PSYCHOSPOŁECZNE

PROBLEMY ZDROWIA I CHOROBY

ZACHOWANIA ZDROWOTNE

Marta Makara –Studzińska

Współczesne koncepcje zdrowia



Zdrowie „to proces wykorzystywania
potencjałów biologicznych, psychologicznych i
społecznych do sprostania zewnętrznym i
wewnętrznym wymaganiom oraz osiągania
celów indywidualnych i społecznych bez
chronicznego zaburzenia dynamicznej
równowagi".



Zdrowie jest wynikiem interakcji między
procesami biologicznymi, psychologicznymi,
społecznymi, kulturowymi i cywilizacyjnymi.

Biomedyczny paradygmat zdrowia



Model ten jest kontynuacją XIX wiecznych dokonań

przedstawicieli nauk przyrodniczych, hołdującym

mechanistycznym wyobrażeniom o świecie

charakterystycznym dla biologii.



Przyrównywane do maszyny ludzkie ciało spostrzega się z

punktu widzenia biologii molekularnej, co pozwala

wydzielić jego najdrobniejsze cząstki, które analizuje się

pod kątem mechanizmów biologicznych będących

podstawą ich sprawnego lub zaburzonego funkcjonowania.



Choroba stanowi następstwo zaburzeń w funkcjonowaniu

organizmu, a ściślej jego poszczególnych części. Pociąga to

za sobą leczenie tylko dających się wyodrębnić jednostek

chorobowych, w których można ustalić biochemiczne lub

strukturalne zmiany .

Biomedyczny paradygmat zdrowia



Zdrowie definiuje się jako brak choroby, to jest

brak zakłóceń w przebiegu procesów

biologicznych w komórkach organizmu i stanowi

uboczny obiekt zainteresowań medycyny.



Lekarz jest „dostarczycielem" zdrowia, chory zaś

uległym „konsumentem", biernie poddającym się

interwencji medycznej.



Pacjent staje się nie podmiotem, lecz jedynie

uprzedmiotowionym obiektem oddziaływań typu

inżynieryjnego. Depersonalizacja i

paternalistyczne traktowanie chorego dodatkowo

wzmacniane jest rozwojem w medycynie wąskich

specjalizacji oraz technologii medycznej.

Biomedyczny paradygmat zdrowia



Dzieleniem ludzi na zdrowych i chorych zajmuje

się zatem tylko lekarz-profesjonalista, który

orzeka o istnieniu bądź braku zmiany

patologicznej na podstawie szczegółowych

technik diagnostycznych, po czym nadaje jej

określoną nazwę zgodnie z obowiązującą

Międzynarodową Klasyfikacją Chorób i inicjuje

proces leczenia.



W ujęciu biomedycznym pojęcie zachowań

związanych ze zdrowiem obejmuje te formy

aktywności człowieka, które wiążą się z

wykonywaniem zaleceń lekarzy jako wyłącznych

ekspertów w dziedzinie zdrowia.

Psychologiczne koncepcje zdrowia



Psychosomatyka - to gałąź wiedzy, której
przedmiot zainteresowania określa się
najszerzej, jako relacje zachodzące między
psychiką a funkcjami ciała, zarówno z punktu
widzenia udziału czynników psychicznych w
powstawaniu choroby somatycznej
(psychosomatyka), jak i wpływu choroby na
psychikę chorego (somatopsychologia).

Psychologiczne koncepcje zdrowia



W etiopatogenezie chorób zaburzeń

psychosomatycznych, psychofizjologicznych oraz

ich przebiegu, istotną rolą przypisuje się:

czynnikom emocjonalnym; cechom osobowości,

które współwarunkują rodzaj reakcji

emocjonalnych, a pośrednio zmiany zachodzące

w strukturach i funkcjach organizmu, oraz

szkodliwym ze zdrowotnego punktu widzenia

zachowaniom wynikającym na przykład z

przeżywanych sytuacji konfliktowych,

frustracyjnych.

Psychologiczne koncepcje zdrowia



Zdrowie według tego modelu jest „stanem, w którym jednostka
wykazuje optymalną umiejętność efektywnego pełnienia ról i
zadań wyznaczonych jej przez proces socjalizacji".



Choroba zaś jest dewiacyjną rolą społeczną uprawomacniającą
wycofanie się z pełnienia obowiązków społecznych, przez co
stanowi zagrożenie dla równowagi systemu społecznego.



Zdrowie zdefiniowane w kategoriach pozytywnych zyskało
postać wartości, dzięki której jednostka lub grupa może
realizować swoje cele oraz radzić sobie z otaczającym
środowiskiem, stało się zasobem (bogactwem), który
gwarantuje rozwój społeczny i ekonomiczny, jako że tylko
zdrowe społeczeństwo może się rozwijać, tworzyć dobra
materialne i kulturalne, osiągać odpowiedni poziom jakości
życia.

Socjoekologiczny model

interpretacji zdrowia i choroby



Zdrowie pojmuje się jako prawidłowy stan ekosystemu,

będący w swej istocie dynamiczną równowagą jego

podsystemów, warunkowaną potencjałem

przeciwstawienia się zakłóceniom tej równowagi.



Ujęcie systemowe zakłada rozpatrywanie zdrowia w

kategoriach zachodzących w organizmie procesów

podlegających ciągłym zmianom, jako odzwierciedlenie

twórczych reakcji organizmu na zagrożenia ze strony

środowiska.



Zdrowie jest więc istotnie zjawiskiem wielowymiarowym,

obejmującym wzajemnie od siebie zależne aspekty

fizyczne, psychologiczne i społeczne, co uprawnia do

wyodrębnienia trzech wzajemnie współzależnych jego

poziomów: jednostkowego, społecznego, ekologicznego.

Socjoekologiczny model

interpretacji zdrowia i choroby



Choroba natomiast stanowi konsekwencję
nierównowagi, dysharmonii oraz braku
integracji między poszczególnymi elementami
systemu na różnych poziomach jego organizacji.
Bycie zdrowym jest tu jednoznaczne z
możliwością prowadzenia produktywnego i
sensownego życia zarówno w sferze osobistej
jak i społecznej.



Hasła „Lepiej zapobiegać, niż leczyć" i „Twoje
zdrowie w Twoich rękach" .

Holistyczny paradygmat zdrowia



Zdrowie określa się jako dynamiczny proces

ukierunkowany na przywracanie stale zakłócanej

równowagi organizmu, w związku z nieustannie

dokonującymi się zmianami zachodzącymi wewnątrz

niego i w otaczającym go środowisku.



Procesualny charakter zdrowia oddaje definicja „zdrowie

jest procesem wynikającym z wzajemnych wpływów

dostępnych człowiekowi zasobów jego zachowania i

codziennych wymagań życia; to proces wykorzystywania

potencjałów biologicznych, psychologicznych i

społecznych do sprostania zewnętrznym i wewnętrznym

wymaganiom oraz osiągania celów indywidualnych i

społecznych bez chronicznego zaburzenia dynamicznej

równowagi".

Holistyczny paradygmat zdrowia



Wyznacznikami tak rozumianego zdrowia są

potencjały zdrowia (zasoby) tkwiące zarówno w

człowieku, jak i jego otoczeniu.

Obejmują one:



zasoby biologiczne, np. naturalny potencjał

immunologiczny,



zasoby psychiczne określane jako swoista

energia życiowa



kompetencje życiowe ,



umiejętność radzenia sobie ze stresem ,



optymizm ,



poczucie kontroli .

Holistyczny paradygmat zdrowia



Choroba pojawia się wskutek utraty zdolności

przywracania równowagi i integralności

organizmu.



Dochodzi do tego wtedy, kiedy brakuje energii

lub/i umiejętności, aby sprostać wymaganiom i

obciążeniom życia. Ważną konsekwencją leżącej

u podstaw holistycznego modelu zdrowia idei

jedności ciała i psychiki jest podkreślanie

podmiotowego wymiaru zdrowia.

Holistyczny paradygmat zdrowia



Podmiotowy wymiar zdrowia wyraża się w
aktywnym i świadomym udziale każdego
człowieka w osiąganiu zdrowia, realizowaniu
celów zdrowotnych.



Zakłada się, że zdrowie zależy zarówno od stylu
życia, stosowanych sposobów radzenia sobie z
trudnościami życiowymi, jak i preferowanych
przez daną osobę form aktywności zdrowotnej
ukierunkowanej na ochronę i/lub poprawę,
umacnianie zdrowia.

Wybrane zagadnienia z problematyki

zachowań zdrowotnych



Pojęcie zachowań zdrowotnych - Najczęściej
spotykane terminy to: zachowania zdrowotne, zachowania
w chorobie, praktyki zdrowotne, pro-zdrowotne style
życia, zachowania medyczne.



Definicja- „zachowania zdrowotne to wybrane przez
obserwatora (lub/i podmiot) działania, pozostające w
istotnym - określonym w przyjętej opcji - związku ze
zdrowiem, ujmowanym w znaczeniu ustalonym w tym
systemie wiedzy".



Wyodrębnia się pięć elementów akcentowanych przez
autorów różnych definicji, które równocześnie stanowią
wartościowe kryteria typologizacji zachowań związanych
ze zdrowiem.

Wybrane zagadnienia z problematyki

zachowań zdrowotnych

Wyróżnione elementy to:



poziom organizacji aktywności i świadomości,



stosunek do zdrowia (konsekwencje zdrowotne),



sytuacja zdrowotna, zachowania wynikające z
roli,



treść zachowań.

Wybrane zagadnienia z problematyki

zachowań zdrowotnych



Poziom organizacji aktywności i świadomości

obejmuje elementy kognitywne (przekonania,

oczekiwania, motywy, wartości), osobowościowe,

emocjonalne i behawioralne nawyki i działania

odniesione do utrzymania, przywracania i umacniania

zdrowia.



Aspekt konsekwencji zdrowotnej zachowań określa

zachowania zdrowotne jako wszelkie formy aktywności

celowej ukierunkowanej na cele zdrowotne, zdolności do

twórczego życia, zdolności do osiągania pełni własnych

możliwości fizycznych, psychicznych, społecznych.



Sytuacja zdrowotna podmiotu działania to odmienne

cele zdrowotne zachowań podejmowanych przez osoby

chore i osoby zdrowe (i/lub za takie się uważające).

Podział zachowań zdrowotnych



Ze względu na to kryterium zdrowia wyróżnia
się więc, zachowania pro-i anty-zdrowotne.



Zachowania zdrowotne to „zachowania
konserwujące i rozwijające zasoby zdrowotne
(prozdrowotne) lub naruszające te zasoby i
niszczące ich potencjały (antyzdrowotne

).

Podział zachowań zdrowotnych



a) ze względu na poziom organizacji aktywności

(zachowania nawykowe - intencjonalne)



b) sytuację zdrowotną (zachowania

podejmowane w sytuacji zdrowia -choroby).

Mamy tutaj: zachowania zdrowotne, zachowania

chorobowe i dodatkowo zachowania związane z

rolą chorego . Odróżnia się także zachowania

promujące zdrowie i zachowania ryzykowne



c) wynikające z pełnionej roli, np. medyczne

(podejmowane przez personel medyczny),

rodzicielskie zachowania zdrowotne związane z

opieką nad dziećmi .

Uwarunkowania zachowań zdrowotnych - modele

teoretyczne



Model Przekonań Zdrowotnych - nawiązuje do

psychologicznej teorii decyzji, według której, podjęcie

danej aktywności jest efektem dokonywanej przez osobę

oceny użyteczności wyniku i prawdopodobieństwa jego

otrzymania .

W modelu wyróżniono dwa zasadnicze warunki podjęcia

działania profi laktycznego. Pierwszym z nich jest

obecność motywacji, którą wyznaczają:



spostrzegana przez osobę podatność na chorobę,



spostrzegana powaga choroby, dotycząca zarówno jej

konsekwencji medycznych, jak i psychologicznych.

Model Przekonań Zdrowotnych



Drugim warunkiem podjęcia działania jest

dodatnia ocena użyteczności (skuteczności)

danej formy działania zabezpieczającego

zdrowie.



Motywacja wraz z oceną skuteczności stanowią

wyznaczniki gotowości do zachowań

zdrowotnych.



Aby owa gotowość mogła być aktywizowana

(odzwierciedlona w działaniu), muszą zaistnieć

dodatkowe warunki, którymi są tzw. wyzwalacze

działania, czyli zewnętrzne lub wewnętrzne

okoliczności pobudzające do działania.

Teoria Uzasadnionego Działania



Teoria Uzasadnionego obejmuje wyznaczniki celowych
zachowań zdrowotnych odnoszących się zarówno do
zachowań prewencyjnych, jak i promują cych zdrowie.



Autorzy wychodzą z założenia, że prawdopodobieństwo
podjęcia zachowania ukierunkowanego na cele zdrowotne
określone jest przede wszystkim przez siłę intencji. Ta
kategoria zajmuje w modelu miejsce centralne. Intencja
kształtowana jest przez dwa rodzaje zmiennych:
indywidualną postawę wobec zachowania oraz
spostrzegane normy społeczne (przekonania jednostki, że
osoby znaczące aprobują lub nie wykonanie danego
działania).

Teoria Uzasadnionego Działania



Indywidualna postawa wobec zachowania
warunkowana jest przez percepcję następstw
zachowania i ich ocenę.



Z kolei spostrzegane normy społeczne wiążą się
z tym, jak spostrzegane są oczekiwania innych
osób (lub grup) oraz jaka jest motywacja do
postępowania zgodnie z tymi oczekiwaniami.

Teoria Planowanego Zachowania



Teoria Planowanego Zachowania jest rozszerzoną wersją
Teorii Uzasadnionego Działania, włączającą czynnik
spostrzeganej kontroli behawioralnej, która odnosi się do
przekonań podmiotu o możliwościach podjęcia określonego
działania.



W tej koncepcji na intencję działania mają wpływ zarówno
indywidualna postawa wobec zachowania, spostrzegane
normy społeczne, jak i spostrzegana kontrola behawioralna,
która warunkowana jest przez minione doświadczenia oraz
ocenę włas nej zdolności pokonywania przeszkód.



Spostrzegana kontrola behawioralna ma swój bezpośredni
udział także w kształtowaniu zachowania, zatem umożliwia
przewidywanie działań niezależnie od intencji

.

Procesualny Model Działań

Zdrowotnych



Wyróżnia się w nim dwie zasadnicze fazy
działania zdrowotnego: fazę motywacyjną i fazę
kontynuacji działania.



Faza motywacyjna obejmuje układ czynników
wpływających na uformowanie się intencji
działania,



Faza kontynuacji działania - układ czynników
określających proces wolicjonalny i kontekst
sytuacyjny działania.

Procesualny Model Działań
Zdrowotnych



Na intencję działania wpływ mają trzy grupy
zmiennych: spostrzegane zagrożenie zdrowia,
oczekiwania dotyczące wyników działania oraz
oczekiwania dotyczące własnej skuteczności w
podejmowaniu działania zdrowotnego.



W fazie kontynuacji działania wyróżnione zostały
czynniki kształtujące proces wolicjonalny,
którymi są plany działania w postaci instrukcji
dotyczących sposobów wykonania pożądanego
działania oraz procesy kontroli działania.

Model Promocji Zdrowia



Model Promocji Zdrowia odnosi się do zachowań

promujących zdrowie.



W modelu wyróżnione zostały trzy klasy

zmiennych: czynniki poznawczo-percepcyjne,

modyfikujące, zachowania promujące zdrowie.



Czynniki poznawczo-percepcyjne stanowią

wyznaczniki zachowań promujących zdrowie,

czynniki modyfikujące określają charakter

zmiennych poznawczo-percepcyjnych.

Model Promocji Zdrowia



W bloku czynników poznawczo-percepcyjnych

wyróżniono: ważność zdrowia, spostrzeganą

kontrolę zdrowia, spostrzeganą własną

skuteczność w podjęciu i kontynuacji działania

zdrowotnego, spostrzegane korzyści oraz

przeszkody w zachowaniu.



Ponadto, wprowadzono sposób rozumienia

zdrowia przez pacjenta (definicję zdrowia) i

spostrzegany stan zdrowia.



Czynniki modyfikujące obejmują szeroki ich

zakres: zarówno cechy demograficzne,

biologiczne, społeczne, jak i sytuacyjne oraz

behawioralne.

Prozdrowotny styl życia



Styl życia" określa się jako „luźno powiązany zespół

zachowań (nawyków i czynności), charakterystyczny dla

danej osoby lub grupy społecznej, mający istotne

znaczenie dla zdrowia" .



W ujęciach socjologicznych akcentowany jest aspekt

społeczno-kulturowych uwarunkowań zachowań

pozostających w związku ze zdrowiem .



Definicja przyjęta przez Światową Organizację Zdrowia

(WHO) - „styl życia" oznacza sposób życia opierający się

na wzajemnym związku warunków życia i indywidualnych

wzorów zachowań zdeterminowanych czynnikami

społeczno-kulturowymi i właściwościami indywidualnymi .

Prozdrowotny styl życia

Z kategorią „styl życia" związane jest pytanie o

formy zachowań składających się na

prozdrowotny styl życia.

Wyróżniamy trzy sfery działań prozdrowotnego

stylu życia:



korzystanie z opieki zdrowotnej



zwalczanie bądź zapobieganie stresom



dieta , aktywność fizyczna, unikanie używek

Analiza zachowań człowieka wobec
choroby

a) psychologiczne czynniki ryzyka wystąpienia

chorób somatycznych:



uwarunkowania osobowościowe



czynniki sytuacyjne



behawioralne

b) obraz choroby:



postawa wobec własnej choroby



indywidualna koncepcja choroby



źródła lęku

Psychologiczne czynniki ryzyka wystąpienia

chorób somatycznych



Na przestrzeni ostatniego półwiecza zgromadzono wiele

danych przemawiających za związkiem czynników

psychologicznych z powstaniem i rozwojem chorób

somatycznych.



Do czynników osobowościowych zaliczamy następujące

cechy: agresywność, silna potrzeba osiągnięć, potrzeba

dominacji i niezależności, neurotyczność, pesymizm,

depresyjność.



Do czynników sytuacyjnych zaliczamy: zagrożenie fizyczne i

psychospołeczne ( stres, przemoc, trauma).



Czynniki psychologiczne wchodzą w interakcję z czynnikami

biologicznymi i na tej drodze najczęściej dochodzi do

powstania choroby. Istnieje ścisły związek pomiędzy

układem nerwowym , immunologicznym i dokrewnym.

Obraz choroby



Sytuacja człowieka chorego somatycznie oraz

dopływające z różnych źródeł informacje na

temat samej choroby znajdują swoje

odzwierciedlenie w postaci struktury zwanej

obrazem , koncepcją lub teorią choroby.



Ta struktura zawiera następujące elementy:

1.Obraz przyczyn choroby, 2.Obraz własnego

aktualnego stanu (aktywność zmian, wpływ

choroby na samopoczucie, wpływ choroby na

wygląd), 3.Poglądy na temat leczenia ( wynik

leczenia, czas trwania leczenia),

4.Przewidywania na temat przebiegu choroby i

jej skutków( zdrowotne, rodzinne, zawodowe).

Sytuacja osoby chorej somatycznie



Chory tworzy bilans choroby, czyli jest to rodzaj
oceny, na który składa się suma wszystkich
następstw choroby- niepomyślne i pomyślne
skutki choroby.



Ocena choroby somatycznej wpływa na formę
radzenia sobie z chorobą jako źródła stresu:
zagrożenie, wyzwanie, krzywda (strata).



Reakcje na chorobę somatyczną to najczęściej
lęk i nadzieja.

Sytuacja osoby chorej somatycznie



Specyficzne formy radzenia sobie z emocjami

towarzyszącymi chorobie to: reakcja zaprzeczania

chorobie, zespół adaptacji poznawczej,

instrumentalne radzenie sobie – zadaniowe.

W przebiegu choroby u człowieka można

zaobserwować dwa style radzenia sobie :



ze względu na radzenie sobie ukierunkowane na

emocje



ze względu na poprawę własnego stanu zdrowia.

Obie strategie są ze sobą powiązane i pojawiają się

przebiegu choroby somatycznej.