Michelangelo Merisi

de

Caravaggio

Caravaggio, Ottavio Leoni, ok. 1621

Salome i głowa św. Jana Chrzciciela,

ok.1609-1610, olej na płótnie,

National Gallery, London

Przed pierwszym obrazem

(1571-92)

Caravaggio urodził się 29 IX 1571 roku w rodzinie mieszczańskiej.
Matką była Lucia Artori. Ojciec, Fermo, był zarządcą dworu rodziny
Sforza di Caravaggio. Żona markiza di Caravaggio, Constanza
Colonna, wielokrotnie pomagała artyście.

1584-88 Caravaggio praktykuje w Mediolanie u Simona Peterzana,
ucznia Tycjana. Maluje portrety i martwą naturę, wynosi z praktyk
naturalizm typowy dla północy Włoch.

1588-92 Caravaggio w kłopotach finansowych i osobistych: wyprzedaje
włości i trafia na rok do więzienia.

1592 Carvaggio przybywa do Rzymu. Kolejno praktykuje u:

• Lorenzo Sycylijczyka (maluje głowy znanych ludzi)
• Antiveduto Grammatica (biusty portetowe, kontrafekty do bioder),
gdzie zaprzyjaźnia się z Mario Minnitim.

• od 1593 u Giuseppe Cesariego (Cavalliere d’Alpino), wschodzącej
gwiazdy malarstwa włoskiego, starszego o 3 lata od Caravaggia.
Zaprzyjaźnia się z Prospero Orsim, swym wieloletnim agentem. Tam
maluje głównie kwiaty i owoce (specjalność malarzy północy); u
Cesariego – lub bezpośrednio po zakończeniu praktyk w jego pracowni –
maluje pierwsze obrazy: Chorego Bachusa i Chłopca z koszem owoców.

Chory Bachus (1592)

• Pierwszy zachowany obraz
C.

• Na obrazie Bachus, bóg
wina, zabawy i inspiracji
poetyckiej, przedstawia tu
Caravaggio

(pierwszy

autoportret) . Artysta jest
blady, melancholijny, jego
poza niestabilna, jest słaby i
chory (jak Caravaggio po
wyjściu ze szpitala). Ma
jednak na głowie bluszczy,
symbol wiary we własny
talent.

•

Caravaggio

rzuca

wyzwanie

ideologizującej

sztuce

Rzymu,

przeciwstawia

jej

swój

naturalizm. Symbolizują go
owoce i liście – delikatne,
ale ułożone wyzywająco na
stole.

Szata

rzymska

ustępuje

tu

miejsca

naturalnemu
przedstawieniu ciała – to
kolejny

symbol

tego

wyzwania.

Chory Bachus, Galleria Borghese, Rzym

Na własny rachunek

• Żyjąc na własny rachunek
Caravaggio poznał, co to bieda:
potrzebował bogatego mecenasa,
takiego jak kardynał Francesco
Maria del Monte, w którego łaski
wkradł

się

dwoma

obrazami:

Wróżeniem z ręki (którego tematem
jest Cyganka kradnąca pierściem
naiwnemu młodzieńcowi) i Grą w
karty

(gdzie

młodzieniec

jest

oszukiwany

przez

oszustów

karcianych).

•

Oba

obrazy

podobne:

przedstawiają

modne

tematy

(Cyganie, hazard), malowane sceny
są świeckie i codzienne, brak im
nachalnego moralizatorstwa (choć
widać kto jest ofiarą) i mają
komediowe

zabarwienie.

Są

świadectwem naturalizmu sceny.

• 1595 – Caravaggio na dworze
kardynała, zamieszkuje z nim w
Palazzo Madama, gdzie towarzyszy
mu Mario Minniti. Poznaje Ottavio
Leoniego.

Gra w karty, Kimbell Art Museum, Fort Worth, Teksas

Wróżenie z ręki, Luwr, Paryż

Na dworze kardynała

•

Na dworze kardynała del Monte

Caravaggio

jest

w

centrum

artystycznego życia. Poznaje tam też
kardynała

Florencji

Federico

Borromeo, znanego mecenasa sztuki.

• Maluje sceny świeckie, takie jak
„Koncert młodzieńców”, na którym
muzycy przygotowują się do koncertu
w Palazzo Madama. Przedstawia
rozkosze życia dworskiego, moc
muzyki

i

jej

umiejętność

przekazywania uczuć. Uskrzydlony
Amor skubie winogrono, podkreślając
relacje miedzy muzyką, winem i
miłością.

• Pojawiają się tematy religijne, takie
jak „Ekstaza św. Franciszka”. Ten leży
tu na ziemi w modlitewnej ekstazie,
wskazuje

na

stygmat,

jest

podtrzymywany

delikatnie

przez

anioła.

Oświetla

go

niebiańskie

światło. Miłość do Boga – jak każda
miłość – łączy się tu ze śmiercią, co
typowe dla baroku. Widać tu po raz
pierwszy zastosowanie światłocienia.

Ekstaza św. Franciszka, Wadsworth Atheneum, Hartford, USA

Koncert młodzieńców, Metropolitan Museum of Art, Nowy York

Bachus (1597)

•

Bachus to bóg dziki i cywilizowany,

szlachetny i zepsuty – i tą dwoistość
widać na obrazie Caravaggia. Jest i
inna dwoistość: obraz jest realistyczny
(czerwone ręce, brudne paznokcie), a
jednocześnie

na

obrazie

widać

boskość Bachusa. Obraz nie traci
charakteru portretu modela – lecz jest
i idealistyczny.

• Bachus jest bujnej urody, ma bogatą
koronę z winogron i czarne loki. Jego
uroda i erotyzm trąci przepychem. W
tej żywotności jest już jednak i coś ze
śmierci, tak jak i w martwej naturze –
przedstawione elementy są już niemal
przejrzałe.

• Obraz symbolicznie zamyka cykl
młodzieńczych dzieł Caravaggia;
od tego momentu on i jego modele
zaczynają

się

starzeć.

Obrazy

młodzieńcze opowiadają – za Langdon
- o przemijaniu młodości, pułapkach
(zwłaszcza miłosnych) czyhających na
niewinność.

Bachus, Galleria Uffizi, Florencja

Nawrócenie św. Pawła

(1600-01)

•W latach 1599-1600 Caravagio
maluje Nawrócenie św. Mateusza i
Męczeństwo św. Mateusza dla kościoła
San Luigi dei Francesi w Rzymie, a w
latach 1600-01, na zlecenie Tiberio
Cerasiego, Nawrócenie św. Pawła i
Ukrzyżowanie św. Piotra dla kościoła
Santa Maria del Popolo w Rzymie.

• Druga wersja obrazu cechuje
oszczędność kompozycyjna (niewielka
liczba postaci), większa stabilność,
mniejszy

dynamizm.

Światłocień

nadaje

obrazowi

mistycznego

charakteru wewnętrznej przemiany.
Młody Paweł jest bezbronny i otwiera
się pokornie na tą jasność; przemiana
jest widoczna tylko dla niego, koń i
stajenny (zastępujący żołnierzy) nic
nie widzą.

• Postać stajennego znamionuje
ważną cechę obrazów Caravaggia –
obecność osób biednych i to nie w
charakterze płaskiego tła, a postaci
drugiego

planu,

ważnych

i

o

pogłębionym rzucie psychologicznym.

Nawrócenie św. Pawła,

Santa Maria del Popolo, Rome

Amor

(1602)

•

Jedyny z nielicznych obrazów

świeckich Caravaggia, wykonany
dla

kolekcjonera

Vincenza

Giustinianego, malowany z natury.

•

Dwunastoletni

chłopiec

z

doczepionymi skrzydłami, który
wylądował

właśnie

na

ławie

skrytej draperią; zburzył stos
symboli nauki, władzy i sławy i
znajduje się na jego szczycie, jak
czaszka na stosie kości. Ma w ręce
dwie strzały: złotą, dającą miłość i
ołowianą, która tę miłość odbiera.
Amor ma złośliwy wyraz twarzy,
jego poza jest wyuzdana, jest
bogiem groźnym. Miłość – siła
twórcza, ale i niszczycielska –
zwycięża wszystko, nie jest to
jednak tryumf pozbawiony ofiar.

• Światło wydobywa nagą postać
Kupida,

nadając

obrazowi

zmysłowego charakteru.

Amor, Muzeum Miejskie w Berlinie

Pojmanie Chrystusa

(1603)

Caravaggio

stosuje

pogłębiony światłocień,
co zwiększa dynamikę i
–

wydobywając

tylko

twarze i ich mimikę –
zwraca

uwagę

na

psychologiczny wymiar
sceny. Światło pada nie z
lampy a spoza ram
obrazu; latarnia jest tu
tylko symbolem. Osoba
ją trzymająca ma rysy
autora

–

Caravaggio

symbolizuje tym rolę
autora, który naświetla,
ukazuje

scenę

i

wskazuje, że wszyscy
ludzie (także on) są
odpowiedzialni za śmierć
Chrystusa.

Pojmanie Chrystusa, National Gallery of Ireland, Dublin

Obraz ten ukazuje Judasza wydającego na śmierć Chrystusa; Jezus z pokorą
przyjmuje swój los, Judasz zaś zaczyna odczuwać przerażenie, rozumiejąc co zrobił.
Scena jest dramatyczna, czemu służy kompozycja, ukazanie postaci w ¾ ich
wysokości, co tworzy wrażenie bliskości i uczestniczenia w scenie. Chrystus i Judasz
ustawieni są frontem, co sprawia, że ściągają one uwagę widza.

Pierwsze porażki

• Już w 1602 roku odrzucona została
pierwsza wersja Św. Mateusza; postać
świętego była zdaniem zleceniodawców
niestosowna, uwydatniała bowiem bose
nogi

świętego

i

jego

plebejskie

pochodzenie.

•

Prawdziwą

porażką

było

jednak

Zaśnięcie Maryi wykonane do kościoła
karmelitów bosych między 1602 a 1606
rokiem.

Zdaniem

zleceniodawców

przedstawienie było za szorstkie i ubogie
(brak aniołów i chórów). Po drugie
Caravaggio opierał się nie na linii
ewangelicznej,

wymaganej

przez

kontrreformację, a na Złotej Legendzie,
która podawała, iż przed śmiercią Maryi
wszyscy apostołowie zostali przeniesieni
na sposób magiczny do domu Maryi w
Jerozolimie.

Najbardziej

jednak

rozwścieczył karmelitów fakt, iż do postaci
Maryi pozowała kochanka Caravaggia i
znana w Rzymie prostytutka. Caravaggio
od zawsze używał postaci z ulicy w swych
obrazach o tematyce religijnej i nie raz
przestrzegano go przed tym; porażka ta
była punktem zwrotnym w karierze
Caravaggia.

Zaśnięcie Maryi, Luwr, Paryż

Matka Boska Loretańska

(1604-5)

• Obraz przeznaczony do kaplicy w
rzymskim kościele Sant’ Agostino.

• Madonna stoi w kamiennych drzwiach
domu, którego prostota sugeruje Święty
Dom z Loreto. Na rękach trzyma
Chrystusa, u jej stóp klęczą prości pątnicy;
widzimy kije, którymi podtrzymywali się w
czasie pielgrzymki.

• Widać dwoistość natury Maryi: jest bliska
ludziom (odległa tylko o stopień), cielesna
(palce uginają lekko skórę Jezusa), bije od
niej ciepło. Mogłaby być kobietą witającą w
drzwiach gości – ale jednocześnie jest w
niej element boski. Ma aureolę i wyrasta
ponad pielgrzymów – łączy w sobie dwa
światy, co odpowiada jej roli jako
Orędowniczki, do której modlono się
między innymi o ochronę przed chorobami.

• Obraz wywołał poruszenie ze względu na
umieszczenie na nim ludzi prostych i
biednych, wychwalanie pobożności ludzi
ubogich i przeciwstawienie ich dworowi i
elicie. O ostatni taki obraz w duchu
odrodzenia katolickiego i ostatni tak
optymistyczny obraz Caravaggia.

Matka Boska Loretańska, Sant’ Agostino

Pożegnanie z Rzymem

(do 1606)

• W 1605 roku Caravaggio maluje Świętego
Hieronima w pracowni i Medytację świętego
Franciszka – oba obrazy pesymistyczne. W
latach 1605/06 maluje Madonna dei Pellegrini,
przeznaczoną zastawy ołtarzowej Bazyliki św.
Piotra. Obraz po miesiącu zostaje przeniesiony
do Sant‘ Anna dei Palafrenieri.

• Obraz przedstawia Świętą Rodzinę. Z prawej
widać Annę, apokryficzną matkę Maryi, kobietę z
ludu, ale szlachetną i wyniosłą. Po lewej Maryja,
tu przede wszystkim w roli matki, co podkreśla
wydatny dekolt i gest jakim podtrzymuje
Chrystusa. Zgniata stopą głowę węża, co
podkreśla jej rolę w duchu kontrreformacji:
protestanci uważali, że to Chrystus zgniecie łeb
węża. Chrystus jest Tu nagi, bezbronny na tle
mroku i przestraszony, nie ma w nim nic
królewskiego. Takie przedstawienie wywołało
poruszenie.

• W tym czasie papieżem zostaje Paweł V, który
preferuje klasycyzm Giuseppe Cesariego i Guido
Reniego; sztuka Caravaggia wydaje się przy nich
mroczna, zimna, surowa i pesymistyczna.

• Caravaggio jest sfrustrowany i daje znać o
sobie jego gwałtowny charakter. Wielokrotnie
wchodzi w konflikt z prawem; w 1606 roku,
zabiwszy w bójce Ranuccio Tomassoniego,
obłożony karą śmierci, ucieka o Neapolu.

Madonna dei Pellegrini, Galleria Borghese, Rzym

Neapol

(do 1606-07)

• W Neapolu trzy ważne obrazy: Madonna
della Misericordia (Siedem uczynków
miłosiernych), Madonna Różańcowa i
Biczowanie.

•

Siedem

uczynków

miłosiernych

namalowane na zamówienie Monte della
Misericordia,

org.

charytatywnej

zajmującej się wykupem z niewoli i
pochówkiem chrześcijan.

• Dzieło nawiązuje do cytatu z Ewangelii
Mateusza: „Byłem głodny, a nakarmiliście
Mnie; byłem spragniony, a napoiliście
Mnie…” Obraz jest bardzo mroczny: to
ciemna uliczka Neapolu pełna nędzy,
brudu, czyściec na ziemi. Znamienna jest
postać starca ssącego pierś: młodość łączy
się ze starością, śmiertelni, uwięzieni w
ciele (krata). Matka Boska (zapewne
domalowana na życzenie) unosi się w
towarzystwie Dzieciątka i aniołów; grupa
jest

realnie

obecna

(cień),

ale

niezauważona.

• U szczytu neapolitańskiej sławy, w 1607
roku, Caravaggio rusza na Maltę licząc że
zdobycie tytułu rycerza maltańskiego
ułatwi mu powrót do Rzymu.

Siedem uczynków miłosiernych,

Pio Monte della Misericordia, Neapol

Malta

(do 1607-08)

• Na Malcie maluje Caravaggio trzy portrety religijno-
zakonne: Portret Alofa de Wignacourta (ówczesny Wielki
Mistrz Kawalerów Maltańskich – obok, dziś obraz w
Luwrze), Portret Fre [Brata] Antonio Martellego i Świętego
Hieronima. Wszystkie są poważne i refleksyjne, stawiają
za wzór pokutę i pokorę, a dwa pierwsze dodatkowo
wychwalają rycerskość i potęgę militarną zakonu.

• Wignacourt, urzeczony obrazami, zdobywa zgodę
papieża i w lipcu Caravaggio otrzymuje krzyż maltański;
wpisowym jest obraz Ścięcie Św. Jana Chrzciciela, patrona
zakonu, znajdujący się w oratorium prokatedry Jana
Chrzciciela w La Valetta.

Ścięcie Św. Jana Chrzciciela,

Prokatedra Św. Jana, La Valetta

• Kompozycja mroczna i smutna;
ścięcia na dziedzińcu więzienia, brak
chórów i trąb anielskich. Chrzciciel
nie klęczy w modlitwie, ale jest
zarzynany jak jagnię, szata i sznur
mają znaczenie symboliczne.

• Caravaggio stosuje brawurową
asymetrię:

owalowi

postaci

przeciwstawia prostokąt drzwi, okna i
jego obramienia.

•

W

październiku

Caravaggio

opuszcza Maltę i płynie do Syrakuz,
za co zostaje pozbawiony godności
zakonnej

Sycylia

(do 1608-09)

• Będąc na Sycylii Caravaggio odwiedza
Syrakuzy (maluje Pogrzeb Św. Łucji),
Messynę (Wskrzeszenie Łazarza, Pokłon
pasterzy) i Palermo (Pokłon pasterzy ze
świętym Wawrzyńcem i Franciszkiem).

• Łazarz na obrazie Caravaggia znajduje
się na granicy życia i śmierci. Jego ciało
jest sztywne, ale ręka unosi się w górę,
przyjmując Chrystusa i odrzucając
grzech będący śmiercią. Wraz z drugą
ręką tworzy krzyż; obraz to zapowiedź
ukrzyżowania,

zmartwychwstania

i

apokalipsy. Łazarz, zdaniem Susina,
namalowany z natury.

• Zmiana stylu: duże płótna, kompozycja
fryzowa. Postacie budzą litość, są słabe,
pełne

lęku,

otoczone

ciemnością.

Większość kompozycji skrywa mrok –
strefa życia ogranicza się właściwie do
ręki Chrystusa i dłoni Łazarza. Niewiele
jest życia – acz jest jeszcze w tych
obrazach nić nadziei.

• Pod koniec lata wraca do Neapolu,
skąd chce – uzyskawszy przebaczenie
papieża - wrócić do Rzymu.

Wskrzeszenie Łazarza,

Muzeum Regionalne, Messyna

Neapol i śmierć

(do 1609-10)

•

24 X 1609 Caravaggio zostaje napadnięty

i większość pobytu w Neapolu spędzi na
leczeniu.

• W tym czasie maluje dwa osobiste obrazy
Salome

z

głową

Jana

Chrzciciela

(przeznaczony dla Alofa de Wignacourta) i
Dawida z głową Goliata (przeznaczony dla
kardynała Scipione Borghese). Na obu ścięta
głowa ma rysy Caravaggia; to obraz artysty
pełnego grozy i lęku przed śmiercią, który
liczy na litość i przebaczenie.

• Goliat ostatni autoportret Caravaggia,
przedstawia okropny widok: z szyi ścieka
krew, jedno żywe oko wpatruje się w
ciemność. Dawid patrzy na niego z litością i
czułością, relacje są intymne, co podkreśla
falliczny miecz (homoerotyzm). Postacie na
obrazie są blade i zamknięte, umieszczone na
abstrakcyjnym czarnym tle. Kolory sa blade,
narracja ograniczona do minimum. Tematem
jest zło tkwiące w ludzkiej naturze, tragedia
katów i ofiar połączonych w cierpieniu. Brak
tu nadziei i wiary, wizja jest fatalistyczna.

•Caravaggio maluje jeszcze Ukrzyżowanie św.
Andrzeja i Męczeństwo św. Urszuli, w 1610
nadchodzi upragnione przebaczenie papieża.
Malarz rusza do Rzymu, umiera jednak po
drodze w szpitalu w Porto Ercole; jest
prawdopodobnie 28 lipca, a Caravaggio ma
niecałe 39 lat.

Dawid z głową Goliata,

Galleria Borghese, Rzym

Za co cenić Caravaggia? Co się w nim może
podobać?

• Caravaggio wprowadził do malarstwa nowe elementy: twórcze
zastosowanie światłocienia, który z abstrakcyjnej czarnej powierzchni
wydobywa tylko ważne elementy. Spopularyzował ujęcie postaci na bliskim
planie, ¾ i w półfigurach. Jego styl dał początek caravaggionizmowi, czerpali
z niego też tacy malarze jak Rubens, Rembrandt i Velazquez

• Carvaggio jest najwybitniejszym przedstawicielem odrodzonej duchowości
katolickiej w malarstwie; jego obrazy dalekie są od patosu i pomnikowości,
ukazują Kościół biedny i bliski ludziom. Caravaggio z uporem opowiada się
po stronie biednych, wprowadzając ich do swoich obrazów jako postacie
drugiego, a czasem i pierwszego planu – jak świętego Mateusza w pierwszej,
odrzuconej wersji obrazu.

• Malarz unikał tanich, efekciarskich motywów, takich jak trąby czy anioły.
Temat próbował przedstawić w sposób bardziej subtelny, elegancki i
wyrafinowany.

• Caravaggio był twórcą niepodległym i odważnym. Z uporem opowiadał się
po stronie naturalizmu i religijności ludowej. Jego modelami byli jego
przyjaciele, biedni ludzie włoskich ulic i kurtyzany; mimo przestróg
wykorzystywał ich w swych obrazach, dzięki czemu uzyskiwał dwoistość
postaci, w której to co boskie łączyło się z tym, co ludzkie.

• Jego obrazy mają często osobisty charakter, o czym świadczą – miedzy
innymi - liczne autoportrety autora. Sama postać jest zaś barwa – a nawet
jeśli trudno z takimi ludźmi wytrzymać, to ciekawie jest o nich poczytać :)