1

Pomoc psychologiczna

w chorobie. Stres a

zdrowie.

Boruch Piotr
Cibor
Agnieszka

3

Podstawowe formy pomocy

psychologicznej

• Psychoterapia – pomoc w zmniejszaniu i usuwaniu

już istniejących zaburzeń jako specjalistyczna metoda

leczenia, która polega na intencjonalnym stosowaniu

zaprogramowanych oddziaływań psychologicznych,

wykorzystująca wiedzę teoretyczną i umiejętności

psychoterapeuty (najczęściej psychologa klinicznego

lub psychiatry) w procesie niesienia pomocy osobom

z zaburzeniami psychogennymi, a także z takimi,

które mają konsekwencje psychologiczne.

Stany bezpośredniego zagrożenia życia (zawał serca),

choroby związane z utrzymującym się ryzykiem utraty

życia (choroby nowotworowe) czy też choroby

lub metody leczenia o charakterze przewlekłym

(cukrzyca) mogą przynosić znaczne upośledzenie

kondycji psychicznej chorych, a co za tym idzie ich

zdolność do funkcjonowania w codziennym życiu.

4

• Interwencja w sytuacji kryzysowej – pomoc

w rozwiązywaniu trudności związanych z sytuacjami

traumatycznymi i kryzysowymi. Kryzys w psychologii

rozumiany jest jako podkategoria, szczególny rodzaj

stresu, w którym dochodzi do wyczerpania wszelkich

dostępnych indywidualnych form radzenia sobie

i obrony. Interwencja kryzysowa rozumiana jest jako

działanie zmierzające do odzyskania zdolności

samodzielnego przezwyciężania kryzysu przez osobę

nim dotkniętą. Z założenia czas udzielania pomocy

jest krótki (najczęściej 1-3 spotkań).

Osobami interweniującymi mogą być nie tylko

dyplomowani psychologowie, ale także przygotowani

do tej działalności paraprofesjonaliści, funkcjonujący

jednak w ramach zespołu wielospecjalistycznego.

5

• Poradnictwo psychologiczne – jest to

pomoc oferowana osobom zdrowym,

przeżywającym trudności przystosowawcze,

często związane

z nowymi zadaniami wynikającymi

z przechodzenia do kolejnej fazy życia.

Choroba, jej leczenie i czasami rehabilitacja

stanowią właśnie taką sytuację, do której

człowiek musi się przystosować.

• Prewencja (zapobieganie patologii) i

promocja zdrowia, czyli działania

nastawione na rozwój takich cech i

właściwości środowiska,

które sprzyjają kształtowaniu i zachowaniu

zdrowia.

6

Grupy problemów i potrzeb

osób cierpiących:

1. Trudności związane z przystosowaniem do

choroby, jej konsekwencji i leczenia –

najczęściej mają one charakter silnych stanów

emocjonalnych (lęku, stanu depresji), które znacznie

dezorganizują funkcjonowanie. Powodują psychiczne

cierpienie, zakłócają relacje z innymi (personelem

medycznym, rodziną) oraz wpływają na przebieg i

skuteczność leczenia choroby. Zarówno nagłe

wystąpienie choroby, jak i jej chroniczny charakter

są źródłem stresu.

W takich przypadkach ważne jest nie tylko doraźne

zmniejszenie psychicznych dolegliwości chorych,

ale również zapobieganie utracie motywacji

do leczenia, poważnym kryzysom i rozwojowi

zaburzeń psychicznych.

7

2. Przygotowanie do planu leczenia

oraz pomoc chorym poddawanym

uciążliwym zabiegom, obciążającym

operacjom – obejmuje działania

zmierzające do rozwinięcia

adekwatnego obrazu własnej choroby i

postawy sprzyjającej dalszemu leczeniu.

3. Przygotowanie do zmiany stylu

życia

i nawyków zdrowotnych lub

przygotowanie do życia z chorobą

(jeśli ma ona charakter przewlekły lub

nieuleczalny).

8

Sposoby postrzegania

choroby:

• zagrożenie ważnych cenionych wartości, szczególnie zdrowia

i życia;

• przeszkoda w osiąganiu celów, które do tej pory określały

działania człowieka. Wówczas choroba może być przyczyną

frustracji wielu potrzeb życiowych, stanowić poważne

utrudnienie w ich zaspokojeniu, np. nagle plany wakacyjne lub

zawodowe muszą zostać odłożone lub zaniechane;

• wyzwanie – pokonywanie przeszkody jaką jest choroba, wiara

w możliwość leczenia i wyleczenia oraz własnego w tym

udziału;

• krzywda lub strata - (niesprawiedliwa i niezasłużona)

najczęściej jest to związane z nieodwracalną utratą zdrowia i

sprawności, kalectwem, zniekształceniem wyglądu, ale też

utratą dotychczasowej pozycji społecznej czy zawodowej;

• kara za własne postępowanie, rzadziej postępowanie własnych

rodziców. Wewnętrzne przekonanie pacjenta, że choroba jest

karą zasłużoną, może być przeszkodą w budowaniu motywacji

do walki;

• ulga i korzyść – czasami choroba jest „dobrym”, społecznie

akceptowanym wytłumaczeniem niewywiązywania się z

pewnych nieprzyjemnych obowiązków lub nadmiaru

niechcianej odpowiedzialności.

9

Reakcje na chorobę i

radzenie sobie z nią

Postawa wobec choroby to stosunek pacjenta do faktu

zachorowania
i sytuacji związanych z leczeniem i rehabilitacją.

Możemy wyróżnić:
a) postawę sprzyjającą znaczeniu – występuje u chorych,

którzy mają adekwatne informacje na temat swojego stanu
zdrowia („Miałem zawał serca”). Zaakceptowali rozpoznanie
(np. niepowikłany zawał ściany przedniej) i postępowanie
lekarskie (konieczność unieruchomienia przez kilka dni itd.).
Emocje tych pacjentów w związku z zaistniałą sytuacją są
niezwykle zróżnicowane, ale co istotne – nie paraliżuje ich
lęk.
Pacjenci ci zwykle wykazują motywację do współpracy z
zespołem medycznym, aktywnie uczestniczą w leczeniu.
Podejmują zalecaną aktywność oraz przestrzegają
koniecznych ograniczeń.

10

b)

postawa niekorzystna wobec leczenia:

- TYP 1: nastawienie pacjenta wobec trwającej choroby, w

którym dominuje lęk i inne negatywne emocje. Lęk ten

uwrażliwia chorego na informacje o zagrożeniu i intensywnie

przeżywany powoduje że chorzy oczekują szczególnej troski i

opieki

od otoczenia – rodziny i innych pacjentów, personelu

medycznego.

Z zespołem medycznym współpracują wybiórczo, np. pacjent,

który może rozpocząć codzienną aktywność oczekuje,

że personel wyręczy go w tych czynnościach

(„Dopiero co miałem zawał serca, a już każą mi wstawać!

Jaki brak opieki w tym szpitalu”).

- TYP 2: charakteryzuje się tym, że pacjenci selekcjonują

docierające do nich informacje o stanie zdrowia w taki sposób,

aby uniknąć lęku i pomniejszyć wagę aktualnej sytuacji

zdrowotnej. Często bagatelizują powagę sytuacji.

Oznacza to, że pacjenci ci mają adekwatny obraz swojej

sytuacji

i oceniają nierealistycznie (z reguły zbyt optymistycznie) swoje

aktualne możliwości i przyszłe perspektywy („Jak tylko stąd

wyjdę, wracam do pracy”). Jest oczywiste, że chorzy tacy w

bardzo wąskim zakresie współpracują w zespole medycznym i

podejmują wiele zachowań ryzykownych, które służą

utwierdzaniu ich

w poczuciu zdrowia.

11

Radzenie sobie w sytuacji

choroby

Ważnym aspektem radzenia sobie z chorobą jest radzenie sobie

ukierunkowane na emocje. W sytuacji zagrożenia, utrudnień

i ograniczeń życiowych jednostka przeżywa różne emocje,

czasem wyłącznie negatywne (lęk, złość, smutek), czasem

ambiwalentne (strach i nadzieję). Zachowanie w sytuacji

stresowej z reguły nie jest racjonalnym, przemyślanym

działaniem, często ma charakter chaotycznego,

zdominowanego przez silne emocje miotania się. Mechanizmy

obronne przed lękiem, np. wyparcie, zaprzeczenie chorobie,

służą ograniczaniu lub eliminowaniu uczuć dezorganizujących

lub uniemożliwiających sprawne działanie. Najczęściej

kontrola emocji odbywa się poprzez mechanizmy poznawcze.

Pacjent przeżywający jakieś (negatywne) uczucia dorabia

sobie do nich w myślach jakieś ważne uzasadnienie,

np. „Jestem wściekły, że muszę leżeć w szpitalu, ale to mnie

mobilizuje do walki i szybkiego pokonania choroby” (nadanie

znaczenia lub sensu cierpieniu).

12

Inną formą radzenia sobie z emocjami jest otwarte

wyrażanie ich, mówienie o nich lub inna forma ekspresji.

Lekarze, a także osoby z otoczenia chorego często

obawiają się, że ujawnienie emocji może przynieść

negatywne skutki. Dlatego jeśli pacjent zaczyna mówić

o swoim niepokoju lub przygnębieniu, próbują to

bagatelizować, mówiąc: „Nie przejmuj się”, „Nawet o

tym nie myśl”. Należy zdawać sobie sprawę,

że bagatelizowanie czy ignorowanie jego przeżyć nie

przynosi ulgi, nie niweluje negatywnych emocji,

a przeciwnie – może je wzmagać. Z reguły ekspresja

emocji w sytuacji choroby ma charakter kontrolowany,

chyba że dojdzie do dekompensacji mechanizmów

psychicznych, czyli załamania się funkcjonowania

pacjenta po wielokrotnych i najczęściej długotrwałych

próbach doraźnej kompensacji trudności.

Obserwujemy wówczas zachowania impulsywne,

agresje, wybuchy wściekłości, ryzykowne czyny albo

całkowite wycofanie. Człowiek dysponuje

mechanizmami psychologicznymi, które chronią go i

służą trzymaniu równowagi psychicznej w trudnych,

nieraz skrajnych sytuacjach.

13

STRES

Stres definiowany jest jako nieswoista reakcja

organizmu na wszelkie stawiane mu wymagania.
Jego elementami są:
- reakcje swoiste, a więc zgodne z jego
charakterem (gdy włożymy palec w ogień –
oparzymy się)
- reakcje nieswoiste, w naszym organizmie
pojawia
się szereg innych reakcji niezależnie od rodzajów
bodźca (przyspieszona akcja serca)
- reakcje fizjologiczne organizmu (nie oznacza
to,
że nie towarzyszą mu uczucia, myśli i emocje).

14

W warunkach przedłużającego się

stresu w organizmie pojawia się tzw.
ogólny zespół przystosowawczy,
który dzieli się na trzy fazy:
1. Fazę alarmową;
2. Fazę odporności;
3. Fazę wyczerpania.

STRES

15

STRES

Faza

alarmowa

Jeśli zadziała bodziec, początkowo organizm reaguje
obniżeniem odporności, poczym uruchomione zostają
mechanizmy przeciwstawiające się działaniu bodźca,
powodujące wzrost odporności; jeśli np. wpadniemy
do lodowatej wody, nasz organizm robi wszystko,
by utrzymać stałą temp. ciała.

Faza
odporności

Organizm dostosowuje się do zmienionych warunków;
odporność na dany stresor wzrasta powyżej poziomu
dotychczasowego, lecz na inne, dodatkowe stresory –
obniża się; proces ten wymaga wysokiej mobilizacji
organizmu.

Faza

wyczerpan

ia

Jeśli bodziec działa nadal, bez przerwy, rezerwy
energetyczne zaczynają się wyczerpywać i organizm,
pozbawiony możliwości stawiania czoła wymaganiom
w końcu ginie.

16

Psychologiczne ujęcie

stresu i radzenie sobie

• Stres jako stan

Takie rozumienie stresu jest najbardziej zbliżone

do ujęcia biologicznego i odnosi się do

przeżywanych emocji (np. strachu). Stres jest

więc reakcją psychofizyczną, która dotyczy trzech

aspektów emocji:

- poznawczego (treść i siła emocji, „wiem, że

odczuwam złość”, „boję się” itp.),

- wegetatywno-somatycznego (Fizjologiczne

aspekty przeżywanych emocji),

- behawioralnego (zachowania towarzyszące

danej emocji).

17

• Stres jako sytuacja

Sytuacją stresową jest taka sytuacja,
która zakłóca tok czynności, zagraża
czymś człowiekowi lub
utrudnia/uniemożliwia zaspokojenie
potrzeb. Sytuacje stresowe dzielimy na:
- sytuacje frustracyjne, kiedy przeszkoda
uniemożliwia osiągnięcie celu;
- sytuacje konfliktowe, gdy dwie tendencje
wykluczają się nawzajem (konflikt między
„dążeniem i dążeniem” lub między
„unikaniem i unikaniem”) lub gdy jedna
tendencja służy osiągnięciu dwóch celów
(konflikt między „dążeniem i unikaniem”).

18

• Stres jako relacja

Ze stresem mamy do czynienia wtedy,
gdy w relacji tej dochodzi do zakłócenia
równowagi między tym, czego wymaga od
nas otoczenie, a tym, co jesteśmy w stanie
zrobić. Taki brak dopasowania potrzeb,
warunków
i możliwości działania rodzi to, co
nazywamy stresem.

19

Strategia radzenia sobie ze

stresem

• planowanie działania;
• dokonanie zmian w hierarchii wartości np.,

na nowo odkryłem, co w życiu ważne;

• unikanie (poprawianie samopoczucia

poprzez niemyślenie o problemie);

• poszukiwanie/mobilizacja wsparcia

społecznego czy bezpośrednie działanie

zgodnie z pierwszym impulsem (np.

okazanie złości).

20

Efektywność radzenia sobie ze stresem

można oceniać na trzech płaszczyznach:
zdrowotnej, psychologicznej i
społecznej. Na przykład ktoś, kto
rozładowuje napięcie za pomocą
alkoholu, może funkcjonować na
poziomie psychologicznym
i społecznym („Jestem zrelaksowany,
dobrze się bawię, nie pamiętam
o kłopotach”), podczas gdy takie
zachowanie na poziomie fizjologicznym
jest niekorzystne.

21

Mechanizmy obronne

osobowości:

• zaprzeczenie chorobie – pacjent,

mimo dostępnych informacji i
możliwości intelektualnych, nie
przyjmuje do wiadomości, że jest chory.
Zaprzeczenie chorobie jest zjawiskiem
dość powszechnym, może mieć jednak
różne nasilenie, od całkowitego
zaprzeczania chorobie po umniejszanie
tylko niektórych jej konsekwencji;

22

• wyparcie – mechanizm pozwalający na

utrzymywanie poza świadomością myśli,

uczuć, zdarzeń będących źródłem lęku;

• racjonalizacja – uzasadnienie, znajdowanie

wymówek lub pomniejszanie znaczenia celu

po to, aby zmniejszyć poczucie

odpowiedzialności, winy lub rozczarowania;

• projekcja (rzutowanie) – przypisywanie

innym ludziom nieakceptowanych

motywów, cech czy zachowań;

• identyfikacja – bezwiedne utożsamienie

się

z innym obiektem lub przypisywanie sobie

jego cech;

23

• przemieszczenie – ukierunkowanie

negatywnych uczuć i działań na obiekt
bezpieczniejszy lub bardziej dostępny
niż ten, który je spowodował;

• kompensacja – dążenie do uzyskania

powodzenia w jakiejś dziedzinie
i wyrównanie w ten sposób
niepowodzeń doznawanych na innym
polu;

• nadkompensacja – dążenie

do osiągnięcia sukcesu w dziedzinie,
która była źródłem niepowodzeń.

24

Odporność na stres

Odporność na stres – niereagowanie

pobudzeniem emocjonalnym na
sytuację ocenianą jako stresową oraz
zdolność
do utrzymania kierunku działania
i sprawności w takiej sytuacji.

25

Czynniki warunkujące odporność na

stres:

I. Temperament, czyli genetyczne podłoże osobowości.

Jest on silnie związany z właściwościami układu

nerwowego człowieka, takimi jak:

- żwawość (tendencja do szybkiego reagowania),

- perseweratywność (tendencja do kontynuowania

i powtarzania zachowań po zaprzestaniu działania

bodźca, który je wywołał),

- wrażliwość sensoryczna (zdolność do reagowania

na bodźce o małej wartości stymulacyjnej),

- reaktywność emocjonalna (tendencja

do intensywnego reagowania na bodźce wywołujące

emocje, wyraża się w niskiej odporności

emocjonalnej),

- wytrzymałość (zdolność do adekwatnego

reagowania

w sytuacjach wymagających długotrwałej lub wysoko

stymulującej aktywności oraz silnej stymulacji

zewnętrznej),

- aktywność (tendencja do zachowań o dużej

wartości stymulacyjnej lub do zachowań

dostarczających stymulacji zewnętrznej).

26

II. Przeszłe doświadczenia - mogą

wpływać
na naszą osobowość lub na wzory
reagowania emocjonalnego oraz na
sposób oceniania wydarzeń.

III. Wsparcie społeczne - osoby otwarte,

nastawione na kontakty z innymi ludźmi
(ekstrawertycy), mogą mieć w swoim
otoczeniu więcej osób, które pomogą i
osłabią skutki stresu, niż introwertycy.

27

