Socjologia ciała

Oddziaływania społeczne i środowiskowe mają wpływ na zachowanie zdrowia bądź pojawienie się choroby, co przejawia się w tym, że pewne grupy ludzi cieszą się lepszym zdrowiem, niż inne Szerzenie się anoreksji i innych zaburzeń odżywiania, to szczególne przykłady oddziaływań społecznych i środowiskowych na zdrowie Anoreksja i problemy z odżywianiem się, stwierdzane głównie u młodych kobiet, kojarzone są ze zmianami zachodzącymi w nowoczesnych społeczeństwach - zwłaszcza zmianami we wzorach konsumpcji żywności oraz w pozycji kobiet w społeczeństwie Zaburzenia odżywiania się związane są również z szerszym procesem socjalizacji natury

Stwierdzenie to oznacza, że wiele zjawisk, które zawsze były "naturalne" - były częścią natury - jest obecnie determinowanych przez czynniki społeczne i przez zmiany technologiczne Przykładem jest sfera reprodukcji. Życie kobiety nie musi już być zdominowane przez cykl rodzenia i wychowywania dzieci, jak było jeszcze stosunkowo niedawno. Nowoczesna antykoncepcja i inne nowinki techniczne oznaczają, że w istotnej mierze w y b ó r zastępuje n a t u r ę

Wszystkie społeczeństwa mają wzorce „dobrze funkcjonującego ciała” - inaczej mówiąc, wzorce zdrowia i choroby Analiza zdrowia i choroby jest jednym z głównych obszarów problemowych socjologii ciała Badania socjologiczne wykazują ścisłe związki między chorobą i nierównością

W społeczeństwach przemysłowych grupy uboższe charakteryzują się krótszym średnim trwaniem życia oraz są bardziej narażone na choroby niż warstwy zamożniejsze. W bogatszych krajach wskaźniki średniej oczekiwanej długości życia obywateli są wyższe niż w krajach uboższych

Niektórzy socjologowie w całości przypisują klasowe zróżnicowanie stanu zdrowia działaniu czynników kulturowych i behawioralnych, takich jak sposób odżywiania czy - szerzej - styl życia. Inni kładą nacisk na czynniki strukturalne, jak bezrobocie, złe warunki mieszkaniowe i złe warunki pracy

Zdrowie i choroba są skorelowane z płcią i rasą

Prawie w każdym kraju na świecie kobiety żyją przeciętnie dłużej niż mężczyźni, ale częściej chorują Pewne choroby występują częściej w populacjach mniejszościowych niż wśród białej większości Różnice zdrowotne związane z płcią i rasą próbowano wyjaśniać odwołując się do genetyki, ale sama genetyka nie tłumaczy tych nierówności. Pewne schorzenia mogą mieć podłoże biologiczne, lecz ogólne zróżnicowanie społeczeństwa pod względem zdrowia ma związek z czynnikami społecznymi i zróżnicowaniem warunków materialnych poszczególnych grup

Zdrowie i choroba są skorelowane z wiekiem

Ważnym obszarem socjologii ciała (zdrowia i choroby, etc.) jest badanie społecznych aspektów starzenia się

Na starzenie się bardzo silnie oddziałują zjawiska i procesy zachodzące w ramach „socjalizacji natury”

Na to, w jaki sposób starzejemy się, w coraz większym stopniu wpływają czynniki o charakterze społecznym i kulturowym, związane m.in. z tym, że ludzie żyją o wiele dłużej niż kiedyś i mają więcej czasu do zagospodaro-wania oraz możliwości jego wypełnienia - chodzi m.in. o to, aby móc z tych możliwości skorzystać

Społeczne aspekty starzenia się

W większości krajów uprzemysłowionych mamy do czynienia z procesem starzenia się („siwienia”, społeczeństwa (ang. greying society) Odsetek ludzi w wieku ponad 65. lat stale się zwiększa i będzie zwiększał się jeszcze przez kilkadziesiąt lat Ciągle rośnie współczynnik uzależnienia (zależności międzypokoleniowej) - stosunek liczby osób niesamodziel-nych ze względu na wiek (dzieci i ludzie starsi) do liczby osób w wieku produkcyjnym Nowe wyzwania dla społeczeństwa : w miarę wzrostu odsetka ludzi starszych będzie rosło zapotrzebowanie na pomoc społeczną, emerytury i pomoc medyczną (zdrowotną), ale będzie coraz mniej ludzi pracujących, którzy będą mogli utrzymywać (finansować) odpowiednie podsystemy społeczne, instytucje i programy Starzenie się stwarza dla ludzi wiele możliwości uwolnienia się od przymusu i ograniczeń związanych z pracą Wywołuje również problemy społeczne, ekonomiczne i psychologiczne dotyczące jednostek, a niekiedy całych gospodarstw domowych

Dla większości ludzi przejście na emeryturę jest ważną cezurą, oznaczającą utratę lub przynajmniej wyraźne pogorszenie statusu. Ponieważ ludzie muszą zrestrukturyzować niemal całą swoją codzienną rutynę, mogą czuć się osamotnieni i zdezorientowani W ostatnich latach ludzie starsi, którzy stanowią obecnie znaczną część ludności krajów przemysłowych, zaczęli wywierać nacisk na społeczeństwo (w szczególności na polityków) w celu szerszego uznania ich odrębnych interesów i potrzeb Walka przeciwko zjawisku określanego jako ageism (dyskryminacja ludzi ze względu na wiek) jest ważnym aspektem tego przedsięwzięcia

Medycyna zachodnia jest oparta na biomedycznym modelu zdrowia: chorobę można zdefiniować w kategoriach obiektywnych i że chore ciało (także umysł) można przywrócić do zdrowia, stosując naukowe metody diagnozowania i leczenia Biomedyczny model zdrowia powstawał wraz ze społeczeństwami nowoczesnymi. Miało to związek z rozwojem demografii - badań wielkości, składu i dynamiki populacji ludzkich - oraz wzrostem zainteresowania państwa zdrowiem publicznym. Model ten ukształtował nowoczesne systemy opieki zdrowotnej

Biomedyczny model zdrowia jest od pewnego czasu coraz silniej krytykowany

Mówi się, że

• medycyna naukowa nie jest wcale tak skuteczna, jak to się przedstawia

• specjaliści w jej zakresie nie biorą pod uwagę opinii pacjentów i podopiecznych

• profesja medyczna wynosi się ponad wszelkie alternatywne formy terapii, które nie mieszczą się w jej ortodoksyjnym schemacie

Socjologiczne zainteresowania zdrowiem i chorobą obejmują * analizę tych cech systemu społecznego i ekonomicznego, które nie sprzyjają zdrowiu, bądź powodują choroby i dolegliwości * analizę grup zawodowych zajmujących się leczeniem i opieką zdrowotną * analizę ludzkich przekonań dotyczących przyczyn chorób oraz reakcji związanych z doświadczaniem i wewnętrznym przeżywaniem dolegliwości, chorób czy kalectwa

Socjologiczne zainteresowania zdrowiem i chorobą: badania poznawcze i aplikacyjne

Zazwyczaj dokonuje się rozróżnienia pomiędzy * badaniami socjologicznymi, których głównym celem jest bezpośrednie przyczynianie się do poprawy zdrowia populacji oraz do organizacji i zabezpieczenia opieki zdrowotnej * ... i takimi badaniami socjologicznymi, których pierwszopla-nowym celem jest poszerzanie wiedzy socjologicznej poprzez analizę zagadnień zdrowotnych i medycznych. R. Strauss (1957) nazwał te dwie orientacje badawcze "socjologią w medycynie" (sociology in medicine) i "socjologią o medycynie" (sociology of medicine).

Badania aplikacyjne

Wkład badań socjologicznych do sfery zdrowotnej społeczeństwa można rozpatrywać w kategoriach dwóch modeli odnoszących się do wpływu badań naukowych na mechanizmy i decyzje polityczne. Pierwszy z nich określany jest jako model rozwiązywania problemów lub model inżynieryjny, drugi - jako model "oświeceniowy".

Socjologia zdrowia, choroby, medycyny itp. w perspektywie funkcjonalistycznej

Socjologów interesuje doświadczenie choroby - czym jest bycie chorym, chronicznie chorym czy kalekim dla samego chorego, dla jego otoczenia, dla społeczeństwa Zaproponowana przez Talcotta Parsonsa koncepcja roli chorego zakłada, że osoba chora podejmuje pewne zachowania w celu zminimalizowania skutków choroby zaburzających ład wspólnotowy. Osoba chora otrzymuje pewne przywileje, zostaje zwolniona z pewnych obowiązków, ale za to musi pracować nad powrotem do zdrowia, podporządkowując się przy tym zaleceniom lekarza

Socjologia zdrowia, choroby, medycyny itp. w perspektywie interakcjonistycznej

Socjologowie funkcjonujący w ramach paradygmatu interakcjonistycznego badają,

• jak ludzie postrzegają swoje zdrowie,

• jak radzą sobie z chorobą i chronicznymi przypadłościami w swoim codziennym życiu,

• jakie są subiektywne, zindywidualizowane procesy postrzegania, konstruowania i odczuwania zdrowia i choroby

Doświadczenie choroby może powodować zmiany w zakresie tożsamości jednostki i jej codziennych rutynowych czynności

Ten wymiar socjologii zdrowia (choroby, medycyny) nabiera coraz większego znaczenia w nowoczesnych społeczeństwach. Ludzie żyją coraz dłużej i niekiedy bardziej niż choroby o ostrym przebiegu doskwierają im chroniczne choroby degeneracyjne

Biologia systemów

W swojej metodologii stara się wykorzystywać wszelkie dane generowane na poziomie molekularnym w nadziei, że kiedyś uda się „przełożyć” mapę interakcji cząsteczkowych na reakcje na poziomie komórkowym, następnie międzykomórkowym, a dalej na funkcjonowanie poszczególnych narządów (układów). Ustalenie wzajemnych powiązań między systemami rozpatrywanymi na poziomie narządów jest niezbędne dla zrozumienia funkcjonowania całego systemu - organizmu

Sieć interakcji między środowiskiem i zdrowiem

Zdrowie człowieka jest determinowane nie tylko przez różne systemy funkcjonujące na poziomie molekularnym, komórkowym i „narządowym”, lecz także przez środowisko obejmujące: - środowisko społeczne (wszystkie interakcje w ramach gatunku) - ekosystem (wszystkie interakcje w pozaludzkiej biosferze), - środowisko fizyczne (wszystkie interakcje nieożywionych elementów naszej planety) - środowisko pozaziemskie (usytuowanie w układzie planetarnym, energia słoneczna, grawitacja).

SYSTEM ZDROWIA (HEALTH SYSTEM)

Kompleks wzajemnie powiązanych elementów wspierających zdrowie - w miejscach zamieszkania, instytucjach edukacyjnych, miejscach pracy, miejscach publicznych i społecznościach lokalnych, jak również w środowisku fizycznym i psychospołecznym oraz w sektorach życia społecznego zorganizowanych dla zajmowania się zdrowiem

9 Zdrowie

Negatywna definicja zdrowia (tradycyjna: brak choroby i/lub zaburzeń zdrowotnych)

Zdrowie pozytywne - pojmowane współcześnie jako w znacznej mierze odrębna kategoria i wiązane z potencjałem, jakim dysponuje człowiek oraz jakością jego życia

Problemy definicyjne

„Zwykle jednak wówczas, gdy termin `zdrowie' wiąże się z konkretnymi faktami, chodzi o chorobę lub dolegliwości” (M. Pflanz, 1976)

„To, co potocznie nazywamy stanem zdrowia, jest w rzeczywistości stanem choroby. Tak więc pod pojęciem stanu zdrowia kryją się przede wszystkim dane dotyczące odchyleń od zdrowia, a jego pomiar jest przede wszystkim pomiarem odchyleń od normy” (A. Ostrowska, 1980)

Pierwsza socjologiczna definicja zdrowia

„Stan, w którym jednostka wykazuje optymalną umiejętność efektywnego pełnienia ról i zadań wyznaczonych jej przez proces socjalizacji” (T. Parsons, 1969) Zdrowie jest warunkiem wstępnym zdolności wywiązywania się w zadowalającym stopniu z zadań i ról społecznych oraz uzyskiwania osiągnięć natury społeczno-ekonomicznej (tamże)

Zdrowie zróżnicowane

Zdrowie można traktować jako pojęcie względne, relatywizowane do cech położenia społecznego jednostek - wieku, płci, poziomu wykształcenia itp. (M. Sokołowska, 1980)

Zdrowie jako „wellness” („pełnia możliwości”)

„Optymalny stan zarówno w wymiarze funkcjonowania w codziennym życiu, jak i odczuwanej życiowej satysfakcji, możliwy do osiągnięcia przez człowieka w danym momencie życia i warunkach, w których żyje” (Z. Słońska, M. Misiuna, 1994)

Definicja z Konstytucji ŚOZ (1948 r.) utożsamia zdrowie ze stanem fizycznego, psychicznego i społecznego dobrostanu, a nie jedynie z brakiem choroby czy kalectwa Utopia czy wizja?

Społeczna natura zdrowia

Dwa rodzaje oddziaływań na stan zdrowia

• czynniki obiektywne, w tym społeczne

np. stabilizacja gospodarcza, spójność i ład w życiu społecznym, jakość środowiska naturalnego i społecznego

• uwarunkowany kulturowo świat znaczeń

społeczno-kulturowe uwarunkowanie tego, co normalne oraz tego, co pożądane w odniesieniu do zdrowia

W badaniu społecznych i kulturowych znaczeń przypisywanych zdrowiu → trzy rozumienia zdrowia w świadomości potocznej (Claudine Herzlich, 1973):

• „zdrowie w próżni” utożsamiane z nieobecnością choroby

• „rezerwy zdrowia” rozumiane jako zasoby organiczno-biologiczne, kapitał witalności i odporności, który może się zwiększać lub zmniejszać (zanikać) w zależności od sposobu życia człowieka

• „zdrowie jako równowaga” utożsamiane ze zdolnością do utrzymywania równowagi życiowej i z poczuciem, że jest się zdolnym do robienia tego, czego się pragnie (ten rodzaj zdrowia może charakteryzować także ludzi chorych)

Choroba jako przedmiot refleksji socjologicznej

Odpowiedź na zapotrzebowanie wynikające z nieskuteczności medycyny naprawczej w odniesieniu do nowych problemów zdrowotnych Do lat 80. socjologia zajmowała się nie tyle zdrowiem, ile różnymi aspektami problematyki wyznaczanej przez chorobę, w tym kwestią instytucji medycznych

„Chodzi tu o badania zależności między zjawiskami i procesami społecznymi a powstawaniem i przebiegiem chorób, leczeniem i rekonwalescencją, funkcjonowaniem placówek służby zdrowia i całego aparatu opieki zdrowotnej, cechami i organizacją zawodów stosujących wiedzę medyczną” (Magdalena Sokołowska, przedmowa do książki „Badania socjologiczne w medycynie”, 1969)

Choroba jako dewiacja

Stan charakteryzujący się pewnymi ogólnymi zakłóceniami umiejętności zgodnego z przyjętymi oczekiwaniami pełnienia ról lub wykonywania zadań (zakłócenia niespecyficzne dla jakiegoś konkretnego zadania, normy lub wartości) Warunkiem społecznej legalizacji jest stwierdzenie, że owe niepowodzenia w spełnianiu standardów normalnego zachowania są nie zamierzonym skutkiem działania Arbitrem i czynnikiem kontroli społecznej jest system opieki medycznej

Choroba w ujęciu funkcjonalnym

Sformułowana przez Talcotta Parsonsa w latach pięćdziesiątych XX wieku koncepcja roli chorego, która odnosi się do szczególnej pozycji społecznej zajmowanej przez ludzi chorych oraz do szczególnej roli lekarzy jest prawdopodobnie najwybitniejszym wkładem funkcjonalizmu do socjologii zdrowia i medycyny Talcott Parsons jako pierwszy (w pracy The Social System) zaliczył konsekwencje choroby w sensie klinicznym do klasy zjawisk społecznych Jego ujęcie problematyki choroby nawiązywało do zagadnień dewiacji i kontroli społecznej

Cztery składniki roli chorego (według T.Parsonsa)

• osoba chora nie ponosi odpowiedzialności za swój stan; nie wystarczy jedynie wola wyzdrowienia i niezbędne jest podjęcie zabiegów terapeutycznych

• choroba stanowi dostateczną podstawę do zwolnienia osoby chorej z pełnienia normalnych ról i wykonywania normalnych zadań (zasięg, sposób i czas tego zwolnienia jest zróżnicowany)

• bycie chorym jest częściowo lub warunkowo uznawane za dopuszczalne, przy czym istotnym warunkiem usankcjonowania choroby jest uznanie przez osobę chorą, że choroba, to stan z istoty swojej niepożądany, wymagający podjęcia próby wyzdrowienia i współpracy z innymi, aż do wyzdrowienia

• ilekroć zawodzą uzdrawiające siły natury, zarówno chory, jak i osoby za niego odpowiedzialne zobowiązane są do szukania kompetentnej pomocy

Trzy rodzaje sytuacji różnicujących dostęp do przywilejów związanych z rolą chorego (według E. Freidsona)

• rola chorego przyznawana jest warunkowo (przypadki chorób uleczalnych)

• … przyznawana jest bezwarunkowo (przypadki chorób nieuleczalnych)

• stygmatyzowanie choroby przez innych - pełnienie roli chorego uznawane jest za nielegalne, a tym samym szanse na uzyskanie praw i przywilejów związanych z tą rolą są znikome

---