany przez owce œmia³ek darniowy. Poniewa¿ stosowanie œrodków chwastobój-

czych jest zabronione, walkê z chwastami nale¿y prowadziæ œrodkami mechaniczny-

mi. Na pewno nie wolno dopuœciæ do dojrzewania nasion i wysiewania siê chwastów.

Skuteczn¹ form¹ zwalczania œmia³ka jest koszenie. Wêz³y krzewienia tej trawy s¹ sku-

tecznie uszkadzane podczas koszenia, dlatego na u¿ytkach koœno-pastwiskowych na

pewno go nie bêdzie. Koszenie nie zapobiega rozprzestrzenianiu siê szczawiu. Najlep-

sz¹ form¹ niszczenia jest wyrywanie roœlin w czasie deszczowej pogody, kiedy roz-

miêk³a gleba umo¿liwia wyci¹gniêcie ca³ej roœliny wraz z d³ugim korzeniem. Ta uci¹¿-

liwa roœlina nie pojawia siê tam, gdzie stosuje siê umiarkowane nawo¿enie azotowe

i w czasie zbiorów, (koszenia, zwo¿enia) nie uszkadza siê darni.

Jedn¹ z mo¿liwoœci rozsiewania siê chwastów jest skarmianie siana zawiera-

j¹cego du¿o dojrza³ych nasion chwastów. Nie trawione przez owce s¹ rozsiewane

skutecznie przez nie po pastwiskach. Zalecanie zbierania fenologicznie m³odego

19

siana ma wiêc nie tylko znaczenie w ¿ywieniu owiec, ale równie¿ w utrzymaniu

nie zachwaszczonych pastwisk.

8.1.5. Sylwopastoralizm

Ciekaw¹ form¹ zwiêkszania bioró¿norodnoœci w gospodarstwie ekologicznym

i wzbogacenia krajobrazu jest wypas owiec na zadrzewionych pastwiskach. Do-

œwiadczenia w krajach zachodnich nad tak¹ form¹ zagospodarowania pastwiska

dowodz¹ wielu korzyœci. Obecnoœæ drzew na zwykle nieos³oniêtym pastwisku

poprawia mikroklimat, wilgotnoœæ, zmniejsza insolacjê, ruch powietrza, pozwala

zwierzêtom na korzystanie z cienia w czasie dni upalnych, a hodowcy na uzyska-

nie dodatkowych dochodów. W literaturze zachodniej istnieje wiele danych na te-

mat przydatnych do celu gatunków drzew, metod ochrony przed zgryzaniem po

posadzeniu, jak i optymalnej iloœci nasadzeñ na jednostce powierzchni.

8.2. Pasze objêtoœciowe konserwowane

Mo¿emy podzieliæ na:

Siano – suszona w sposób naturalny koszona zielonka o zawartoœci suchej masy

co najmniej 85%.

Sianokiszonka – zakiszona w silosie przejazdowym lub, zbalowana i owiniêta

foli¹ podsuszona do zawartoœci 45-55% suchej masy zielonka.

Kiszonka – zielonka zakiszona o zawartoœci 25-40% suchej masy.

Wymienione pasze stanowi¹ podstawê zimowego ¿ywienia owiec w ka¿dym

gospodarstwie. Wartoœæ pokarmowa tych pasz zale¿y od jakoœci materia³u koszo-

nego (porostu), terminu skoszenia i warunków zakonserwowania.

O ile nie wszyscy hodowcy maj¹ mo¿liwoœci sporz¹dzaæ kiszonki ze wzglêdu

na brak sprzêtu do zbioru, czy silosu, to ka¿dy hodowca prowadz¹cy gospodar-

stwo ekologiczne musi zebraæ wystarczaj¹c¹ iloœæ siana na okres zimy. Dobre sia-

no mo¿na uzyskaæ ze skoszenia roœlin m³odych, koszonych w pocz¹tkowym okre-

sie kwitnienia, suszonych szybko w czasie s³onecznej pogody. Opady bowiem ³u-

guj¹ zwi¹zki mineralne, a czêste przewracanie, niezbêdne przy deszczowej pogo-

dzie, pozbawia roœliny bardzo cennych, ze wzglêdów pokarmowych, liœci. Zró¿ni-

cowanie w jakoœci uzyskiwanego siana na skutek ró¿nych terminów zbioru i po-

gody, jest ogromne. Ró¿ne siana zawieraj¹ od 6-18% zwi¹zków azotowych, a w³ók-

na 25 do 40% przy strawnoœci 40-70%.

Przy konserwowaniu zielonki na kiszonkê, nale¿y przestrzegaæ znanych pra-

wide³, które sprowadzaj¹ siê do natychmiastowego rozrzucenia skoszonej masy

zielonej, szybkiego podsuszenia oraz bardzo starannego ugniecenia ci¹gnikiem

w silosie, aby usun¹æ powietrze z zakiszanej masy, lub zbalowania i owiniêcia fo-

li¹. Dobre kiszonki mo¿na uzyskaæ z pociêtej trawy (w przyczepie samozbieraj¹-

cej nale¿y za³o¿yæ no¿e do rozdrabniania masy roœlinnej), nape³niaj¹c silos w jak

20

najkrótszym czasie. Pryzmê po ugnieceniu nale¿y przykryæ starannie foli¹ i obci¹-

¿yæ, najlepiej zu¿ytymi oponami, które nie uszkadzaj¹ folii.

Ugniecione i pozbawione powietrza zielonki kisz¹ siê, gdy¿ zawarte w nich

cukry s¹ przekszta³cane w kwas mlekowy, który przez obni¿enie pH masy roœlin-

nej konserwuje i zabezpiecza j¹ przed niekorzystnymi zmianami biochemicznymi.

Materia³ roœlinny zawieraj¹cy du¿o ³atwo fermentuj¹cych wêglowodanów, jak

kukurydza - kisi siê ³atwo, natomiast zawieraj¹ce du¿o bia³ek (motylkowate) zaki-

szaj¹ siê trudno. Przy sporz¹dzaniu kiszonek w gospodarstwie ekologicznym, mo¿na

stosowaæ niektóre œrodki konserwuj¹ce i wspomagaj¹ce zakiszanie w wypadku

niesprzyjaj¹cych warunków atmosferycznych. Zastosowanie wymienionych kwa-

sów wymaga uzgodnienia z firm¹ certyfikuj¹c¹.

Dobra kiszonka ma wartoœæ pokarmow¹ zielonki, jest smaczna i chêtnie zjada-

na przez owce. Zawiera oko³o 2% kwasu mlekowego, 0,1-0,4% kwasu octowego,

a pH w granicach 4,0 do 4,2. W okresie skarmiania kiszonek nale¿y zabezpieczyæ

zwierzêtom dozwolone w gospodarstwach ekologicznych dodatki mineralne, szcze-

gólnie zawieraj¹ce wapñ.

W okresie zimowym dobra kiszonka, czy sianokiszonka mo¿e stanowiæ pod-

stawê ¿ywienia owiec. Najczêœciej w ¿ywieniu owiec stosowane s¹ kiszonki z ku-

kurydzy, Rzadziej wykonywane s¹ kiszonki z  masy roœlinnej pochodz¹cej z trwa-

³ych u¿ytków zielonych, stanowi¹cych w niektórych rejonach w górach, czy na

pogórzu, jedyny surowiec kiszonkarski. W gospodarstwach ekologicznych w któ-

rych na pewno ze wzglêdu na potrzeby nawozowe tej uprawy, sprzêt, jaki jest

niezbêdny do zbioru, nie bêdzie siê prowadziæ uprawy kukurydzy, bêd¹ domino-

waæ z tych wzglêdów kiszonki z traw.

8.3. Pasze treœciwe

Pasze treœciwe charakteryzuj¹ siê wysok¹ koncentracj¹ sk³adników pokarmo-

wych, zawieraj¹c du¿e iloœci suchej masy, a ma³o w³ókna. Mo¿na je podzieliæ na:

- ziarna zbó¿ i ich mieszanki – jêczmieñ, owies, pszenica, kukurydza; zawie-

raj¹ najwiêcej ³atwo strawnych wêglowodanów (skrobi) a mniej bia³ka. W ziar-
nach wystêpuj¹ witaminy z grupy B oraz E, natomiast ma³o zawieraj¹ karo-
tenów, z wyj¹tkiem kukurydzy;

- otrêby – jakoœæ ich jest zmienna i zale¿y od ziarna z którego pochodz¹. Po-

niewa¿ jest to produkt uboczny przemia³u m¹ki, oczywiste jest, ¿e do gospo-
darstwa ekologicznego musz¹ byæ zakupione (patrz uwaga poni¿ej). G³ów-
nym sk³adnikiem otr¹b s¹ bezazotowe wyci¹gowe ( ponad 50%). Otrêby pszen-
ne zalecane s¹ dla matek karmi¹cych gdy¿ maj¹ w³aœciwoœci mlekopêdne;

- nasiona roœlin str¹czkowych – np. ciecierzyca, soczewica, bobik, groch,

wyka, ³ubin s¹ pasz¹ wysokobia³kow¹ i ³atwo strawn¹;

- nasiona roœlin oleistych – zawieraj¹ du¿o t³uszczu i energii;

21

- œruty poekstrakcyjne roœlin oleistych zawieraj¹ 30 do 50% bia³ka i du¿o wi-

taminy z grupy B, ale z uwagi na fakt, ¿e s¹ ekstrahowane chemicznie nie s¹
dopuszczone do ¿ywienia w gospodarstwach ekologicznych. Ponadto w han-
dlu dostêpne s¹ œruty sojowe importowane (czêsto z roœlin genetycznie mo-
dyfikowanych), a te ze wzglêdów na ca³kowity zakaz ich stosowania w pro-
dukcji ekologicznej nie mog¹ byæ brane pod uwagê nawet jako uzupe³nienie
pasz ekologicznych.

Dopuszczalne s¹ zabiegi zwiêkszaj¹ce strawnoœæ naturalnych pasz jak gniece-

nie, œrutowanie i kie³kowanie ziarna w celu uzyskania zwiêkszenia zawartoœci wi-

taminy E oraz skarmianie produktów ubocznych przemys³u olejarskiego - maku-

chów otrzymywanych z roœlin oleistych, wy³¹cznie po mechanicznym usuniêciu

z nich t³uszczu, m³ynarskiego - otr¹b, browarnianego – odpadów pofermenta-

cyjnych (m³óta), mleczarskiego - serwatki i odpady przy produkcji cukru (mela-

sy, wys³odków buraczanych).

8.4. Œrodki ¿ywienia zwierz¹t dopuszczone w produkcji ekologicznej

Poza wymienionymi paszami gospodarskimi i pochodzenia przemys³owego-

stosuje siê tak¿e:

1 - zbo¿a, ziarna i produkty uboczne;
2 - nasiona oleiste, owoce oleiste, ich produkty i produkty uboczne;

3 - nasiona warzyw liœciastych, ich produkty uboczne;
4 - bulwy, ich produkty i produkty uboczne;
5 - inne nasiona i owoce, ich produkty uboczne;

6 - susze paszowe i pasze objêtoœciowe;
7 - inne roœliny i pasze objêtoœciowe;
8 - kiszonki wyprodukowane we w³asnym gospodarstwie

W poszczególne grupy pasz wchodz¹ nastêpuj¹ce roœliny i produkty uboczne:

Ad.1. owies, p³atki, m¹ka, ³uski otrêby; jêczmieñ, m¹ka; ry¿ w ziarnach, ³amany,

otrêby i wyt³oki z kie³ków; proso, ¿yto jako m¹ka i otrêby, sorgo, pszenica
jako m¹ka zwyk³a i paszowa, oraz otrêby i kie³ki, orkisz, pszen¿yto, kukury-
dza jako m¹ka i otrêby, wyt³oki z kie³ków i gluten; py³ ze s³odu, ziarno sto-
sowane w przemyœle piwowarskim;

Ad.2. rzepak, œruta i ³uski; soja , pra¿ona i ³uski; nasiona s³onecznika; bawe³na

w nasionach i œruta i ³uski; nasiona lnu jako œruta, sezam w nasionach jako
wyt³oki pulpa z oliwek po wyt³aczaniu oliwy;

Ad.3. ciecierzyca pospolita – nasiona; wyka – nasiona; groszek siewny w postaci

nasion poddany obróbce cieplnej; groch – nasiona, m¹ka i otrêby; bób – na-

22

siona, odmiany groszku – nasiona; ³ubin – nasiona;

Ad.4. pulpa z buraków cukrowych, s³odkie ziemniaki w postaci bulw; maniok w ko-

rzeniach, pulpa ziemniaczana, tapioka;

Ad.5. pulpa z owoców cytrusowych, wyt³oki z jab³ek, pulpa pomidorowa, i pulpa

winogronowa;

Ad.6. lucerna, grubo mielona lucerna, koniczyna, grubo mielona koniczyna, trawa

(uzyskana z roœlin przeznaczonych na cele paszowe) siano, kiszonka, s³oma

zbo¿owa oraz warzywa korzeniowe przeznaczone na susze paszowe;

Ad.7. melasa jako œrodek wi¹¿¹cy mieszanki paszowe, grubo mielone wodorosty

(uzyskane w wyniku wysuszenia i rozdrobnienia wodorostów, a nastêpnie wy-

p³ukania w celu obni¿enia zawartoœci jodu); sproszkowane roœliny i wyci¹gi
n z bia³ek roœlinnych (przeznaczone wy³¹cznie dla zwierz¹t m³odych); przy-

prawy i zio³a; kasztany, ¿o³êdzie; produkty uboczne i odpadki z towarowej
produkcji roœlinnej prowadzonej we w³asnym gospodarstwie; liœcie z roœlin
okopowych, odpadki warzyw, plewy, s³oma, zielone ³êty ziemniaczane;

Ad.8. kiszonki wyprodukowane z w³asnych roœlin wymienionych w pkt. 1-7.

Ponadto w ¿ywieniu ekologicznym mo¿na stosowaæ œrodki ¿ywienia pocho-

dzenia zwierzêcego jak:

1 - mleko i produkty mleczne:

surowe mleko, odt³uszczone mleko w proszku, maœlanka w proszku, serwatka

w proszku, serwatka w proszku o nik³ej zawartoœci cukru, sproszkowane bia³ko
serwatki (ekstrahowane metodami fizycznymi), kazeina i laktoza w proszku.

2 - ryby i inne organizmy morskie, ich produkty i produkty uboczne:

ryby, t³uszcz rybi i tran nie poddany rafinacji; produkty autolizy, hydrolizaty
i proteolizaty ryb, miêczaków, lub skorupiaków uzyskane w wyniku oddzia-

³ywania za pomoc¹ enzymów w postaci rozpuszczalnej lub nierozpuszczal-
nej, przeznaczone wy³¹cznie dla m³odych zwierz¹t; m¹czka rybna.

Rozporz¹dzenie, którego fragmenty s¹ cytowane, podaje równie¿ wykaz

naturalnych zwi¹zków chemicznych i dodatków paszowych, które mog¹ byæ

stosowane w karmieniu zwierz¹t i sporz¹dzaniu pasz. Hodowcy nie wytwarza-

j¹ na ogó³ skomplikowanych mieszanek paszowych, ani granulatów, ale dziêki

temu wykazowi mog¹ sprawdziæ, czy podawane przez producentów mikroele-

menty, enzymy, czy koagulanty s¹ dopuszczone do produkcji ekologicznej.

Do zakiszania pasz mo¿na stosowaæ:

a)

sól morsk¹, grub¹ sól kamienn¹, enzymy, dro¿d¿e, serwatka, cukier, pulpa
z buraków cukrowych, m¹ka zbo¿owa, melasa oraz bakterie: mlekowe, octo-
we, mrówkowe, propionowe;

23

b) kwas mlekowy, mrówkowy, propionowy i octowy mog¹ byæ stosowane w pro-

dukcji kiszonki gdy warunki atmosferyczne utrudniaj¹ prawid³ow¹ fermen-
tacjê – po uzgodnieniu z upowa¿nion¹ firma certyfikuj¹c¹.

Uwaga: w gospodarstwach ekologicznych niezbêdne pasze treœciwe, nie produ-

kowane we w³asnym gospodarstwie, musz¹ pochodziæ z równie¿ z gospodarstw

certyfikowanych (ekologicznych).

9. Zagospodarowanie odchodów zwierzêcych w gospodarstwie

ekologicznym

Wywo¿ony z owczarni raz do roku obornik powinien byæ pryzmowany na p³y-

cie betonowej wyposa¿onej w rynny i studzienki zabezpieczaj¹ce glebê przed wy-

ciekiem wód opadowych i na drugi sezon w miarê potrzeb zu¿ytkowany we w³a-

snym gospodarstwie. Ustalono, ¿e w gospodarstwie ekologicznymi mo¿na wpro-

wadziæ rocznie, z kompostem otrzymanym z odchodów zwierzêcych, na powierzch-

niê 1 ha u¿ytków rolnych do 170 kg azotu.

Odchody zwierzêce nale¿y sk³adowaæ i kompostowaæ w odpowiednio dosto-

sowanych do tego celu urz¹dzeniach zabezpieczaj¹cych przed ska¿eniem wód i gle-

by. Kompost wykorzystywaæ w miarê mo¿liwoœci na potrzeby w³asnego gospo-

darstwa, a przy jego nadmiarze na potrzeby innych certyfikowanych gospodarstw

ekologicznych w okolicy.

10. Zasady nawo¿enia organicznego u¿ytków zielonych

Nawo¿enie jest g³ównym czynnikiem decyduj¹cym o wielkoœci produkcji na

u¿ytkach zielonych. Trawy – g³ówny sk³adnik runi pastwiskowej bardzo dobrze

wykorzystuj¹ nawozy i w warunkach koœno-pastwiskowego u¿ytkowania zapew-

niaj¹ wysok¹ produkcjê zwierzêc¹. Zrównowa¿one - racjonalne nawo¿enie pozwala

na uzyskanie wysokich plonów, jak równie¿ otrzymanie paszy smakowitej, bardziej

strawnej, chêtnie zjadanej, o odpowiednim sk³adzie botanicznym i chemicznym. Na

obiektach prawid³owo nawo¿onych pojawiaj¹ siê i trwale rozwijaj¹ szlachetne tra-

wy o du¿ej wartoœci pastewnej jak wyczyniec kostrzewa ³¹kowa, wiechlina ³¹kowa,

tymotka, ¿ycica trwa³a. Oznak¹ braku nawo¿enia jest pojawianie siê mniej warto-

œciowych traw, jak grzebienica, wiechlina roczna, kostrzewa owcza, psia trawka, czy

œmia³ek darniowy oraz sitów, turzyc i chwastów dwuliœciennych.

W gospodarstwach ekologicznych do nawo¿enia u¿ytków zielonych mo¿na

stosowaæ wy³¹cznie nawo¿enie organiczne i niektóre naturalne nawozy mineralne

(patrz wykaz poni¿ej). Odchody zwierzêce s¹ nie tylko cennym nawozem – czyn-

nikiem plonotwórczym, ale równie¿ wp³ywaj¹ na zwiêkszenie próchnicy w gle-

bie i poprawê jej ¿yznoœci.

24

Na pastwiskach owiec mog¹ byæ stosowane wszystkie nawozy organiczne (od-

chody, œció³ka, gnojówka, gnojowica i komposty). Najwiêksze znaczenie ma jed-

nak obornik usuwany z owczarni i koszarzenie – unikalny system nawo¿enia sto-

sowany w górach na ubogich pastwiskach. Koszarzenie mo¿e byæ z powodzeniem

stosowane w ka¿dych warunkach pastwiskowych. Warunkiem do zastosowania tego

systemu nawo¿enia jest posiadanie koszaru – przenoœnego ogrodzenia wykonane-

go z ¿erdek, lub siatki o powierzchni 1-3 m

2

przypadaj¹cej na owcê. Codziennie

przestawiany koszar pozwala na nawiezienie przez sezon kilku hektarów pastwi-

ska. Owce przebywaj¹c 10-14 godzin na dobê na tej powierzchni, podczas nocne-

go wypoczynku i podczas dojenia, gdy taki kierunek produkcji jest praktykowany,

pozostawiaj¹ nie tylko swoje odchody, ale wdeptuj¹ je w darñ, co znakomicie

zmniejsza straty azotu. Nie bez znaczenia jest równie¿ wy¿sza temperatura darni

i gleby wystêpuj¹ca w koszarze (Dro¿d¿, Ciuruœ, 1983), co równie¿ zwiêksza ak-

tywnoœæ drobnoustrojów odpowiedzialnych za mineralizacjê.

Przy koszarzeniu w obsadzie 1 owca na m

2

, na 1 hektarze w ci¹gu sezonu jest

deponowane 9,5 tony moczu i 8,5 t odchodów sta³ych, gdy przypada 2 m

2

na owcê

- 4,75 t moczu i 4,25 t odchodów sta³ych, a 3 m

2

na owcê - tylko 3,17 t moczu i 2,83 t

ka³u. Na pastwiskach spasanych ma³¹ obsad¹ ten ostatni system tzw. „luŸnego” ko-

szaru jest najbardziej prawid³owy.

Tempo rozk³adu odchodów owiec zale¿y od rodzaju runi i warunków pogodo-

wych. Trawy wysokie – przyspieszaj¹ rozk³ad, utrzymuj¹c wysok¹ wilgotnoœæ nie

dopuszczaj¹ do wysuszenia nawozu w czasie insolacji. Opady i wysoka temperatura

sprzyja rozk³adowi i w sprzyjaj¹cych okolicznoœciach po 6 do 8 tygodniach odchody

mineralizuj¹ siê i ich sk³adniki pokarmowe wchodz¹ ponownie do obiegu.

Mimo rozk³adu odchodów, owce niechêtnie pas¹ siê w tym samym sezonie na

koszarzonych powierzchniach. Jeœli jest to mo¿liwe nale¿y tak zorganizowaæ sys-

tem wypasu i koszenia, aby powierzchnie koszarzone by³y przeznaczane na siano,

lub spasane, tak jak to siê czyni w górach, póŸn¹ jesieni¹.

Wywieziony z owczarni w jesieni obornik, powinien byæ z³o¿ony na pryzmê

i rozwieziony w nastêpnym sezonie. Pryzmowanie nie tylko przyspiesza fermen-

tacjê i rozk³ad obornika, zmniejsza ulatnianie siê azotu, ale równie¿ przez podnie-

sienie temperatury w pierwszej fazie sk³adowania, unieszkodliwia nasiona chwa-

stów, jakie mog¹ siê w nim znajdowaæ oraz w pewnym stopniu niszczy paso¿yty

wewnêtrzne owiec.

Przyjmuje siê, ¿e 1 m

3

obornika owczego wa¿y oko³o 900 kg. Jedna owca pro-

dukuje rocznie, odliczaj¹c ka³ pozostawiony na pastwisku oko³o 500 kg obornika.

W jednej tonie gotowego do rozrzucenia obornika znajduje siê 5 kg N, 2 kg P

2

0

5

,

7 kg K

2

0 i 5 kg Ca0.

Optymalnym terminem rozrzucania obornika na u¿ytki zielone jest póŸna jesieñ.

Obornik aplikowany na u¿ytki zielone powinien byæ drobny i dobrze przefermento-

wany. Równomierne rozrzucenie uzyskuje siê nie tylko przez zastosowanie spraw-

nego rozrzutnika, ale równie¿ przez stosowanie do œcielenia owczarni drobnej, krót-

25

kiej s³omy. Na wiosnê w s³oneczn¹ pogodê nale¿y powierzchnie nawiezione wyw³ó-

kowaæ, co spowoduje rozdrobnienie pozosta³ych resztek nawozu. Kwatery na które

zosta³ jesieni¹ rozrzucony obornik powinno siê przeznaczaæ wiosn¹ na siano. Nie

nale¿y równie¿ planowaæ zbierania z tych powierzchni zielonki na kiszonkê.

Same nawozy organiczne ze wzglêdu na swój sk³ad (du¿o azotu i potasu a ma-

³o fosforu) wymagaj¹ uzupe³nienia. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e czêœæ podstawowych pier-

wiastków wynoszone jest równie¿ z pastwiska w wytworzonych produktach (miê-

sie, mleku, we³nie). W gospodarce konwencjonalnej nawo¿enie organiczne uzu-

pe³niane jest nawozami mineralnymi, których stosowanie w omawianym systemie

produkcji jest zabronione.

Dobre plonowanie wi¹¿e siê z odpowiednim pH gleby, a jak wiemy kwasowoœæ

wielu gleb, b¹dŸ to na skutek kwaœnych deszczów, b¹dŸ na skutek z³ej gospodarki

nawozowej w Polsce jest za wysoka. Wprawdzie na u¿ytkach zielonych dopuszcza-

ne jest wy¿sze pH gleby, tym niemniej i tutaj zachodzi potrzeba wapnowania.

Istniej¹ naturalne nawozy pochodz¹ce ze zmielenia ska³, jak i kopaliny dopusz-

czone w produkcji ekologicznej. Za³¹cznik nr 1 „Rozporz¹dzenia” cytowanego wy-

¿ej podaje nazwy nawozów mineralnych stosowanych w rolnictwie ekologicznym.

11. Produkcja owczarska w gospodarstwie ekologicznym

Dochody z utrzymywania owiec w gospodarstwie ekologicznym mo¿na uzyskaæ:

- z produkcji jagni¹t rzeŸnych,
- doj¹c i przerabiaj¹c mleko owcze na sery i jogurty oraz
- wykorzystuj¹c odp³atnie owce do ochrony krajobrazu.

Niewielki, ale godny zauwa¿enia, dochód mo¿na uzyskaæ z produkcji ubocz-

nej za jak¹ dzisiaj jest uwa¿ana we³na i skóry. Przerób tych surowców, kolorowej

we³ny na oryginalne wyroby rêkodzielnicze i  sprzeda¿ dekoracyjnych skór w go-

spodarstwach agroturystycznych mo¿e uzupe³niæ wp³ywy z produkcji g³ównej.

11.1. Produkcja jagni¹t rzeŸnych

Po upadku kierunku we³nistego, obecnie w gospodarstwach owczarskich do-

minuje miêsny kierunek u¿ytkowania owiec. W zale¿noœci od regionu i typu owiec

mo¿na produkowaæ jagniêta mleczne – od³¹czane od matek w trakcie karmienia

(Dro¿d¿, 2003), i ciê¿sze odchowywane do masy ubojowej od 30 do 40 kg, od-

chowywane na pastwisku wraz z matkami (tucz mleczno-pastwiskowy) b¹dŸ po

od³¹czeniu (tucz pastwiskowy). W gospodarstwach ekologicznych mo¿na zaleciæ

równie¿ w sytuacji chwilowego braku pastwiska, tucz okreœlany w nomenklaturze

hodowlanej jako, tucz œrednio intensywny (stacjonarny) prowadzony przy u¿yciu

pasz w³asnej produkcji (kiszonki, siana, zbo¿a) (Ciuruœ i in., 1998).

26

11.1.1. Jagniêta mleczne

Produkcja jagni¹t mlecznych mo¿e byæ dla gospodarstwa ekologicznego efek-

tywnym kierunkiem produkcji. Dla podhalañskich hodowców owiec górskich sta-

nowi, obok mlecznego u¿ytkowania g³ówne Ÿród³o dochodu. Od kilkunastu lat bo-

wiem oko³o 30 000 jagni¹t rocznie w wieku 30-60 dni ¿ycia i masie od 12 do 17 kg,

eksportowane jest na rynek w³oski i hiszpañski. Zarówno z badañ, jak równie¿ z po-

pytu na te jagniêta mo¿na wnioskowaæ, ¿e spe³niaj¹ one oczekiwania wymagaj¹cych

konsumentów (Dro¿d¿, 1992; Dro¿d¿, Ciuruœ, 1995; Dro¿d¿, Ciuruœ, 1996).

Istotnym walorem tych jagni¹t, oprócz po¿¹danej budowy i wydajnoœci rzeŸ-

nej, jest sposób ¿ywienia matek górskich, zarówno w lecie, jak i w czasie sezonu

alkierzowego maj¹cego w opinii w³oskich importerów – charakter „organiczny”.

Pastwiskowe ¿ywienie owiec na górskiej nie nawo¿onej runi, a w zimie kar-

mienie dobrym górskim sianem, ma udokumentowany wp³yw przede wszystkim

na jakoœæ mleka owiec i wytwarzanych z niego serów, ale równie¿ na wartoœæ ku-

linarn¹ i sensoryczn¹ miêsa oraz sk³ad kwasów t³uszczowych. Produkty uzyski-

wane w takich warunkach okreœlane mianem „ekologicznych” czy jak wspomnia-

no wy¿ej „organicznych” znajduj¹ coraz wiêksze uznanie w krajach, w których

dominuj¹ przemys³owe formy wytwarzania ¿ywnoœci.

Przyk³ad hodowców owiec górskich mo¿e i powinien byæ przyjêty z pewnymi

modyfikacjami równie¿ w innych regionach kraju. Jest to bowiem system inten-

sywnej produkcji (produkcja miêsa i mleka) realizowany w ekstensywnych wa-

runkach. Op³acalnoœæ produkcji jagni¹t mlecznych dla podhalañskich hodowców

jest jednak niska. Jednym z czynników, oprócz ma³o satysfakcjonuj¹cych hodow-

ców cen decyduj¹cych o efektywnoœci ekonomicznej tej produkcji, jest niezado-

walaj¹ca plennoœæ owiec górskich, która waha siê od 120 do 130% i ma³a mlecz-

noœæ matek tej rasy, która ogranicza szybki wzrost jagni¹t, szczególnie bliŸni¹t.

Drugim czynnikiem jest póŸne dojrzewanie owiec górskich. W praktyce hodowla-

nej Podhala pierwsze krycie matek - pierwiastek ma miejsce najczêœciej w drugim

roku ¿ycia, chocia¿ regulamin hodowlany owiec górskich dopuszcza obecnie kry-

cie maciorek w pierwszym roku ¿ycia. W rezultacie pierwsze jagniê od pierwiast-

ki uzyskuje hodowca najczêœciej po 2 latach utrzymywania maciorki, co wobec

braku dochodu z we³ny, obni¿a ekonomiczny efekt takiej produkcji.

W okresie dotowanych cen, wartoœæ we³ny uzyskiwanej od przystêpki, do mo-

mentu pierwszego wykotu, pokrywa³a z nadwy¿k¹ koszty jej utrzymania, dlatego

problem przyspieszania krycia maciorek górskich na Podhalu w pierwszym roku

¿ycia nie by³ podejmowany, co uwzglêdniaj¹c tradycyjnie ekstensywne ¿ywienie

owiec w górach by³o decyzj¹ s³uszn¹. Tego problemu nie maj¹ na nizinach hodowcy

owiec wczeœnie dojrzewaj¹cych, które z regu³y, przy dobrym ¿ywieniu, mo¿na po-

kryæ w pierwszym roku ¿ycia. Natomiast w górach mo¿liwoœci wczeœniejszego kry-

cia maciorek górskich pojawi³y siê z chwil¹ rozpoczêcia realizacji programu zast¹-

pienia czêœci populacji owiec górskich – mieszañcami owiec górskich z wczeœnie

dojrzewaj¹c¹ ras¹ fryzyjsk¹, (Program: „Owce 2010”), który mia³ na celu zwiêksze-

nie plennoœci i mlecznoœci matek i tym samym zrekompensowanie strat, jakie pono-

27

sz¹ hodowcy w wyniku niskich cen we³ny. Program ten realizowany by³ na Podhalu

przez wprowadzenie do krycia matek górskich - tryków mieszañców F

1

(pog x fryz)

w celu uzyskania populacji owiec o 25% udziale krwi fryzyjskiej. Tryki F

1

wyhodo-

wane by³y w Stacji Owczarstwa Górskiego w Bielance (Dro¿d¿, 2000) i rozprowa-

dzane wœród hodowców owiec górskich. Ponadto

w Stacji Owczarstwa Górskiego

IZ w Bielance, w wyniku dwudziestopiêcioletnich doœwiadczeniach nad krzy¿owa-

niem owiec górskich udowodniono, ¿e mo¿na z powodzeniem kryæ maciorki mie-

szañce w pierwszym roku ¿ycia uzyskuj¹c ponad 80% skutecznoœæ.

Dla gospodarstw ekologicznych zlokalizowanych na pogórzu, gdzie warunki

œrodowiskowe i pastwiskowe s¹ korzystniejsze mo¿na zaproponowaæ hodowcom

u¿ytkowanie matek - mieszañców o 50% udziale rasy fryzyjskiej. Doros³e matki

F

1

(

owca górska x fryz) wykazuj¹ plennoœæ siêgaj¹c¹ w niektórych sezonach 180%

i mlecznoœæ, która w warunkach sza³asowych przewy¿sza wydajnoœæ owiec gór-

skich o 70-100% (Dro¿d¿, 2000). W tzw. „warunkach przyzagrodowych” mo¿na

siê spodziewaæ jeszcze lepszej mlecznoœci.

Zarówno w trakcie tworzenia stad mlecznych tj. matek-mieszañców, po kry-

ciu owiec górskich trykami fryzyjskimi, jak równie¿ w dalszych etapach, przy ko-

jarzeniu F

1

x F

1

, rodz¹ siê tryczki - mieszañce, które musz¹ byæ sprzedane jako

jagniêta mleczne na rzeŸ. Panuje powszechna opinia wœród producentów jagni¹t

mlecznych, ¿e kwalifikuj¹cy jagniêta na eksport ni¿ej oceniaj¹, lub dyskwalifikuj¹

dostarczane do sprzeda¿y jagniêta wykazuj¹ce fenotypowe cechy tzw. „rasy plen-

nej”, za które uwa¿a siê wiêksze uszy i d³u¿sze koñczyny. Ujemne wra¿enie wizu-

alne potêguje równie¿ krótka we³na u takich jagni¹t.

Przeprowadzono zatem w Stacji doœwiadczenia, istotne nie tylko dla produ-

centów na Podhalu, ale równie¿ dla hodowców, którzy dla zwiêkszenia plennoœci

swoich owiec wykorzystaj¹ tryki rasy wschodnio fryzyjskiej, maj¹ce odpowie-

dzieæ na pytania, czy jagniêta mieszañce po fryzie s¹ rzeczywiœcie mniej warto-

œciowe pod wzglêdem handlowym, oraz w jakim wieku i masie cia³a jagniêta-mie-

szañce osi¹gaj¹ najkorzystniejsze wskaŸniki rzeŸne i czy warto je odchowywaæ

do wy¿szych mas cia³a, gdy nie zostan¹ zakwalifikowane do sprzeda¿y.

Wyniki doœwiadczenia udowadniaj¹ brak podstaw do obaw jakie wyra¿aj¹ hodow-

cy. Jagniêta-mieszañce od matek górskich po trykach fryzyjskich rodz¹ siê wiêksze

i nieco szybciej rosn¹ od czystorasowych jagni¹t górskich, osi¹gaj¹c wczeœniej o kilka

dni za³o¿on¹ masê ubojow¹. Ju¿ ten sam fakt, przy mlecznym u¿ytkowaniu matek daje

znaczne korzyœci. Wszystkie wskaŸniki rzeŸne istotne dla klienta s¹ lepsze, a wydaj-

noœæ rzeŸna, masa udŸca, czy 4 podstawowych wyrêbów s¹ istotnie wy¿sze.

NajwyraŸniejsze efekty uzyskuje siê kojarz¹c matki F

1

z trykami F

1

, gdy¿ ró¿-

nice pod wzglêdem wszystkich wskaŸników w porównaniu z jagniêtami górskimi

s¹ wysoko istotne. Jagniêta rodz¹ siê jeszcze wiêksze ni¿ mieszañce F

1

i mimo

wysokiej plennoœci matek szybko rosn¹.

W miarê wzrostu jagni¹t przy matkach tusze jagni¹t F

1

i górskich s¹ bardziej do

siebie podobne, natomiast jagni¹t F

2

zdecydowanie lepsze od dwu wymienionych,

pod wzglêdem wszystkich parametrów, a w szczególnoœci wydajnoœci rzeŸnej i ma-

28

sy udŸca. Po od³¹czeniu jagni¹t „efekt matki” nie wp³ywa ju¿ na dalszy wzrost

jagni¹t i tusze jagni¹t ciê¿kich (35 kilogramowych) zarówno F

1

i F

2

(F

1

xF

1

) nie

ró¿ni¹ siê od siebie prawie ¿adn¹ cech¹.

Nale¿y podkreœliæ, ¿e z wiekiem pogarsza siê wydajnoœæ rzeŸna jagni¹t i udzia³

cennych wyrêbów w tuszach. Wzrasta wprawdzie udzia³ miêsa w tuszy, ale nale¿y

mieæ na uwadze, ¿e jest to miêso z coraz wiêkszym udzia³em t³uszczu. Nic dziw-

nego, ¿e jest oceniane ni¿ej, i kupowane za ni¿sze ceny przez importerów. Wizual-

nym dowodem intensywnoœci ot³uszczenia tusz jest masa t³uszczu oko³o nerkowe-

go, ³atwa do oceny, która jest wyraŸnie skorelowana z ocen¹ punktow¹ ot³uszcze-

nia wg EUROP (Dro¿d¿, Ciuruœ, 1996).

Badania wykaza³y, ¿e jagniêta mleczne (12-16 kg) mieszañce owiec górskich

z fryzem nie powinny byæ ni¿ej oceniane ni¿ czystorasowe jagniêta górskie. Od-

chów takich jagni¹t do wy¿szych masa cia³a, podobnie jak jagni¹t górskich jest

niecelowy, ze wzglêdu na s³abe przyrosty i pogarszaj¹c¹ siê z wiekiem wydaj-

noœæ rzeŸn¹.

11.1.2. Produkcja jagni¹t ciê¿szych na pastwisku

Do czynników wp³ywaj¹cych w istotny sposób na efekty odchowu i tuczu ja-

gni¹t na pastwisku nale¿¹: rasa, lub genotyp mieszañców, p³eæ, organizacja wypasu,

jakoœæ porostu, sposób dokarmiania jagni¹t paszami treœciwymi, warunki atmosfe-

ryczne i opieka nad zwierzêtami zapobieganie zarobaczeniu jagni¹t i kulawce).

Jagniêta odchowywane, lub tuczone na pastwisku powinny mieæ ci¹g³y dostêp

do m³odej, bogatej w sk³adniki pokarmowe zielonki, bêd¹cej Ÿród³em najtañszej

paszy. Paszy takiej mog¹ dostarczaæ pastwiska o korzystnym sk³adzie florystycz-

nym, urz¹dzone, pozwalaj¹ce na prowadzenie wypasu rotacyjnego. Nale¿y pamiê-

taæ, ¿e przy wy³¹cznie pastwiskowym ¿ywieniu – nawet na bardzo dobrym pastwi-

sku – trudno jest uzyskaæ zadowalaj¹ce przyrosty jagni¹t, a zw³aszcza satysfakcjo-

nuj¹c¹ wydajnoœæ rzeŸn¹ i jakoœæ tusz. Dlatego dobre tusze mo¿na uzyskaæ stosu-

j¹c dokarmianie jagni¹t paszami treœciwymi. Prowadz¹cy gospodarstwa ekologiczne

musz¹ zdecydowaæ, w oparciu o w³asne zasoby paszowe i ich jakoœæ, do jakiej

masy cia³a prowadziæ odchów jagni¹t. Doœwiadczenia przeprowadzone w górach

nad tuczem pastwiskowym dowodz¹, ¿e jagniêta górskie, a nawet mieszañce po

trykach miêsnych nie dokarmiane przyrastaj¹ w granicach 100 g dziennie. Przyro-

sty zwiêkszaj¹ siê istotnie przy dokarmianiu owsem i jêczmieniem, a jeszcze wy-

raŸniej, gdy oprócz tych pasz jagniêta otrzymuj¹ pasze treœciwe o du¿ej zawarto-

œci bia³ka, które w niewielkim stopniu ulega degradacji w ¿waczu (soja, roœliny

str¹czkowe, makuchy). Z uwagi na ograniczenia w skarmianiu pasz pochodz¹cych

z zakupu w gospodarstwach ekologicznych, nawet na dobrych pastwiskach nie

nale¿y spodziewaæ wysokiej efektywnoœci. Bardzo dobre przyrosty w granicach

200 g/dzieñ uzyskaæ mo¿na odchowuj¹c jagniêta wraz z matkami na pastwisku.

W gospodarstwach nie zamierzaj¹cych doiæ owiec, wykorzystanie mleka matek

przez jagniêta tuczone do wy¿szych mas cia³a jest korzystne (Ciuruœ i in., 1998).

29

Genotyp jagniêcia ma du¿y wp³yw na efekty ekonomiczne produkcji jagni¹t

rzeŸnych. Cechy rasowe s¹ genetycznie uwarunkowane i decyduj¹ o takich para-

metrach jak u¿ytkowoœæ miêsna (wydajnoœæ rzeŸna, budowa tuszy, ot³uszczenie)

przydatnoœæ do tuczu, czy zdolnoœæ do wykorzystania sk³adników pokarmowych

paszy. Udowodniono to w licznych doœwiadczeniach ¿ywi¹c jednakowo ró¿ne, pod

wzglêdem genetycznym, grupy jagni¹t. W przydatnoœci do tuczu pastwiskowego

nie nale¿y sugerowaæ siê wynikami uzyskiwanymi w warunkach alkierzowych przy

intensywnym ¿ywieniu. Tak selekcjonowane zwierzêta na pewno nie sprawdz¹ siê

na pastwisku, w ekstensywnych warunkach, dlatego jak ju¿ wspomniano przy oma-

wianiu ras przydatnych do produkcji ekologicznej, chów pastwiskowy nale¿y oprzeæ

na mieszañcach (korzystny w odchowie efekt heterozji, jaki przynosi krzy¿owa-

nie), czy odmianach owiec znosz¹cych surowe warunki œrodowiskowe.

11.1.3. Znaczenie plennoœci owiec w produkcji jagni¹t rzeŸnych

Plennoœæ owiec jest jedn¹ z najistotniejszych cech produkcyjnych stada, która

decyduje o rentownoœci hodowli. W warunkach chowu gospodarstwa ekologicz-

nego nie bêdziemy oczywiœcie czyniæ wysi³ków w celu uzyskania od matki trzech

wykotów w ci¹gu dwóch lat, stosuj¹c nienaturalne systemy stymulacji plennoœci

jak synchronizacja rui, inseminacja domaciczna przy pomocy metody inwazyjnej

jak¹ jest laparoskopia, podawanie hormonów zwiêkszaj¹cych poziom owulacji,

ale przez stworzenie najbardziej optymalnych warunków sprzyjaj¹cych plennoœci

na wszystkich etapach jej realizacji.

U¿ytkowoœæ rozp³odowa zale¿y od czynników genetycznych jak i œrodowisko-

wych. Genotyp zwierzêcia warunkuje potencjalne mo¿liwoœci reprodukcyjne cha-

rakterystyczne dla danej rasy, jak liczba owulowanych jaj, okres (sezon) w którym

owce wykazuj¹ objawy rui i mog¹ byæ skutecznie pokryte, oraz mniejszy, lub wiêk-

szy odsetek strat zarodków jaki ma miejsce w okresie embrionalnym. Czynniki

œrodowiskowe obejmuj¹ce, zarówno wp³yw klimatu jak i szeroko rozumiane wa-

runki utrzymania i ¿ywienia owiec, mog¹ w du¿ym stopniu zmieniæ wydawa³oby

siê ustabilizowane i warunkowane genetycznie wskaŸniki u¿ytkowoœci rozp³odo-

wej danej rasy. Z praktyki wiadomo, ¿e plennoœæ danego stada, czy rasy owiec jest

ró¿na w poszczególnych latach, jak te¿ ró¿ni siê miêdzy owczarniami. Te fakty

nasuwaj¹ przypuszczenie, ¿e plennoœæ to cecha produkcyjna, na któr¹ mog¹ wp³y-

waæ warunki œrodowiskowe (czynniki poza genetyczne).

Liczba urodzonych jagni¹t zale¿y, zak³adaj¹c, ¿e krycie nast¹pi³o w opty-

malnym okresie, od dwóch czynników: iloœci owulowanych jaj, oraz strat za-

rodków w okresie od zap³odnienia do urodzenia.

Stwierdzono, ¿e straty w okresie embrionalnym na skutek nie zap³odnionych

jaj, lub nie wszczepionych zarodków wynosz¹ w optymalnych warunkach 15%.

Na te straty owce nara¿one s¹ najbardziej w pierwszych 30 dniach ci¹¿y. W œrod-

kowym okresie ci¹¿y ubytki s¹ mniejsze, natomiast zwiêkszaj¹ siê na skutek poro-

nieñ przed wykotem.

30

Na skutek z³ych warunków œrodowiskowych, ¿ywienia i stresu, ró¿nica miê-

dzy potencjaln¹ plennoœci¹ za jak¹ uwa¿a siê iloœæ owulowanych przez owcê jaj,

a zrealizowan¹ iloœci¹ urodzonych jagni¹t, mo¿e byæ ogromna i siêgaæ kilkudzie-

siêciu procent.

Udowodniono, ¿e na liczbê owulowanych jaj pozytywnie wp³ywa, niezale¿nie

od genotypu, masa cia³a maciorek przed stanówk¹, optymalna kondycja (3,5 pkt),

która w okresie przed stanówk¹ powinna ulegaæ poprawie i ¿ywienie w tym okre-

sie wysokobia³kow¹ pasz¹, lub na bardzo dobrym pastwisku.

11.1.4.Paso¿yty wewnêtrzne

Nie mo¿na pomin¹æ, omawiaj¹c odchów jagni¹t na pastwisku, problemów pa-

so¿ytów wewnêtrznych, które obni¿aj¹ przyrosty jagni¹t. W intensywnej produk-

cji konwencjonalnej problem ten rozwi¹zywany jest aplikowaniem jagniêtom co

kilka tygodni œrodków przeciw paso¿ytom p³ucno-¿o³¹dkowym i tasiemcom. W go-

spodarstwach ekologicznych stosowanie tych œrodków ze wzglêdu na znaczn¹

karencjê wynosz¹c¹ 2 tygodnie dla miêsa i mleka, mo¿na je stosowaæ w wyj¹t-

kowych wypadkach, przed³u¿aj¹c okres karencji dwukrotnie.

Powszechnie uwa¿a siê, ¿e system rotacyjny ogranicza zara¿anie siê owiec na

pastwiskach. Zalecana zmiana kwater co 5-6 dni odpowiada czasowi rozwoju larw

nicieni ¿o³¹dkowo-jelitowych w warunkach temperatury optymalnej, lub w klimacie

ciep³ym. Natomiast w klimacie bardziej zró¿nicowanym czas rozwoju larw jest

o wiele d³u¿szy i waha siê od dwóch do kilku tygodni. Przerwa w wypasie danej

kwatery powinna wynosiæ w zale¿noœci od warunków termicznych 5 – 6 tygodni.

Po tym okresie, szczególnie na wiosnê, trawa na kwaterze przeroœnie i bêdzie nada-

wa³a siê do koszenia, a nie do spasania. Skoszenie kwatery i wprowadzenie na ni¹

jagni¹t po kilku tygodniach na pewno zmniejszy ryzyko reinwazji, ale go nie wy-

kluczy. Nawet stosuj¹c system kwaterowy i optymalnie zmieniaj¹c kwatery nie

zawsze mo¿emy ustrzec owce przed powtórnym zara¿eniem.

S¹ dwa sposoby ograniczenia zara¿enia paso¿ytami:

1 - ekstensywny wypas na du¿ych obszarach na których stado nie wraca, przy-

najmniej przez jakiœ czas, na spasione tereny

2 - wprowadzanie jagni¹t na kwatery uprzednio koszone na które przynajmniej

ca³y sezon nie przebywa³y owce (Paciejewski, 1995)

Jak w ka¿dym gospodarstwie owczarskim nale¿y pamiêtaæ o odrobaczaniu

psów pasterskich.

11.2. Mleczne u¿ytkowanie owiec

Jedynie na po³udniu kraju, gdzie u¿ytkuje siê owce górskie, obok produkcji na

eksport jagni¹t mlecznych doi siê owce i przerabia mleko na sery. Mleczne u¿ytko-

wanie owiec rozpowszechnione w wielu krajach œwiata, a w Europie w krajach Ba-

senu Morza Œródziemnego, Portugalii, Hiszpanii, W³oszech, Francji, Grecji, nie mo¿e

31

znaleŸæ uznania w Polsce, poza Podhalem. Tymczasem jest to najbardziej ekologicz-

ny kierunek produkcji owczarskiej. Ca³y proces produkcji odbywa siê na pastwisku,

którego jakoœæ (sk³ad florystyczny) ma decyduj¹cy wp³yw na wartoœæ sensoryczn¹

i handlow¹ serów. Dój owiec i produkcja typowego dla danego gospodarstwa gatun-

ku sera ma ogromne znaczenie dla gospodarstw agroturystycznych. Jest to produkt

naj³atwiej zbywalny w tego rodzaju systemie marketingowym.

11.2.1 Mleko owcze

Obecnie w wielu krajach œwiata dochód uzyskiwany z mleka owczego zajmuje

drugie miejsce po dochodach ze sprzeda¿y jagni¹t rzeŸnych. Doœwiadczenia oœrod-

ków naukowych w Polsce potwierdzaj¹ równie¿, ¿e dój owiec na nizinach (ZZD

Ko³uda Wielka, AR w Poznaniu) mo¿e w znacznym stopniu zwiêkszyæ dochód

gospodarstwa owczarskiego (Gut i in., 1997).

Mleko owcze jest cennym surowcem wykorzystywanym do produkcji serów.

Bardzo rzadko, w porównaniu z mlekiem kozim, jest bezpoœrednio spo¿ywane,

mimo, ¿e lekarze zalecaj¹ go piæ osobom cierpi¹cym na osteoporozê, (zawiera

du¿e iloœci ³atwo przyswajalnego wapnia) oraz dzieciom maj¹cym uczulenie na

mleko krowie. W Wielkiej Brytanii mleko owcze znajduje siê w sprzeda¿y i znaj-

duje sta³ych klientów wœród wspomnianych grup konsumentów.

W porównaniu z mlekiem krowim, czy kozim mleko owcze zwiera wiêcej sk³ad-

ników od¿ywczych, suchej masy i energii. Równie¿ porównanie zawartoœci t³usz-

czu, bia³ka w tym kazeiny wskazuje, ¿e mleko owcze zawiera wiêcej, tych z diete-

tycznego punktu widzenia wa¿nych sk³adników. Mimo tych zalet, nawet w gó-

rach, gdzie tradycje doju owiec maj¹ kilkusetletnia tradycjê nie pije siê bezpoœred-

nio mleka owczego.

11.2.2. Pozyskiwanie mleka owczego

S¹ dwie metody dojenia owiec – tradycyjna rêczna, która dominuje na œwiecie

i mechaniczna przy u¿yciu mniej lub bardziej skomplikowanych dojarek. W wa-

runkach górskich stosuje siê wy³¹cznie dój rêczny. Dój odbywa siê na pastwisku

w koszarze podzielonym na dwie czêœci. Owce przechodz¹ z czêœci w której ocze-

kuj¹ na dój przez otwór (tzw. okno). Po z³apaniu przechodz¹cej owcy, juhas doi j¹

do wiadra, czy tzw. gielety. Zalet¹ tego systemu jest uniezale¿nienie od dostêpu do

sieci elektrycznej, bie¿¹cej wody, a wad¹ znaczne zanieczyszczenie mleka. Istnie-

j¹ wprawdzie dojarki napêdzane silnikiem spalinowym (ci¹gnikiem), ale obecnie

u nas w górach nie s¹ stosowane.

Dój mechaniczny najczêœciej stosowany jest w fermach, gdzie pastwiska le¿¹

nieopodal stacjonarnej dojarni. Owce na czas doju s¹ spêdzane z pastwisk do do-

jarni. Dój przebiega na ogó³ na platformie udojowej, owce s¹ jarzmione automa-

tycznie, mog¹ byæ dokarmiane, a doj¹cy ma mo¿liwoœæ nie tylko wygodnego za-

k³adania kubków udojowych, ale równie¿ codziennej inspekcji wymion, których

zdrowotnoœæ ma ogromne znaczenie dla jakoœci pozyskiwanego mleka. Mleko

32

dojone jest do konwi, lub w przypadku wiêkszych stad do ch³odzonych zbiorni-

ków. Proces ten nie ró¿ni siê od metody stosowanej przy doju krów. Jest rzecz¹

oczywist¹, ¿e tak pozyskiwane mleko ma lepsze w³aœciwoœci mikrobiologiczne.

Mleko pochodz¹ce od owiec dojonych rêcznie i mechanicznie powinno byæ

przed przerobem pasteryzowane. W nielicznych przypadkach mo¿na uzyskaæ zgo-

dê w³adz sanitarnych na produkcjê serów z mleka nie pasteryzowanego, gdy sery

produkowane s¹ w niewielkich iloœciach i s¹ sprzedawane na fermie.

11.2.3. Sery z mleka owczego

Ser z mleka owczego jest jednym z najstarszych przetworzonych produktów

spo¿ywczych jakie zna ludzkoœæ. Ju¿ 3000 lat temu przerób mleka zosta³ opisany

przez Homera w Iliadzie i nie ró¿ni siê od obecnego sposobu wyrabiania sera jaki

stosuj¹ pasterze sycylijscy. Prawdopodobnie pierwsi przypadkowo wpadli na po-

mys³ „podpuszczania” mleka nomadzi wêdruj¹cy ze swoimi stadami owiec i kóz,

wlewaj¹c mleko do worka na wodê wykonanego z ¿o³¹dka owcy, czy kozy. Pod-

puszczka (enzym) zawarta w œcianach worka zainicjowa³a proces, który od tysi¹c-

leci jest powtarzany codziennie w tysi¹cach serowni na ca³ym œwiecie. Ten prosty

fakt – œciêcie mleka pod wp³ywem podpuszczki – polega na skomplikowanym

procesie fizykochemicznym, który nadal jest tematem badañ naukowych. Z cza-

sem zauwa¿ono, ¿e przechowywane sery zmieniaj¹ swe w³aœciwoœci smakowe a wa-

runki, w jakich s¹ sk³adowane, stanowi¹ o ich ró¿norodnoœci.

O ile pocz¹tek procesu wytwarzania sera, czyli podpuszczanie, jest dla wszyst-

kich rodzajów sera podobny, o tyle warunki, w jakich przebiega – a wiêc tempera-

tura, obecnoœæ charakterystycznej mikroflory w mleku, która powoduje wzrost jego

kasowoœci, czas krzepniêcia – s¹ dla ró¿nych typów sera ró¿ne. W zró¿nicowany

sposób producenci postêpuj¹ przy tzw. obróbce skrzepu, wreszcie formowaniu masy

serowej tj mieszania skrzepu w okreœlonej temperaturze serwatki. Osobnym pro-

blemem jest proces dojrzewania, który dla serów jest ró¿ny, tak jak temperatura,

czy wilgotnoœæ dojrzewalni w której przebiega proces. W jednych regionach wy-

korzystywano do dojrzewania groty charakteryzuj¹ce siê sta³ymi warunkami tem-

peratury i wilgotnoœci, piwnice, sza³asy pasterskie, w innych konserwowano sery

przez solenie, parzenie, czy wêdzenie.

Serowarstwo jest niew¹tpliwie wielk¹ i star¹ sztuk¹, cenion¹ w wielu krajach.

Nie jest jednak wbrew pozorom tak trudn¹, aby jej nie sprostaæ w warunkach go-

spodarstwa ekologicznego. Przy podejmowaniu takiej produkcji nale¿y braæ pod

uwagê pewne koszty zwi¹zane z niezbêdn¹ adaptacj¹ pomieszczeñ, gdy¿ oprócz

dojarni, obiekt musi posiadaæ osobne, o okreœlonych parametrach, pomieszczenie

do przerobu sera i sk³adowania. Niezbêdny jest równie¿ pasteryzator i kocio³ sero-

warski, formy do serów i drobny sprzêt. Nic dziwnego, ¿e niewielu hodowców

decyduje siê na w³¹czenie produkcji serów do swojej dzia³alnoœci. Produkcja w³a-

snego sera, wed³ug swojej receptury mo¿e daæ jednak wielu drobnym producen-

tom du¿o satysfakcji.

33

11.3 Wykorzystanie owiec do ochrony krajobrazu górskiego

Wspó³czesny krajobraz górski (hale tatrzañskie, polany gorczañskie i beskidzkie)

jest rezultatem wielowiekowej dzia³alnoœci pasterskiej górali. Coroczny wypas polan

przez owce na przemian z  wykaszaniem koszarzonych powierzchni utrzymywa³ sta-

bilnoœæ ekosystemu i zapobiega³ naturalnemu zarastaniu. Polany bowiem, le¿¹ce w piê-

trze reglowym bez ingerencji ludzkiej ulegaj¹ naturalnej sukcesji. Regres owczarstwa

spowodowa³ równie¿ w górach szybkie procesy degradacji runi pastwiskowej, ale rów-

nie¿ sukcesjê, czyli zarastanie polan krzewami borówki, siewkami œwierka, co po pew-

nym czasie spowoduje utratê powierzchni kiedyœ intensywnie wypasanych, ale z cza-

sem równie¿ zmianê charakterystycznego krajobrazu naszych gór.

Najkorzystniejsz¹ form¹ ochrony wysoko po³o¿onych polan przed zarastaniem

jest wypas owiec. Owce nie tylko zapobiegaj¹ niepo¿¹danemu „nalotowi” drzew

i krzewów, ale w sposób naturalny swymi odchodami wzbogacaj¹ ruñ w szybko

dostêpny azot. Jest to najbardziej ekonomiczna i ekologiczna forma utrzymania

walorów krajobrazowych naszych chronionych obszarów górskich. Instytucje od-

powiedzialne za utrzymanie okreœlonego krajobrazu na powierzonych ich opiece

obszarach bêd¹ zmuszone w niedalekiej przysz³oœci do wynajmowania do tego

celu prywatnych stad owiec. W dzisiejszej sytuacji owczarstwa dla wielu hodow-

ców dotowany wypas stad mo¿e byæ atrakcyjn¹ ofert¹.

Równie¿ w³aœciciele coraz liczniejszych wyci¹gów narciarskich s¹ zaintereso-

wani utrzymaniem na stokach niskiej i gêstej runi.

Na nizinach równie¿ bêdziemy zmuszeni do wy³¹czenia z gospodarowania

znacznych u¿ytków rolnych i przekszta³cenia ich w u¿ytki zielone. Czêœæ ich zo-

stanie przekszta³cona w tereny rekreacyjne, parki, hipodromy, pola golfowe, czy

lotniska sportowe. Do ochrony takich przestrzeni przed niepo¿¹dan¹ sukcesj¹ naj-

bardziej ekonomiczne jest u¿ycie owiec.

Obecnie w wielu krajach do pielêgnacji m³odników i upraw wykorzystuje siê stada

owiec. Ten system czyszczenia upraw leœnych z niepo¿¹danych chwastów i konkuruj¹-

cej z sadzonkami roœlinnoœci mo¿na uznaæ za najbardziej ekologiczny. Leœnicy dziêki

spasaniu nie stosuj¹ herbicydów, a owce nawo¿¹ uprawê, przyspieszaj¹c obieg azotu na

spasanej powierzchni, co ma niew¹tpliwie znaczenie ekologiczne i ekonomiczne. Oczy-

wiœcie kierowanie takim wypasem wymaga wiedzy o  preferencjach pokarmowych owiec

w stosunku do chronionych sadzonek. Spasaj¹c starsze stadia upraw lasu owce zgryzaj¹

dolne ga³¹zki, niepotrzebne siewki, a tak¿e spadaj¹ce nasiona i owoce.

12. Doskonalenie i waloryzacja produktów pochodzenia

zwierzêcego w górach

Powszechnie uwa¿a siê, ¿e wykorzystuj¹c rozs¹dnie (umiarkowanie intensyw-

nie) u¿ytki zielone zlokalizowane w czystym œrodowisku mo¿na uzyskaæ produkt

wysokiej jakoœci, spe³niaj¹cy kryteria wyrobu „ekologicznego”.

34

Produkt wytworzony w czystym œrodowisku, metodami organicznymi powin-

ny charakteryzowaæ:

•

walory zdrowotne (po¿¹dany sk³ad chemiczny, produkt bez zanieczyszczeñ)

•

walory sensoryczne, kulinarne

•

unikalnoœæ produktu (wytwarzany wy³¹cznie w okreœlonym regionie)

•

tradycyjne dla regionu metody wytwarzania

•

warunki utrzymania zwierz¹t zgodne z przepisami tzw. „dobrostanu zwierz¹t”

Producenci oczekiwaliby za taki produkt nie tylko wy¿szej ceny, ale równie¿

jego wyró¿nienia wœród innych podobnych, czyli tzw. marki ochronnej. Do przy-

znania jednak takim produktom (mleko, sery, miêso) statusu produktów wysokiej

jakoœci nie wystarcz¹ argumenty werbalne, ale niezbêdne jest udowodnienie przy

u¿yciu coraz bardziej skomplikowanych analiz rzeczywistej ich jakoœci.

13. Profilaktyka i leczenie

Leczenie homeopatyczne – zalecane w produkcji ekologicznej jest dziedzin¹

weterynarii bardzo s³abo rozwiniêt¹ w Polsce. Nie tylko brak specjalistów lekarzy

weterynarii specjalizuj¹cych siê w tej dziedzinie, nie wiele jest homeopatycznych

leków na rynku, ani publikacji na ten temat dlatego zapobieganie chorobom zwie-

rz¹t w gospodarstwie ekologicznym jest jeszcze wa¿niejsze, ni¿ w konwencjonal-

nym. Jak leczyæ najczêœciej wystêpuj¹ce u owiec choroby preparatami homeopa-

tycznymi mo¿na przedstawiono w publikacji „Biologiczna apteka weterynaryjna”

Spielberger U., Schaette R.. (Wyd. Stowarzyszenie Ekoland, W-wa, 1993)

Uwaga: w razie koniecznoœci ratowania ¿ycia, lub ul¿enia cierpieniu zwierzê-

tom, mo¿na zastosowaæ leki konwencjonalne. Nale¿y wtedy przed³u¿yæ dwukrot-

nie, ni¿ podaje producent leku, okres karencji w stosunku do pozyskiwanych su-

rowców (Ustawa o rolnictwie ekologicznym).

14. Transport i ubój

Transport zwierz¹t do rzeŸni powinien siê odbywaæ zgodnie z obowi¹zuj¹cymi

przepisami, które okreœla Dyrektywa EWG nr 91/628. Przewo¿¹cy powinien ogra-

niczyæ do minimum poziom stresu zwierzêtom.

Zwierzêta pochodz¹ce z  gospodarstw ekologicznych nie mog¹ byæ trans-

portowane ze zwierzêtami pochodz¹cym z hodowli konwencjonalnych. Nie s¹

jednak potrzebne osobne ubojnie dla zwierz¹t „ekologicznych”

Ubój musi byæ dokonywany zgodnie obowi¹zuj¹cymi przepisami dla danego

gatunku. Owce musz¹ byæ przed ubojem og³uszane za pomoc¹ specjalnego urz¹-

dzenia elektrycznego.

35

Za³¹cznik Nr 1

UPOWA¯NIONE JEDNOSTKI CERTYFIKUJ¥CE ROLNICTWO

EKOLOGICZNE W ROKU 2003 */

36