Kryteria naukowości i

poprawności metodologicznej

w ekonomii

Barbara Pogonowska

Katedra Socjologii i Filozofii UEP

Metodologia

epistemologia, filozofia nauki –

refleksja filozoficzna:

• rekonstruuje aktualny stan

świadomości metodologicznej

• uprawomacnia epistemologicznie

dany układ norm i reguł
metodologicznych

• definiuje fenomen nauki

Metodologia

Metodologia nauk:
• odpowiednik filozofii nauki

bądź

• normatywny składnik filozofii nauki

 opis i wyjaśnianie praktyki (metody) naukowej
 ocena prawomocności i efektywności

poznawczej stosowanych norm i reguł

 formułowanie zaleceń dotyczących

sprawnego prowadzenia badań naukowych

Kryteria naukowości i

poprawności metodologicznej

wiedzy

• kryteria (standardy) naukowości i

poprawności metodologicznej wiedzy –

obowiązujące historycznie i dziedzinowo

warunki uznawania danego systemu

przekonań za prawomocną sferę ustaleń

badawczych

• podstawą kształtowania się kryteriów jest

stan świadomości metodologicznej:

 układ norm i dyrektyw metodologicznych
 układ uzyskanych na ich podstawie

twierdzeń i teorii przedmiotowych

Kryteria naukowości i

poprawności metodologicznej

wiedzy

Rola kryteriów:

-

artykulacja zasad postępowania uczonych, które

(w sensie dotychczasowej historii nowożytnej nauki
europejskiej)

są warunkiem pełnienia przez naukę

funkcji praktyczno-poznawczej

-

pozytywna waloryzacja cech praktyki badawczej:

• zachowanie cech swoistości i racjonalności nauki
• obrona intelektualnej i etycznej autonomii jednostki itd.

- podstawa wykluczania z obszaru wiedzy

naukowej nieprawomocnych systemów
przekonań

Kryteria naukowości i

poprawności

metodologicznej wiedzy:

rodzaje

Kryteria naukowości (prawomocności) wiedzy kształtują się

w ramach

zmiennych

i

niezmiennych

komponentów

świadomości metodologicznej – w efekcie owe kryteria

są wyznaczane przez:

• historycznie i dziedzinowo

zmienne

normy i reguły

metodologiczne

(charakterystyczne tylko dla danej postaci

świadomości metodologicznej, np. zasada kontynuacji tradycji,

determinizm, teleologizm)

• historycznie i dziedzinowo

niezmienne

normy i reguły

metodologiczne

(inwarianty, które w różnych wcieleniach

występują w każdej postaci świadomości metodologicznej, np. wymóg

kontrolowalności)

normy - przekonania, które wyznaczają wartości poznawcze, czyli cele działalności

badawczej

reguły – uznane sposoby realizacji tych wartości

Historycznie i dziedzinowo

zmienne

normy i reguły

metodologiczne

zmienne

komponenty świadomości

metodologicznej

• tekst nie jest prawomocny z punktu

widzenia aktualnej świadomości
metodologicznej –

przypadek nienadążania

 anachronizm

metodologiczny

• tekst wyprzedza obowiązującą w danym

czasie świadomość metodologiczną –

przypadek antycypacji

 antycypacja (endoherezja) jest stwierdzalna ex post

Historycznie i dziedzinowo

niezmienne

normy i reguły

metodologiczne

niezmienne

komponenty świadomości

metodologicznej

inwarianty metodologiczne –

fundament komunikacji

w społeczności uczonych, cecha dyskursu naukowego:

• warunek intersubiektywnej

komunikowalności

• warunek intersubiektywnej

kontrolowalności

• warunek zgodności z zasadami logiki

Inwarianty metodologiczne

‘sposoby’ niespełniania inwariantów

metodologicznych:

• tekst powstaje w obrębie pozanaukowej

formy wiedzy ludzkiej, np. magii

• tekst jest uzasadnialny empirycznie bądź

formalnie ale:

 brak takiego uzasadnienia

(nie jest spełniony wymóg

kontrolowalności i powtarzalności wyników doświadczenia)

 jest ono „gorsze” od uzasadnienia, które posiada

tekst z nim niezgodny ale już akceptowany przez
społeczność uczonych

Inwarianty metodologiczne

‘sposoby’ niespełniania inwariantów

metodologicznych:

• tekst jest pojęciowo sformułowany tak, że

nie wiadomo jak go uzasadnić – bądź nie
wiadomo, czy jest zgodny bądź niezgodny
z aktualnie akceptowaną wiedzą

Inwarianty metodologiczne

wymóg intersubiektywnej komunikowalności

treść myślowa zdań pretendujących do miana

twierdzeń nauki daje się zakomunikować w
słowach zrozumiałych, a więc wyartykułować
pojęciowo – nie ma zatem potrzeby odwoływania
się do przenośni, porównań bądź innych
półśrodków przekazywania myśli*

problem jasnego i wyraźnego definiowania pojęć w ramach

całej wspólnoty uczonych

(

transformacyjna hermeneutyka

mechaniki kwantowej

- A. Sokal, J. Bricmont, Modne bzdury, 2004)

Inwarianty metodologiczne

wymóg intersubiektywnej kontrolowalności

• „

do tytułu poznania naukowego rościć sobie

może pretensje tylko takie twierdzenie, o
którego słuszności lub niesłuszności może się
w zasadzie znaleźć każdy, jeśli się tylko
znajdzie w odpowiednich warunkach
zewnętrznych.”*

• aby wiadomo było, w jaki sposób można dane

twierdzenie sprawdzić, uzasadnić

• ocena, rozstrzygalność, konkluzywność (nawet w

sensie próbnym)

Inwarianty metodologiczne

wymóg zgodności z zasadami logiki

postulat

respektowania

elementarnych

wymogów logiki (klasycznej

i w pewnym

zakresie – logiki modalnej

) wiąże się z ideą, że

zgodność postępowania badawczego z
odpowiednimi regułami o charakterze
formalnym jest podstawą prawomocności
uzyskanych rezultatów

(warunek konieczny

choć niewystarczający)

Historyczne postaci

inwariantów metodologicznych

zależna od przyjętej perspektywy

epistemologicznej (forma
uprawomocnienia danego etapu w dziejach
dyscypliny)

świadomość metodologiczna

odczuwana jako obowiązująca w danym
czasie i w danej dyscyplinie wyznacza
postać inwariantów, tj.:

postulatu intersubiektywnej komunikowalności
postulatu intersubiektywnej kontrolowalności

Historyczne postaci

inwariantów metodologicznych

postulat intersubiektywnej komunikowalności

postulat

ten

przypuszczalnie

posiada

historycznie zmienną postać* – należy jednak
sądzić, że wymóg nakazujący unikania
chaotyczności i niekonsekwencji w obrębie
danej wypowiedzi, uzupełniony o postulat
konsekwencji logicznej i niesprzeczności
elementów

współtworzących

całość

–

dobitnie został wyartykułowany dopiero przez
filozofię neopozytywizmu

Historyczne postaci

inwariantów

metodologicznych

postulat intersubiektywnej kontrolowalności

postulat ten domaga się aby wypowiedź była

uzasadnialna empirycznie bądź formalnie:

postulaty epistemologii pozytywistycznej:

• bezpośrednia

zgodność

zdań

z

danymi

empirycznymi (

kryterium weryfikowalności

)

• stopniowa akumulacja wiedzy –

przybliżanie się do

prawdy

Historyczne postaci

inwariantów metodologicznych

postulaty epistemologii konwencjonalizmu:

• wiedza naukowa jako rezultat pewnej

umowy/ konwencji

co do sposobu

przedstawiania i tłumaczenia świata faktów:

 zgodność wiedzy z „faktami” („fakty” - określone

konstrukty poznawcze, umowne ujęcie danych
doświadczenia)

 oraz spełnianie warunków o charakterze

pozaempirycznym: operatywna dogodność,
koherencja, korzyść intelektualna, prostota,
walory estetyczne*

Historyczne postaci

inwariantów metodologicznych

postulaty epistemologii pozytywistycznej -

pragmatyzm:

• pragmatyczne kryterium znaczenia

(sensu) przekonań – ich jednostkowa i
społeczna

użyteczność

(znaczeniem danej wypowiedzi są jej konsekwencje

praktyczne - jeżeli wiedza może zmienić coś w
naszych czynnościach i oczekiwaniach wobec
świata empirycznego)

Historyczne postaci

inwariantów metodologicznych

postulaty epistemologii neopozytywistycznej

:

• poznawczy sens zdania to metoda jego

weryfikacji

– możliwość przeprowadzenia

obserwacji pozwalających na bezpośrednią
lub (odpowiednio) pośrednią ocenę
zgodności zdania z obserwacjami

• możliwość sprowadzenia zdania do sądu

opisującego bezpośrednio dane (jest ono
wtedy logiczną konsekwencją skończonego
zbioru zdań protokolarnych)

Historyczne postaci

inwariantów metodologicznych

postulaty epistemologii neopozytywistycznej:

• zdanie jest sensowne wtedy i tylko wtedy,

gdy jest

potwierdzalne

- dana hipoteza nigdy

nie jest wystarczająco uzasadniona ale
może być lepiej lub gorzej potwierdzona
przez świadectwo empiryczne; owo
świadectwo uprawdopodabnia dane zdanie:

-

stopień prawdziwości hipotezy można traktować jako

prawdopodobieństwo warunkowe jej prawdziwości
ze względu na świadectwo empiryczne

(R. Carnap)

Historyczne postaci

inwariantów metodologicznych

postulaty epistemologii hipotetyzmu:

K.R. Popper

•

hipoteza musi by wewnętrznie niesprzeczna

•

hipoteza musi być sformułowana w sposób,
który czyni ją podatną na procedurę

falsyfikacji

(możliwość wskazania danych empirycznych, które
mogłyby stać się falsyfikatorami tego zdania)

•

z hipotezy muszą wynikać jak najliczniejsze
przewidywania o postaci zaprzeczeń względem
dotychczas uzgodnionych zdań bazowych

Historyczne postaci

inwariantów

metodologicznych

postulaty epistemologii hipotetyzmu:

• uczeni zmierzają do osiągnięcia wzrostu

„zawartości prawdziwościowej”

• postęp poznawczy polega na eliminacji

fałszów tkwiących w przejściowo
(hipotetycznie) przyjmowanych
twierdzeniach i teoriach

Historyczne postaci

inwariantów

metodologicznych

postulaty nurtu historyczno-socjologicznego
Th. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych

(1962):

• etap nauki normalnej (instytucjonalnej) –

zgodność z obowiązującym paradygmatem

(pozaepistemologiczne kryteria postępu wiedzy
naukowej – instrument rozwiązywania
„łamigłówek”)

Historyczne postaci

inwariantów

metodologicznych

Th. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych

(1962):

• etap nauki bezparadygmatycznej

(nieinstytucjonalnej)

 sytuacja „braku kryterium wyboru”
 względy o charakterze psychologiczno-

socjologicznym

(perswazja, zaufanie do twórcy

paradygmatu, liczba uczniów itd.)

Historyczne postaci

inwariantów

metodologicznych

Th. Kuhn, Dwa bieguny. Tradycja i nowatorstwo w

badaniach naukowych (1977):

• etap nauki bezparadygmatycznej (stan kryzysu) -

dokładność, spójność, ogólność, prostota i owocność

„wymóg mniej powszechnie formułowany, niemniej

zasadniczy

w podejmowaniu decyzji w rzeczywistej praktyce

naukowej – teoria powinna przynosić nowe odkrycia.”*

Pozapoznawcza

legitymizacja aksjologiczna

nauki

anarchizm metodologiczny

P.K. Feyerabend, Against Method (1975) :

• krytyka poglądów, które zakładają istnienie

jednolitej, powszechnie respektowanej
metodologii:

wprawdzie funkcjonują pewne

reguły praktyczne (rules of thumb) ale są one
respektowane warunkowo i niebezwzględnie przy
rozwiązywaniu konkretnych zagadnień)

• nie istnieje nic takiego

, co można by

określić jako uniwersalną metodologię nauki

Pozapoznawcza

legitymizacja aksjologiczna

nauki

• nie istnieje

problem kryteriów naukowości

bądź problem demarkacji nauki od „nienauki”

• „nauka jest przedsięwzięciem zasadniczo

anarchistycznym”*

• brak trwałych reguł jest racją nauki jako

dziedziny kultury – intelektualna suwerenność
jednostki

• technologiczna efektywność wiedzy naukowej

.

Dziękuję za uwagę