ILUSTROWANA HISTORIA POLSKI

Iwo Cyprian Pogonowski

Geograficzny środek Europy jako tło dla historii Polski

Rzeczpospolita Polska znajduje się w geograficznym środku kontynentu Europejskiego. Warszawa leży w połowie drogi z Paryża do Moskwy. Polska rozpościera się na otwartych, stosunkowo płaskich równinach północnoeuropejskich, między Bałtykiem na północy, a Sudetami i Karpatami na południu. W chwili obecnej, powierzchnia Polski wynosi 311 904 km2, mniej więcej tyle samo, co stan Nowy Meksyk. Maksymalna odległość od granicy zachodniej do granicy wschodniej wynosi 689 km, natomiast z północy na południe 649 km. Wybrzeże Bałtyku ma 440 km długości (linia brzegowa - 788 km).
Najniżej położonym punktem kraju jest wybrzeże morskie, natomiast najwyższym punktem jest szczyt Rysy na południu, osiągający wysokość 2499 metrów n.p.m. Większa cześć obszaru kraju jest płaska lub lekko pofałdowana, przy czym krajobraz stopniowo wznosi się w kierunku południowym, w stronę gór.
Główna rzeka Polski, Wisła, płynie w kierunku północnym, przez stolicę kraju Warszawę, do miasta portowego Gdańska. Dorzecze Wisły pokrywa cztery piąte obszaru kraju. Drugą największą rzeką jest Odra. Oba główne systemy rzeczne połączone są kanałami.
W chwili obecnej, ludność Polski szacowana jest na ok. 38 635 000, czyli 124 osoby na kilometr kwadratowy. Ponad dziewięćdziesiąt sześć procent ludności to etniczni Polacy. Największymi z dziesięciu mniejszości są: mniejszość Niemiecka licząca ponad 550 000 osób, Ukraińska licząca ok. 400 000, oraz Białoruska, wynosząca ponad 250 000 tysięcy.
Klimat kraju wynika z jego położenia na granicy stref klimatycznych: wilgotnej atlantyckiej oraz kontynentalnej europejskiej. Typowa dla Polski sytuacja meteorologiczna to wpływ wyżu azorskiego i niżu islandzkiego. W zimie, polski klimat bywa często zdominowany przez wyż euroazjatycki. Średnia temperatur styczniowych wynosi ok. -1 stopnia C, natomiast średnia w lipcu to ok. 21 stopni. Sześćdziesiąt procent dni w roku to dni wietrzne, z wiatrami zachodnimi. Roczna średnia opadów w Polsce waha się od 50 do 65 centymetrów.
Jedna trzecia ludności Polski utrzymuje się z rolnictwa. Polska produkuje więcej żyta i kartofli niż jakikolwiek inny kraj europejski. Inne ważne płody rolne to buraki cukrowe, owies, pszenica, jęczmień oraz len. Poza ziemią rolną, Polska jest bogata w zasoby naturalne. Po drugiej wojnie światowej Polska stała się jednym z wiodących europejskich producentów węgla, ołowiu i cynku. Inne kopaliny to miedź, ruda żelaza, sole potasowe, sól kamienna i siarka.
Polski przemysł nadal przystosowuje się do gospodarki rynkowej i do procesów prywatyzacyjnych. Stoi w obliczu problemu występującego we wszystkich państwach postkomunistycznych, a mianowicie egzystencji gospodarczo zbędnych, lecz politycznie wpływowych przedsiębiorstw państwowych - spadku po centralnie sterowanej gospodarce komunistycznej. Główne gałęzie przemysłu przechodzące reorganizację to przemysł stoczniowy, huty stali, przemysł ciężki maszynowy, produkcja lokomotyw i maszyn rolniczych. Podobna sytuacja istnieje w przemyśle chemicznym, jak też bawełnianym, drzewnym i tekstylnym.
Energia elektryczna jest produkowana przez elektrownie wodne i takie, które są opalane węglem. Do napędu dziesiątków milionów samochodów osobowych i ciężarówek poruszających się po drogach krajowych importowana jest ropa naftowa, przetwarzana lokalnie na paliwa.
Niedawno, w Polsce oraz w innych krajach byłego bloku sowieckiego obchodzono dziesięciolecie rewolucji demokratycznej. Wyniki tej rewolucji można łatwo dostrzec w stolicy Polski, Warszawie. Jej sklepy podobne są do sklepów w Stanach Zjednoczonych AP, są pełne towarów importowanych, mięsa, oraz różnych owoców egzotycznych i krajowych. Błyszczące drapacze chmur, centra handlowe, kina, drogie hotele oraz luksusowe domy prywatne stają się powszechnym widokiem.

Polska w Historii Europy
Krótki Przegląd

Polska Kultura i Słowiańskie Korzenie

Polska przyjęła Rzymskie Chrześcijaństwo ponad tysiąc lat temu i stała się ziemią charakteryzująca się różnorodnością sztuki, architektury i stylów. Zadomowiły się w niej liczne wpływy cudzoziemskie, podobnie jak w wszystkich innych krajach europejskich. W rzeczywistości, każda kultura narodowa była, w znacznym zakresie, kosmopolitycznym konglomeratem. Dlatego, przy całej swej odmienności, kultura Polski jest częścią wspólnej kultury europejskiej, w której Polacy mają ważny i permanentny wkład.
Specyfika polskiej kultury związana jest z własnym językiem oraz ze słowiańskimi korzeniami. Badania lingwistyczne wykazały, że już 4000 lat temu wczesne języki bałtosłowiańskie należały do języków aryjskich, bądź języków wschodnio indoeuropejskich (grupy „satem”). Ponad 3 500 lat temu, języki bałtosłowiańskie oddzieliły się od grupy języków aryjskich, natomiast ok. 3 000 lat temu grupa ta podzieliła się na języki bałtyckie i słowiańskie. Przez kolejne 1 500 lat języki słowiańskie uległy ewolucji równolegle do języków: greckiego, łacińskiego, celtyckiego, germańskiego oraz innych. Ewolucja języka polskiego objęła kolejne 1 500 lat.
Język polski odzwierciedla kulturę umysłową i materialną w sferze słowa mówionego, a następnie literatury. Wczesne słownictwo polskie zawiera o wiele więcej informacji o wczesnej kulturze niż źródła pisane. W miarę upływu czasu wzrastała liczba słów obcego pochodzenia. W obecnej erze informacji, język polski adoptuje nowe określenia europejskie i amerykańskie odnoszące się do mody, sportu, sztuki, polityki oraz technologii. Pełne wydania słowników polskich zawierają około 200 000 haseł. Jedna trzecia z nich to obce zapożyczenia, podczas gdy jedną czwartą stanowią słowa bliskie swym starosłowiańskim wzorcom.
Podróżujący do Polski mogą odwiedzić wiele zabytków będących odzwierciedleniem dwunastu okresów Polskiej kultury:

Okres prehistoryczny (700 p.n.e. do 966 n.e.)

Średniowiecze 
a) Okres Romański (1040) - 1200) 
b) Okres Gotycki (1200 - 1500)

Renesans (XVI wiek)

Barok (XVII wiek)

Oświecenie (XVIII wiek)

Romantyzm (pierwsza poł. XIX wieku)

Pozytywizm (druga poł. XIX wieku)

Młoda Polska (przełom XIX-XX wieku)

Modernizm międzywojenny (1918 - 1939)

Zniszczenie wojenne nazistowskie i sowieckie (1939 - 1945)

Socrealizm (1945 - 1955); Modernizm (1956 - 1989)

Postmodernizm (1989 do dnia dzisiejszego)

Rozkwit kolebki cywilizacji polskiej

Państwo polskie pochodziło z wczesnej europejskiej cywilizacji słowiańskiej, która w pewnym momencie objęła dwie trzecie wschodniej części kontynentu. Od swych pradziejów Słowianie stanowili o sobie samodzielnie, dzięki wiecom i radom samorządowym. Często powoływali ochotnicze armie pod komendą wybieralnych dowódców „wojewodów.” Do roku 740 Słowianie podbili większą część Europy i rozpoczęli tworzenie poszczególnych państw słowiańskich. Jedno z tych państw, Polska, zostało utworzone około 840 r., kiedy wódz o imieniu Piast założył pierwszą dynastię królewską, rządzącą krajem do 1370 r.

W czasach dynastii Piastów, państwo polskie przeistoczyło się w siłę cywilizacyjną, której wpływy rozciągały się poza jego granicami. Chrześcijaństwo według obrządku zachodniego zostało przyjęte jako oficjalna religia Polski w roku 966 i z czasem zostało szeroko zaakceptowane oraz było gorliwie praktykowane przez ludność. W 1364 r. został założony uniwersytet w Krakowie.

Jeden z jego przyszłych profesorów, Paulus Vladimiri (Paweł Włodkowic, 1370 - 1435), sformułował w 1413 roku pierwsze współczesne reguły prawa międzynarodowego i zdefiniował herezję pruską jako naruszenie zasady, że prawo do nawracania nie jest prawem do zabijania, ani do wywłaszczania.

Mikołaj Kopernik, który na uniwersytecie krakowskim ukończył astronomię, został w roku 1543 twórcą nowoczesnej astronomii dzięki teorii która głosiła, że Ziemia wykonuje w ciągu dnia obrót wokół własnej osi, zaś planety krążą po orbitach wokół słońca.

W 1385 r. Polska zawiązała dobrowolną unię z Litwą, tworząc olbrzymią wspólnotę rozciągającą się od Bałtyku po Morze Czarne, będącą w owym czasie największym terytorialnie zjednoczonym obszarem państwowym w Europie. Polska i Litwa udaremniły, dzięki przełomowej bitwie pod Grunwaldem w 1410 r., próbę narzucenia Europie centralnej i wschodniej niemieckiej dominacji politycznej i ekonomicznej.

Stawką była również groźba ostatecznej utraty polskich ziem nadmorskich oraz dostępu Polski do Morza Bałtyckiego. W konsekwencji, zwycięska Polska odegrała istotną rolę w ucywilizowaniu Europy bałtycko-słowiańskiej, natomiast w całym tym regionie język polski zapanował w dyplomacji, w świecie kultury i elegancji.
 
Polska wcześnie stała się krajem postępowych reform prawnych oraz tolerancji społecznej. Była pierwszym państwem europejskim, które przyjęło doktrynę państwa prawa, niemal trzy stulecia zanim uczyniła to Anglia. Własność prywatna była chroniona prawem. Polska wprowadziła zasadę habeas corpus - nietykalności osobistej, zgodnie z którą osoba zatrzymana przez władze państwowe miała prawo do szybkiego procesu sądowego przed prawomocnie powołanym sądem. Ludność Polski wcześnie przyjęła zasadę że rząd nie może nakładać podatków bez zgody opodatkowywanych. Stało się to na długo przed założeniem kolonii angielskich w Ameryce Północnej gdzie takie prawo zdobyli sobie Amerykanie jako pierwsi Anglo-Saksoni.

Polska dała schronienie i autonomię Żydom i uratowała ich przed wymarciem. Ludność żydowska zwiększała się i prosperowała w Polsce, zarówno w średniowieczu, jak i w późniejszych czasach, kiedy Żydzi byli prześladowani, wysiedlani, nawet zabijani w innych krajach Europy. Z końcem 18go wieku ponad 80 procent wszystkich Żydów na świecie żyło w Polsce.

Mimo tego że w Polsce językiem narodowym był język polski, to wpływy kościoła rzymsko-katolickiego spopularyzowały w kraju łacinę - lingua franca kultury zachodnioeuropejskiej. Polskie tłumaczenia tekstów łacińskich oraz inne polskie publikacje były dla ludów wschodniosłowiańskich jedynym źródłem wiedzy o cywilizacji zachodniej. Niemal wszyscy władcy wywodzący się z rosyjskiej dynastii Romanowów (1613-1917) umieli od dzieciństwa płynnie mówić po polsku.

(mapa: zmiany wschodnich granic Polski)

Druga z polskich dynastii panujących, Jagiellonowie (1386-1572), pochodziła z Litwy. Każde następstwo tronu tej dynastji musiało być zatwierdzone przez zgodę sejmu (czyli parlamentu). Za panowania Jagiellonów, tradycyjne polskie ciała ustawodawcze - sejmiki - powołały pierwszy ogólnonarodowy parlament w 1454 roku, zwany sejmem walnym.

W roku 1493 ukonstytuował się parlament dwuizbowy złożony z Senatu, w którym król przewodniczył. W izbie poselskiej przewodniczył marszałek sejmu. Pierwsza w Europie polska ustawa konstytucyjna, osławiona przez motto „nic o nas bez nas”, została przez parlament uchwalona i ogłoszona w 1505 roku pod nazwą „Nihil Novi.” Ustawa ta uczyniła izbę poselską najwyższą władzą państwową w Unii Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, w którym to księstwie językiem urzędowym był język białoruski.

Polskie XVI-wieczne Odrodzenie było „złotym wiekiem” w historii Polski. Kultura i sztuka rozkwitały, natomiast ludność polską można było zaliczyć się do ludzi najlepiej odżywionych i cieszących się najlepszym zdrowiem w Europie.
  
Pierwsza nowoczesna republika Europy i demokracja stanu szlacheckiego

Ustawa z roku 1573 zagwarantowała wolność religijną. Prawa obywatelskie wolnych obywateli stanowiły podstawę tolerancji religijnej w Polsce. Paradoksalnie, tak pożądane cechy demokracji jakimi są wolność i akceptacja różnic etnicznych, zawierały zalążek słabości w obliczu absolutystycznych sąsiadów. Po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów, Polska ogłosiła się „Rzeczpospolitą wolnych z wolnymi, równych z równymi”.
 
W ten sposób w Polsce powstała pierwsza nowoczesna europejska republika. W całej Rzeczypospolitej zaistniała powszechna duma z polskiego obywatelstwa. Pośród 10 milionów mieszkańców Polski, jeden milion to stanowili pełnoprawni obywatele; spośród których każdy mężczyzna miał prawo kandydować na króla w powszechnej elekcji. W roku 1573 było to w Europie sytuacją wyjątkową. Tytuł „krola” przysługiwał głowie państwa, lecz w rzeczywistości król był najwyższą władzą wykonawczą ograniczoną przepisami prawnymi.

Niestety wniosek Kanclerza Jana Zamoyskiego, aby ograniczyć kandydowanie na króla tylko do osób urodzonych na terenach Unii Polski i Litwy, nie został zatwierdzony przez sejm. W związku z tym, ponieważ polskie prawo dopuszczało obcych jako kandydatów do tronu, polskie wybory powszechne (zwane viritim, gdyż wszyscy wyborcy musieli stawiać się osobiście) mogły spowodować zmiany w europejskiej równowadze sił.

Skutkiem tych zmian mogło następować powstawanie nowych przymierzy i nowych układów politycznych w Europie, groźnych dla innych państw europejskich. Wykorzystując legalność zagranicznego finansowania kampanii wyborczych w Polsce, obce rządy posługiwały się przekupstwem i subwersją, żeby zabezpieczać swoje interesy w czasie wyborów na terenie Rzeczypospolitej.
 
Po zalegalizowaniu majoratów w roku 1589, czyli prawa do dziedziczenia majątku przez najstarszego syna, Polski proces demokratyczny poniósł dalsze straty w wyniku machinacji politycznych właścicieli nowo powstających latyfundiów. Owe machinacje przyczyniły się do powstań Kozaków w obronie ich praw w latach 1594, 1648 oraz 1768.

Machinacje polityczne latyfundiów były również przyczyną pierwszego zastosowania liberum veto, które od roku 1652 często paraliżowało prace Sejmu za sprawą głosu pojedynczego, sprzeciwiającego się posła. Agenci obcych państw płacili olbrzymie łapówki, aby zapobiec zlikwidowaniu liberum veto procedurą prawną przez polski sejm.

Połączone wojska chrześcijańskie pod wodzą króla Polski, Jana III Sobieskiego, uratowały Europę przed najazdem Turków podczas bitwy pod Wiedniem, w 1683 roku. Pokój po tym zwycięstwie okazał się jednak krótkotrwały. Po czternastu latach na Polską Rzeczpospolitą Szlachecką spadło wielkie nieszczęście za sprawą cara Rosji Piotra I. Środkami militarnymi wymusił on oszukańczą intronizację Augusta II, kandydata saskiego, który w 1697 r. przegrał w Polsce wybory na króla.

Wydarzenie to głęboko pogwałciło strukturę prawną jaką była Rzeczpospolita i rozpoczęło dwudziestoletni okres systematycznego niszczania systemu obrony państwa polskiego za pomocą subwersji na początku XVIII wieku i zapoczątkowało tak zwaną „noc saską”, czasy upadku edukacji oraz cnót obywatelskich w Rzeczypospolitej. W ciągu dwudziestu lat z powodu zniszczenia polskiej potęgi wojskowej i demoralizacji, zaczęły się najnieszczęśliwsze i najbardziej poniżające czasy w historii Polski.

Po powrocie władzy królewskiej w polskie ręce rozpoczął się proces reform. W Warszawie, w 1773 r., powołano pierwsze w Europie Ministerstwo Edukacji, dzięki któremu zmodernizowano polski system edukacyjny. Polacy przyjęli też w 1791 roku pierwszą w Europie nowoczesną konstytucję i rozpoczęli odbudowę armii.
 
Polskie reformy zaniepokoiły absolutystyczne królestwa ościenne i doprowadziły do trzech wojen rozbiorowych. Władcy Rosji, Prus i Austrii popełnili międzynarodową zbrodnię i pogwałcili prawo międzynarodowe ustalone w 1648 roku w traktacie w Westfalji. Zaborcy wcielili do swoich państw, w latach 1792-1795, całe terytorium Rzeczypospolitej. Kryminalna wręcz destrukcja państwa polskiego zamieniła jego terytorium w kość niezgody podczas prób ustalania europejskiej równowagi sił w czasie budowania nowych imperiów w okresie kolonialnym.

Grabież polskich prowincji uczyniła Prusy największym spośród 350 niemieckich państewek i księstw, dając Prusom możliwość po blisko stu latach dokonania zjednoczenia Niemiec po 1870 r. oraz powstania krótkotrwałego Cesarstwa Niemieckiego ze stolicą w Berlinie.
Po rozbiorach Polacy zareagowali organizując armię po stronie Napoleona, cesarza Francji, który niestety następnie cynicznie wykorzystał Polaków tak militarnie jak i finansowo.
Po upadku Napoleona i po interwencji Anglji przeciwko zjednoczeniu ziem polskich w unji z Rosją zawartej 3go stycznia 1815 roku, Kongres Wiedeński ustanowił znacznie mniejsze, konstytucyjne Królestwo Kongresowe z carem Rosji jako królem oraz zachował podział ziem polskich na trzy zabory.

Polska konstytucja była często przez Rosjan gwałcona, co spowodowało powstanie armii Królestwa Kongresowego przeciwko absolutystycznemu Cesarstwu Rosyjskiemu wraz z próbą odzyskania niepodległości państwowej (1830-1831). Po klęsce Polscy weterani udali się na emigrację i wzięli udział w niemal wszystkich walkach o wolność, jakie miały miejsce w Europie i w Ameryce. Podczas kolejnego powstania polskiego, w latach 1863-1865, na ziemiach polskich przyłączonych do Rosji stoczono 1230 bitew partyzanckich.

Druga i Trzecia Rzeczpospolita

Po pierwszej wojnie światowej, Polacy ogłosili 11 listopada 1918 r. swoją niepodległość, tworząc ten sposób Drugą Rzeczpospolitą. Aby tę niepodległość utrzymać, nowa Rzeczpospolita musiała odnieść zwycięstwa w sześciu wojnach granicznych. Nieporównanie najważniejszym było polskie zwycięstwo, które Marszałek Józef Piłsudski odniósł nad Armią Czerwoną w 1920 roku.

Lenin podjął próbę inwazji na Polskę i utworzenia przymierza pomiędzy Moskwą i Berlinem, aby rozpalić światową rewolucję komunistyczną. Wielu Niemców gotowych było zaakceptować rządy komunistyczne w zamian za pozyskanie zachodniej Polski oraz Pomorza Gdańskiego po zajęciu tych ziem przez Sowietów. Polskie zwycięstwo zniweczyło nadzieje Lenina na światową rewolucję, a skutkiem był odwet na polskiej mniejszości w Związku Sowieckim. Dwadzieścia lat później Sowieci pomścili tę porażkę.

W okresie od 5 sierpnia 1935 roku do 27 stycznia 1939 roku, Niemcy wywierały na na Polskę nacisk, aby ta przyłączyła się Paktu Antykominternowskiego. Niemcy chciały, aby 3 500 000 polskich żołnierzy dołączyło do nich i do Japonii, aby podbić Związek Sowiecki i jego roponośne i żyzne ziemie. Gdy Polska odmówiła, Hitler i Stalin sprzymierzyli się i napadli na Polskę (kolejno 1 oraz 17 września 1939). W 1939 roku Polska zmobilizowała niemal półtora miliona żołnierzy.

Podczas trwającej sześć lat wojny zginęło ponad dwadzieścia procent obywateli Polski, z czego niemal połowę stanowili Żydzi. Polska była jedynym krajem, który zorganizował państwo podziemne z Armią Krajową w sile 400 000 żołnierzy. Polski opór wywołał ze strony Niemców reakcję bardziej brutalną, niż w stosunku do jakiegokolwiek innego kraju. Rezultatem były masowe polowania na ludzi, tortury oraz mordowanie zwykłych obywateli przez Gestapo.

Polska miała też 200 000 żołnierzy, marynarzy i lotników walczących przeciwko Niemcom na froncie zachodnim, w Norwegii, we Włoszech i w Afryce. Polscy piloci odegrali ważną rolę podczas Bitwy o Anglię. Około 400 000 Polaków służyło również w obu armiach nowoutworzonej Polski Ludowej. Zostali rekrutowani i poddani kontroli Sowietów. Walczyli z nazistami na froncie wschodnim w latach 1944-1945.

Pomimo wielkiego wkładu i poświęcenia Polaków na rzecz zwycięstwa Aliantów, Polska została zdradzona naprzód w Teheranie a później w Jałcie przez Roosevelta i Churchilla. Oddana Sowietom, stała się sowieckim państwem satelickim po bezwzględnej pacyfikacji przez komunistyczny aparat terroru.

Papież z Polski, Jan Paweł II, wsparł wysiłki polskiego zrywu Solidarności narodowej, aby zrzucić w 1989 roku sowieckie jarzmo komunistyczne, jak też aby przynieść niepodległość Polsce oraz pozostałym państwom satelickim bloku sowieckiego.
 
Trzecia Rzeczypospolita, utworzona po wyborach w 1989 roku, przejęła gospodarkę wolnorynkową w 1990 r. i przystąpiła do Sojuszu Atlantyckiego w 1999 r. Prywatyzacja gospodarki Polski i terapia szokowa otrzymały pochwały Unii Europejskiej, która na tych zmianach korzystała ekonomicznie i politycznie kosztem Polski. 

Czasy Słowiańskie . Okres Prehistoryczny . Wczesna Historia Słowian

W czasach antycznych, w V wieku p.n.e. Herodot nazwał Słowian „Scytami Oraczami”. Około 550 r. n.e., duchowny i historyk Jordanes napisał, że Słowian łączyła „jedna krew” i podzielił ich na trzy grupy: Wenetów (zachodnich), Antów (wschodnich i południowo-wschodnich) oraz Sklawinów (południowych). Słowiańskie wojska, złożone z ochotników i dowodzone przez wybieralnych dowódców, „wojewodów,” zostały opisane przez historyków bizantyjskich po zwycięstwie Sklawinów nad armią Bizancjum pod Adrianopolem w 551 r. Natomiast zachodni Słowianie wyparli wsześniej plemiona germańskie z doliny Łaby po 512 r.

W VIII wieku, rolnictwo Słowian oparte było na orce konnej. Obszar między Renem a Dolną Łabą przyjął chrześcijaństwo, a Teutoni, korzystając ze sprawnej organizacji i dyscypliny, rozpoczęli marsz na Wschód, aby podbić ziemie słowiańskie, co w późniejszych czasach określano jako „Drang nach dem Slawischen Osten” lub, prościej, ”Drang nach Osten” i co stało się niemiecką tradycją. Najbardziej znanymi zwolennikami tej doktryny byli: król Prus Fryderyk II, oraz Kanclerze Bismarck i Hitler.

Napisany w IX wieku „Geograf Bawarski” był najwcześniejszym znanym opisem zachodnich Słowian. Zawierał opisy obszarów zajmowanych przez Słowian (ok. 844 r.) na północ od Dunaju, na wschód od Łaby i górnego biegu Menu, obejmując Polan, czyli obszary języka polskiego. Polanie mówili językiem staropolskim, należącym do grupy języków lechickich, obejmującej tereny miedzy dolnym biegiem Łaby a Bugiem. Polskie pola uprawne były żyznymi polanami leśnymi, powstałymi w wyniku wypalania lasu.

Słowo „Polska” pochodzi od nazwy plemienia Polanie. Informacje lingwistyczne, dotyczące wielce zróżnicowanego słownictwa wczesnych Słowian, świadczą o bogactwie pojęć abstrakcyjnych. W słowiańskiej percepcji, etniczne znaczenie wyrazu Słowianin w języku polskim wywodzi się z wyrazu słowo. Stąd, dla Słowian, ich nazwa świadczy o posłgiwaniu się przez nich słowem mówionym, w przeciwieństwie to innych ludów, których języków sami nie rozumieli. Nawet w dzisiejszym, współczesnym słownictwie polskim, nazwa kraju Niemcy oznacza kraj ludzi niemych.

Prahistoria Polski

W środkowej Polsce nadal istnieją tysiące neolitycznych szybów kopalni krzemienia. Krzemień, bursztyn oraz bydło były wówczas używane w handlu wymiennym.
W czasach prahistorycznych, głównym budulcem było drewno, często w połączeniu z ziemią. Charakteryzujące się logicznym układem i prostotą, dawne siedliska były wkopane w ziemię. Nowożytne języki słowiańskie zachowały wiele określeń budowlanych z tego okresu. Na przykład, w języku polskim są to takie słowa jak ściana, schody, podłoga, powała.

Biskupin jest przykładem ufortyfikowanej, prasłowiańskiej lub łużyckiej osady zbudowanej z drewna i ziemi około roku 650 p.n.e., w epoce brązu. Osada obejmuje około 100 domostw podobnej wielkości i nie posiada większego domu wodza, co świadczy o istnieniu samorządu wspólnotowego. Tego rodzaju funkcjonalne budowle z drewna i ziemi były budowane w Polsce do XI wieku.

Słowiańska religia pogańska

Zanim przyjęli chrzest, Słowianie wierzyli, że niebo zamieszkiwało bóstwo piorunów i wojny, Perun. Kult Peruna był dominujący w okresach wojen i migracji. Bóstwem spokojnego żywota, pracy i domu był Wołos, słowo oznaczające włosy lub futro i związane z uczuciem ciepła i ochrony przed zimnem. Swarog był bóstwem ognia i ojcem Darzboga, bóstwa-słońca. Imię Swarog zawiera rdzeń „war”, oznaczający żar lub ogień. Niezliczone nowożytne słowa w języku polskim zawierają ten rdzeń, począwszy od tych oznaczających gotowanie - warzenie - po kłótnie - swary. Imię Darzbog pochodziło od czasownika darzyć, oznaczającego nadawanie, udzielanie, dostarczanie. Imię bóstwa-słońca określało go jako źródło życiodajnych promieni słonecznych.

Istniały również bóstwa plemienne, takie jak drugi syn Swaroga, Swarożyc, który był bóstwem Wieletów znad Łaby. Słowianie z Rugii czcili Świętowida, którego posąg o czterech twarzach zwrócony był ku czterem stronom świata. Imię Świętowida oznaczało „świątobliwe spojrzenie”, bądź „błogosławienie świata.” Bóstwo to zamieszkiwało świątynię w Arkonie, na bałtyckiej wyspie Rugia.

Każda rodzina, każdy klan, każde plemię i region posiadały własne bóstwa opiekuńcze. Zmarli podlegali kremacji, a ich prochy były grzebane w urnach na cmentarzach, wraz ze spalonymi przedmiotami, które miały im służyć w życiu pozagrobowym. Zgodnie z religią słowiańską, zmarli na wieczność łączyli się z ogniem wiekuistym słońca, czyli bóstwa Darzboga dzięki płomieniom podczas kremacji. Czczono również dusze przodków.Posągi były zwykle wykonywane z drewna, choć czasem również z kamienia. Wiele z nich można dzisiaj zobaczyć w muzeach polskich, jak i krajów ościennych.

 
Monarchia Dziedziczna - Dynastia Piastów (ok. 840-1370) 
Średniowiecze: Okres Romański (1040-1200 ) oraz Gotyk (1200-1492)

Przejście na Chrześcijaństwo Obrządku Zachodniego

Mieszko 1 (ok. 921-992), piąty z rzędu przedstawiciel dynastii Piastów, przyjął w roku 966 chrześcijaństwo zachodnie jako oficjalną religię Polski. Układ Mieszka z Bolesławem, księciem czeskim, zaowocował jego małżeństwem z czeską księżniczką Dobrawą. Związek ten ułatwił nawrócenie. Cesarz niemiecki Otton I zadeklarował swoje poparcie i zatwierdził mianowanie Jordana jako pierwszego biskupa.

Jednak nowe biskupstwo zostało bezpośrednio podporządkowane papieżowi z Rzymie. Czechy, które nadal nie posiadały własnego biskupa, pomogły Polakom przełożyć terminologię kościelną na wyrażenia słowiańskie. W roku 989, włości Mieszka obejmowały mniej więcej te same ziemie, które Polska zajmuje obecnie. Tego samego roku, sąsiedni Słowianie kijowscy przyjęli chrześcijaństwo obrządku bizantyjskiego.

Decyzja Mieszka o przejściu na chrześcijaństwo obrządku zachodniego miała fundamentalne znaczenie dla przyszłych losów Polski, jako tarczy obronnej cywilizacji zachodniej, jak też dla jej pozycji jako pomostu kulturowego i religijnego pomiędzy Słowianami i Niemcami, zachodnimi i wschodnimi Słowianami, zachodnim i wschodnim chrześcijaństwem, Chrześcijanami i Muzułmanami, jak też pomiędzy alfabetem łacińskim i greckim.

W 991 r. Mieszko wydał najstarszy istniejący polski dokument, będący opisem granic Polski na użytek przymierza zawartego z papieżem przeciwko cesarzowi Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Dokument ten nosi tytuł Dagome Iudex.

Św. Wojciech i rozprzestrzenianie się chrześcijaństwa

Święty Wojciech był jednym z pozostałych przy życiu członków abolicjonistycznych Sławnikowiców - czeskiego rodu, który uciekł ze swych rodzinnych ziem po przegranej walce o władzę z  Bolesławem II popieranym przez żydowskich handlarzy niewolników którzy byli dostarczani przez Żydów do Hiszpanii. Jako biskup Pragi, Św. Wojciech napisał traktat zatytułowany „Infelix Aurum”, potępiający niewolnictwo i handel niewolnikami.
 
W 997 r. Św. Wojciech ochrzcił ludność Gdańska, gdzie objął biskupstwo, a następnie udał się z misją ewangelizacyjną do bałtosłowiańskich Prusów. Misję jego zakończyła pod dwóch latach męczeńska śmierć. Jego ofiara zyskała uznanie wraz z jego wyborem na patrona Polski, na przełomie XI i XII w. Jego popularna biografia napisana po łacinie zapoczątkowała polskie piśmiennictwo w języku łacińskim.

Imperium Polskie Bolesława Chrobrego w XI wieku

Przyjaciel Św. Wojciecha, Bolesław Chrobry (967-1024), zwany również we wczesnych kronikach Wielkim, był najstarszym synem Mieszka I. Utworzył krótkotrwałe królestwo Polskie, obejmujące Polskę, Czechy, Morawy, Słowację, Łużyce i Milsko. W 1018 roku Bolesław I Chrobry podbił Kijów i wysłał tryumfalne listy do cesarzy Bizancjum i Rzymu.

Tego samego roku podpisał traktat pokojowy z Cesarzem Niemiec, Henrykiem II (1002-1024), który uznał zachodnie słowiańskie prowincje Łużyce i Milsko za część Polski, w ten sposób formalnie ustalając najdalej wysuniętą na zachód granicę Polski w całej jej historii.

W 1025 r. Bolesław I Chrobry został formalnie ukoronowany i, na krótko przed śmiercią, stał się pierwszym królem Polski. Zastąpił go na tronie jego syn, Mieszko II (990-1034). Sześć lat później (w 1031 roku), Mieszko II został pokonany przez koalicję Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego oraz kijowskich Rutenów. Państwo polskie ponownie podniosło się za panowania syna króla Mieszka II, Kazimierza Odnowiciela (1016-1058), który odbudował wczesnośredniowieczną monarchię. W tym czasie Polska wkraczała w okres gospodarczej, społecznej i politycznej transformacji. Polityczne centrum Polski przeniosło się z Poznania do Krakowa.

Rozwój Sztuk w Okresie Romańskim i Gotyckim

Wraz z nadejściem Chrześcijaństwa, wznosząc umocnione budynki sakralne, polscy budowniczy posługiwali się wapieniem, piaskowcem i cegłą. Mistrzowie budowlani uznali, że popularne w Europie zachodniej łuki przyporowe nie miały praktycznego uzasadnienia w Polsce. Z tej przyczyny, architektura Gotyku polskiego lub nadwiślańskiego korzysta z podpór wkomponowanych w ściany budowli. We wczesnych ścianach murowanych używano wiele oryginalnych, polskich układów cegieł. W całej Polsce wznoszono monumentalne katedry gotyckie, wielkie budowle związane z kultem oraz bogato zdobione ratusze, jak również zamki obronne i niektóre z największych europejskich zespołów fortyfikacji.
Kamienną Rotundę Najświętszej Marii Panny wzniesiono na wzgórzu wawelskim w Krakowie przed rokiem 1040, gdy budowano duży klasztor benedyktyński w sąsiednim Tyńcu. W XII wieku, w Polsce rozkwitła architektura romańska. Cechowały ją ozdobne rzeźby, zarówno kamienne, jak i drewniane. W kościele i klasztorze Dominikanów, zbudowanym w roku 1277 w Sandomierzu, pojawiły się pierwsze elementy gotyckie w postaci ostrych łuków. Późny gotyk był stosowany w architekturze polskiej w latach 1320-1500.

Rzemiosło osiągnęło w dawnej Polsce bardzo wysoki poziom. Były to wyroby garncarskie, ceramika, tkaniny lniane i wełniane, srebrna biżuteria, meble i tkaniny krawieckie.
Dawnemu polskiemu świętowaniu towarzyszyła muzyka. Do polskich instrumentów muzycznych zaliczamy dudy, oraz czterostrunowe gęśle lub skrzypce, będące prekursorem współczesnych skrzypiec. Nazwa tych ostatnich nawiązuje do skrzypienia, wskazując na niską jakość pudła rezonansowego gęśli.

Częścią polskiego folkloru były dawne tańce regionalne. Po latach, wiele z nich stało się inspiracją dla kompozycji Fryderyka Chopina (1810-1849), jak też innych, współczesnych kompozytorów. Najstarsze polifoniczne utwory muzyczne, napisane przez anonimowych polskich kompozytorów, powstały w XII wieku.

Szkoły i dawne kroniki

O rozkwicie polskiej myśli i kultury świadczy zakładanie i rozwój edukacji kościelnej pod koniec X wieku, jak też w XI oraz XII w. Szkoły przykatedralne nauczały siedmiu sztuk wyzwolonych: gramatyki, retoryki, dialektyki, arytmetyki, geometrii, muzyki i astronomii. Poza tymi siedmioma przedmiotami, w Gnieźnie, Poznaniu, Wrocławie, Płocku, Sandomierzu i Krakowie nauczano teologii i prawa kanonicznego.
 
Rok 1136 był początkiem piśmiennictwa w języki polskim. Wtedy ukazała się papieska bulla gnieźnieńska zawierająca ponad 400 polskich nazwisk wraz z opisem majątków należących do biskupstwa gnieźnieńskiego. Na początku XIV wieku powstały Kazania Świętokrzyskie, będące najstarszym średniowiecznym tekstem polskim. Na ich podstawie oszacowano, że ówczesny język polski obejmował około 15 000 słów.

Polskie piśmiennictwo i dokumenty państwowe napisane po łacinie przez księży pochodzą z okresu między końcem X w. a początkiem XV w. i obejmują korespondencję dyplomatyczną i jurystyczną. Gal Anonim (XI-XII w.) jest autorem najstarszej polskiej kroniki opisującej sytuację polityczną, społeczną i gospodarczą Polski od początków jej państwowości.

Wincenty Kadłubek (ok. 1150-1223) napisał kronikę w stylu współczesnym. Mimo, że mniej faktograficzna od kroniki Galla, posłużyła jako podręcznik do nauki elokwencji.
Kronika opactwa cystersów w Henrykowie (1227-1310) zawiera najstarsze zachowane zdanie napisane w języku polskim.

Europejski Feudalny Podział Dzielnicowy Obejmuje Polskę

Bolesław Śmiały (ok. 1040-1081), syn Kazimierza Odnowiciela, w przymierzu z papieżem Grzegorzem VII odnowił polską potęgę militarną i koronował się królem Polski w 1076 r. Tym samym wygasła sukcesja Piastów w linii prostej.

Król Bolesław II Śmiały stanął w obliczu spisku, do którego należeli jego brat Władysław Herman oraz biskup krakowski Stanisław ze Szczepanowa. Król skazał biskupa na śmierć i wyrok wykonano. Wówczas, korzystając ze wsparcia Kościoła, książę Władysław Herman objął władzę w Polsce. Jednak pod naciskiem Niemiec musiał zrzec się korony królewskiej i zapłacić trybut za Śląsk Czechom, które znajdowały się w sferze wpływów Cesarstwa Niemieckiego.

Większy sukces odniósł syn Władysława, Książe Bolesław III Krzywousty. Rozciągnął swą władzę na Pomorze Zachodnie i na wyspę Rugię, kiedyś ośrodek religijny pogan słowiańskich. Niemniej, w 1135 r. musiał zapłacić daninę za te terytoria cesarzowi Lotarowi III.

Powtarzające się kryzysy europejskie i podział dzielnicowy prędko dosięgły Polski. Po śmierci Bolesława Krzywoustego, rozpad dzielnicowy został potwierdzony przez jego testament, którym podzielił Polskę na księstwa dziedziczone przez jego synów. Najstarszy z nich, książę zwierzchni, lub senior, miał otrzymać władzę zwierzchnią i przejąć odpowiedzialność za politykę zagraniczną, przyjazne stosunki z Kościołem i stawienie oporu ekspansji niemieckiej.

Akt wydany w Cieni podobny do aktu Magna Carta

Wieki XII i XIII charakteryzował rozwój osadnictwa, przyrost gospodarczy i przemiany społeczne. Tymczasem Polska konsolidowała się i stawała w pełni chrześcijańska. W roku 1228 powstał dokument z Cieni, wydany przez księcia Władysława III Laskonogiego (1161-1231). W zamian za prawo do sukcesji na tronie krakowskim, Książe zobowiązał się nie wprowadzać żadnych nowych praw bez zgody możnowładców świeckich i duchownych. Był to akt podobny do Magna Carta - Wielkiej Karty Swobód z 1215 r. (wydanej przez króla Anglii, Jana bez Ziemi, Andegawena z dynastii Plantagenetów osłabionego politycznie po utracie Księstwa Normandii. Był to ważny moment w formowaniu w Europie praw człowieka i obywatela).

Wzrost Gospodarczy i Przemiany Społeczne

Nowe osady były zakładane w oparciu o polskie prawo zwyczajowe, ściśle określające czynsz w naturze lub w monecie, jaki mieli płacić wolni osadnicy. Ogólnie rzecz biorąc, pozycja rycerstwa, do którego należała ziemia została wzmocniona. Jednak na obszarach narażonych na obce najazdy, jak Mazowsze, istniała konieczność zorganizowania stałych sił obronnych, w skład których wchodzili rycerze niższej rangi, nie posiadający poddanych.
 
Zaczęły kształtować się różnice klasowe, powoli przyjmując cechy feudalizmu. Jednakże w tradycji słowiańskiej każdy spadkobierca szlachcica był również uznawany za takowego, natomiast jego dzieci miały prawo do równego udziału w spadku rodzinnym. Stąd polska szlachta stała się liczniejsza, niż szlachta w innych krajach. Z czasem osiągnęła nawet 10 procentowy udział w ludności i stała się polską klasą polityczną.

Wczesne sztuki teatralne i nauka

Na początku XIII w. szkoły zakładano w parafiach i przy kolegiatach. Niedługo po tym zaczęły powstawać szkolne teatry, co było przyczynkiem do powstania polskiej sceny teatralnej. W 1207 r., papież Innocenty III wydał edykt, w którym skrytykował polskich katolików za wystawianie świeckich przedstawień teatralnych w kościołach.
Najwcześniejszym polskim tekstem jest przedstawienie Nawiedzenia Grobu Pańskiego przez Trzy Marie; pochodzi on z Krakowa i powstał w połowie XIII wieku.

W tym okresie, wielu Polaków studiowało i pracowało zagranicą. Paryż przyciągał studentów teologii, Montpellier studentów medycyny, natomiast Bolonia i Padwa przyciągały polskich studentów prawa. Począwszy od lat 1275-1314, dwunastu Polaków kolejno było rektorami Uniwersytetu w Bolonii.

Pochodzący ze Śląska, znany polski matematyk i fizyk Witelon, zwany również Erazmem Ciołkiem (ok. 1230-1314), opublikował w 1270 r. ważną pracę z dziedziny optyki, zatytułowaną Perioptike. Polski astronom Franko Polak był autorem wydanego w roku 1286 traktatu o nowo wynalezionym instrumencie, torquetum. Marcin z Opawy (Marcin Polak) zyskał sławę publikując kompendium wiedzy kanonicznej oraz kronikę papieży i cesarzy. Zachodnia wiedza o geografii i etnografii Europy Wschodniej i Azji uczyniła postępy dzięki pismom Benedykta Polaka, wysłanego z misją dyplomatyczną do Mongolii w latach 1245-1247.

Nowe Prawa Miejskie, Panowanie Książąt Zwierzchnich i Przywileje Żydowskie

Niemieckie prawa miejskie (magdeburskie) zostały wprowadzone w XIII wieku wraz z nasileniem się imigracji Niemców, Flamandów, Wallonów i Żydów. Imigrantom umożliwiono rozwój i zachowanie własnych języków. Wolni chłopi osiedlali się w wioskach założonych w oparciu o prawo dzierżawne i stawali się partnerami handlowymi mieszczan. Chłopi dostarczali ziarno, bydło i świnie w zamian za artykuły wytwarzane przez rzemieślników.

Miasta prowadziły handel w skali lokalnej i regionalnej i starały się uzyskać częściowe, lub pełne zwolnienie z opłat celnych. Wczesne umocnienia i mury obronne miast zapewniały dość miejsca dla nowych budowli. Wraz z rozwojem handlu powstała Liga Hanzeatycka (ok. 1241), wpierw w portach niemieckich, a następnie w innych portach bałtyckich.

Od wieków elita żydowska przygotowywała teksty przywilejów, które Żydzi chcieli uzyskać jako uprzywilejowana mniejszość, w krajach cywilizacji śródziemnomorskiej. W 1264 roku udało się Żydom uzyskać nadanie im Polsce statutu wolności żydowskich, przez Żydów samych zredagowanego. Przywileje te zostały zatwierdzone przez księcia Bolesława Pobożnego (1221-1279), w formie tak zwanego Statutu Kaliskiego dawały Żydom prawo rządzenia się według Talmudu. Statut Kaliski był wyjątkowo długo prawomocny w Polsce, dokładnie przez 500 lat do 1764 roku.

Książęta Zwierzchni panowali do roku 1295, czyli do koronacji Przemysława II. Pięć lat później, królem Polski koronowano Wacława II (1271-1305), króla Czech i Węgier. W następnym roku tron objął król Władysław I Łokietek (ok. 1260-1333), który dokonał konsolidacji państwa polskiego i który wznowił proces zjednoczenia. Jego syn, Kazimierz III Wielki (1310-1370) - Budowniczy - był ostatnim królem z dynastii Piastów (ok. 840-1370).

Niemiecka Agresja nad Bałtykiem (XIII i XIV wiek)

W 1201 r. Niemieckie zakony rycerskie rozpoczęły agresywną kampanię na rzecz utworzenia ufortyfikowanych enklaw misyjnych wzdłuż południowych i wschodnich wybrzeży Bałtyku, w pobliżu ujść rzek Dźwiny, Niemna, Narwy i Wisły. Czynili to, aby zmonopolizować handel odbywający się po tych rzekach i w ostateczności zdominować i zgermanizować cały region. Stali się najbogatszymi z hanzeatyckich kupców zbożowych, korzystając z rzek jako ze szlaków transportowych i handlowych. Podbój i nawrócenie Litwinów, Łotyszy i Prusów mogłyby doprowadzić to utworzenia na tym obszarze państwa zakonnego.

W 1228 r. zbrojni mnisi niemieccy z Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie - inaczej Krzyżacy - uzyskali od księcia Konrada I Mazowieckiego przywileje kruszwickie, nadające im tymczasowo ziemię chełmińską. Tymczasowe lenno zostało udzielone na okres potrzebny do nawrócenia Prusów bałtycko-słowiańskich na Chrześcijaństwo.

Po roku 1233, niemiecka agresja na wschodnie regiony bałtyckie posunęła się dalej. Zjednoczenie z zakonem kawalerów mieczowych z Rygi w ramach zakonnego państwa krzyżackiego dokonało się w 1237 r. Państwo zakonne wchłonęło w 1235 r. braci dobrzyńskich (Kawalerów Jezusa Chrystusa).

Miasta Toruń i Chełmno zostały założone przez zakonników niemieckich według modelu magdeburskiego i zbudowane jako gotyckie fortece. Zakon Krzyżacki stawał się w ten sposób rosnącym zagrożeniem dla Łotwy, Litwy, Nowogrodu i Polski.

Tymczasowe nadanie księcia Konrada Mazowieckiego zostało sfałszowane przez zbrojnych zakonników niemieckich tak, aby było odczytywane jako „wieczne”, i tym samym stało się niby „prawną” podstawą dla bytu niezależnego państwa zakonnego w Prusach. Fałszerstwo to zaowocowało przeciągającym się międzynarodowym konfliktem prawnym i militarnym między Polską i niemieckimi zbrojnymi braćmi zakonnymi.

Rzeź Gdańska Przez Niemieckich Rycerzy Zakonnych

W 1308 r. niemieccy zbrojni mnisi dokonali rzezi ludności polskiej i rycerzy po podstępnym zajęciu Gdańska i Tczewa. Papież Jan XXII mianował w roku 1318 inkwizytorów w Polsce, lecz pozostali oni bierni. Mimo to, Kościół przeprowadził proces sądowy w latach 1320-1321 w Inowrocławiu i nakazał Krzyżakom wypłacić Polsce odszkodowanie, jak również opuścić całkowicie Pomorze. Nakaz ten nie został jednak nigdy wykonany.
 
W 1325 r. zawarto pierwszy układ obronny pomiędzy Polską i Litwą przeciwko Krzyżakom. Wynikło z niego małżeństwo polskiego następcy tronu, niebawem koronowanego jako Kazimierz III, z litewską księżniczką Aldoną, córką wielkiego księcia litewskiego Gedymina.
Bracia zakonni znaleźli sprzymierzeńca w osobie króla Czech, Jana Luksemburskiego, który dokonał najazdu na ziemie polskie i, wykorzystując wojnę polsko-krzyżacką, zajął większą część Śląska (1327-1332).

Pomimo polskiego zwycięstwa w bitwie pod Płowcami, bracia zakonni zajęli ziemię kujawską i dobrzyńską. W istocie rzeczy, Polska była uwikłana w wojnie na śmierć i życie z Niemcami otaczającymi kraj z trzech stron: Krzyżakami na północy, Brandenburczykami na zachodzie, i zdominowanymi przez Niemców Czechami na południu.

Inwazja Mongolska

Jednocześnie pojawiło się nowe widmo klęski na południowym wschodzie Polski. Choć Zakon Krzyżacki był dla Polski poważnym źródłem problemów, to inwazja Tatarów była jeszcze bardziej niszczycielskim żywiołem, zarówno dla Europy wschodniej, jak i środkowej. W 1240 r., Imperium Mongołów zdobyło Kijów i podbiło Ruś. Inwazja Polski przeprowadzona przez Mongołów w roku 1241 była krótkotrwała, lecz spowodowała spustoszenie.

Bitwy pod Chmielnikiem i Legnicą zostały przez Polaków przegrane. Henryk II Pobożny, Książe śląski i polski dowódca zjednoczonych chrześcijańskich sił obronnych zginął na polu bitwy. Główne siły obrony polegały przede wszystkim na polskim rycerstwie ze Śląska i Wielkopolski, na górnikach cennych rud i na chłopstwie śląskim, którym towarzyszyły niewielkie oddziały zakonów Templariuszy, Joannitów i Krzyżaków.

Podczas tych bitew, Mongołowie wykorzystali rakiety chińskie z głowicami zapalającymi, jak też dym siarkowy, duszący zarówno dla ludzi, jak i dla koni. Inwazję Mongołów wykorzystał margrabia brandenburski, aby zająć polską ziemię lubuską. W roku 1259 druga inwazja Mongołów spustoszyła i spaliła miasta Lublin, Sandomierz, Kraków i Bytom.

W 1287 r. oparły się inwazji jedynie ufortyfikowane miasta Kraków i Sandomierz. Prusowie i Litwini dołączyli się do plądrowania polskich ziem granicznych. Początkowo niewielki napływ imigrantów z Niemiec przerodził się w dużą falę zalewającą wyludnioną Polskę.

Panowanie Króla - Budowniczego, Kazimierza III Wielkiego

Po koronacji w roku 1333 króla Kazimierza III Wielkiego (1310-1370), przed legatem papieskim odbył się w Warszawie proces Zakonu Krzyżackiego. Krzyżacy zostali ponownie wezwani to opuszczenia ziem polskich, w tym Pomorza, oraz do wypłacenia Polsce odszkodowania.

Krzyżacy skutecznie odwołali się od wyroku trybunału warszawskiego do Watykanu. Na mocy traktatu pokojowego podpisanego w Kaliszu w 1343 r., Zakon Krzyżacki uznał króla Polski za swojego zwierzchnika i zwrócił Polsce Kujawy oraz ziemię dobrzyńską.
 
Król Kazimierz III Wielki znany był jako król-budowniczy. Wybudował osiem znaczących zamków, dwieście budowli o przeznaczeniu handlowym i religijnym dla wszelakich obrządków, oraz umocnienia miejskie z bogato zdobionymi bramami. Budowle te wzniesiono w stylu gotyku nadwiślańskiego, łączącego cegłę z kamieniem i zdobionego kamiennymi rzeźbami. Stanowiły one wspaniały przykład gotyckiej architektury. W czasach panowania króla-budowniczego, wysoką jakość sztuki polskiej zawdzięczano temu, że w późno-średniowiecznej Polsce zarówno rzemieślnicy, jak i malarze oraz rzeźbiarze, musieli odbyć podróż zagraniczną jako obowiązkowy element ich praktyki czeladniczej.

Dobrobyt panujący za czasów Kazimierza Wielkiego osiągnął swój szczyt dzięki błyskotliwemu zarządzaniu, reformie pieniądza, kodyfikacji praw, ochronie chłopów przed wyzyskiem, oraz wzmocnieniu obrony kraju.

Pierwszy polski najazd na Ruś Halicką odbył się we współzawodnictwie z Litwą, podczas wojny z Czechami o Śląsk (1341-1345). Na podstawie pokoju namysłowskiego (1348), Polska przekazała Śląsk Czechom w zamian za zrzeczenie się przez nie roszczeń do tronu polskiego. Niemieccy imigranci w miasteczkach śląskich popierali roszczenia Czech.

W roku 1349 król Kazimierz III Wielki anektował Ruś Halicko-Wołyńską, powiększając w ten sposób Polskę w kierunku wschodnim, na teren dzisiejszej Ukrainy.

Kodyfikacja Prawa i Postęp w Formowaniu Praw Człowieka i Obywatela

Kodyfikacja polskiego prawa zwyczajowego, pierwsza w Europie, została przeprowadzona przez Kazimierza Wielkiego w latach 1346-1347. Ponadto, król zrównał prawa Żydów w całej Polsce. Potwierdził Statuty Kaliskie i uznał prawo Żydów do rządzenia się według Talmudu jako grupa uprzywilejowana, odrębna prawnie, narodowościowo, religijnie i kulturowo.

Uchodźcy żydowscy nadal napływali z Niemiec. Stopniowo, Żydzi utworzyli na obszarze Polski największą społeczność żydowską na świecie, uprzywilejowana i chronioną przez miejscowe prawo. W miastach wprowadzono kary pieniężne za działalność wymierzoną przeciwko Żydom. Połowa wpływów była wykorzystana, żeby pokryć szkody wyrządzone Żydom, powoła zaś trafiała do kasy państwowej. Nowe prawo zakazywało również wysuwania przeciwko Żydom oskarżeń o mordy rytualne. Oskarżenia takie pojawiły się w Polsce wraz z przybyciem Niemieckich imigrantów, którzy stopniowo asymilowali się w przeciwieństwie do Żydów.

Polska gospodarka osiągnęła zdolność utrzymania szybko przybywającej ludności i zapewniała stałą nadwyżkę do celów handlowych. Należy zauważyć, że takiej sytuacji nie osiągnięto w środkowej Rosji aż do połowy XIX wieku.

Dalsze ograniczenia władzy królewskiej zostały przyrzeczone w roku 1355 aktem wydanym w Budzie (dzisiejszym Budapeszcie). Wydany on został w ramach polityki dynastycznej przez Andegawena, króla węgierskiego Ludwika I (1326-1382). Akt budziński potwierdzał wszystkie poprzednie konstytucyjne akty i przywileje w celu zapewnienia Ludwikowi prawa do sukcesji na tronie polskim, mimo tego że miał prawo dziedziczenia w dynastji Piastów tylko przez matkę, czyli po kądzieli. Na tej podstawie został zawarty polski traktat sukcesyjny pomiędzy Ludwikiem Węgierskim i Kazimierzem III Wielkim. W tym samym czasie, w 1356 r., Kazimierz Wielki powołał w Krakowie Sąd Najwyższy Miejskiego Prawa Niemieckiego.
                                                                                           
W 1364 roku król Kazimierz przewodniczył w Krakowie nad Kongresem, podczas którego cesarz niemiecki, królowie Danii i Węgier, oraz książęta śląscy i zachodniopomorscy pojednali się i poparli wyprawę krzyżową przeciwko Turkom pod wodzą Piotra I z Lusignan, króla Cypru.

Pierwszy Polski Uniwersytet

W 1364 r. Kazimierz Wielki założył w Krakowie pierwszy polski uniwersytet. Królowi przyszli z pomocą Polacy, którzy wykładali na Uniwersytecie Praskim, jak na przykład Mateusz z Krakowa, teolog oraz późniejszy rektor uniwersytetu w Heidelbergu i biskup Wormacji. Uniwersytet był założony według modelu włoskiego, gdzie głównym przedmiotem było prawo. W skład uniwersytetu wchodziły wydziały sztuk wyzwolonych, medycyny i prawa. Wydział prawa był szczególnie silny, ze względu na spory o Prusy, ciągnące się z niemieckimi bractwami zakonnymi.

Reformy przeprowadzone w roku 1400 poszły śladem uniwersytetów w Paryżu i w Pradze, dodano też wydział teologiczny. W połowie XV wieku otworzono katedry astronomii i matematyki. Wielu polskich uczonych zyskało uznanie w Europie.

Uniwersytet w Krakowie jest jednym z najstarszych uniwersytetów w Europie środkowej. Został założony na rok przed uniwersytetem w Wiedniu (1365) i dwadzieścia dwa lata przed uniwersytetem w Heidelbergu (1385) (najstarszym uniwersytetem środkowoeuropejskim był uniwersytet praski, założony w roku 1348).

Założenie uniwersytetu krakowskiego umocniło możliwości awansu w polskim społeczeństwie. Zanim uniwersytet został założony, zdolne dziecko biednego chłopa mogło jedynie mieć nadzieję na taką edukację, która umożliwiałaby późniejsze wstąpienie do stanu duchownego. Uniwersytet zaś otworzył szanse, aby zostać uczonym, profesorem. Często kariery kościelną i uniwersytecką łączono, aby osiągnąć stanowisko biskupa, a nawet prymasa Polski.

Pierwsze Pamiętniki i Gazety

Kronika Jana z Czarnkowa (ok. 1320-1387) uważana jest za pierwszy w historii literatury polskiej pamiętnik. Jest on opisem ówczesnych problemów społecznych. Około 1400 r. Przecław Słota opisywał w formie wierszowanej prawidła etykiety. Dzieło było w swej naturze dydaktyczne, uczące dobrych manier przy stole, jak też okazywania kobietom szacunku.

Łacina była międzynarodowym językiem prawa i nauki, wywierała też wpływ na polskie słownictwo w tych dziedzinach. W tamtych czasach, literacki język czeski był bardziej dojrzały i on również wywarł wpływ na polskie słownictwo literackie. Ludność zwykle posługiwała się językiem polskim. Wyrażenia pochodzenia niemieckiego były jednak używane w handlu i w rzemiośle.

Niemiecki i Łacina były też używane w tak zwanych „efemerydach”, zawierających nowiny, ogłoszenia, opisy, przekazy oraz opowiadania o wojnach, międzynarodowych konfliktach, słynnych sprawach sądowych, jak też wiadomości handlowe, informacje o celebracjach religijnych i o wizytach obcych dygnitarzy. Większość polskich gazetek miała swój początek w Krakowie i były dostarczane subskrybentom w postaci manuskryptów. Uważa się je za początek polskiej prasy.  
Nastąpił koniec pięciuset lat panowania dynastii Piastów „... Królestwo Polskie było gotowe do podjęcia działań tworzenia jednej z najbardziej oryginalnych, wczesnych cywilizacji współczesnej Europy; cywilizacji która - w unii z Litwą - miała się rozciągać od morza do morza i przetrwać ponad czterysta lat.” (Norman Davies, Boże Igrzysko. Historia Polski, wydanie poszerzone, Wydawnictwo Znak, Kraków, 2006, przekład autoryzowany Elżbiety Tabakowskiej)

Monarchia Elekcyjna . Ewolucja Monarchii Konstytucyjnej 1370-1493

Śmierć króla Kazimierza Wielkiego położyła kres monarchii dziedzicznej dynastii Piastów w Polsce. Następnie przez przeszło dwieście lat sukcesja do tronu Polski była przedmiotem negocjacji. Polska stała się monarchią elekcyjną w okresie pomiędzy 1370 i 1572 rokiem. W tym czasie dokonała się ewolucja monarchii konstytucyjnej (1370-1493). Podczas tej ewolucji, wprowadzono w Polsce rządy prawa. Język polski był w Europie środkowej językiem, który był wyrazem elegancji, dyplomacji i cywilizacji, Polska natomiast odegrała ważną rolę w ucywilizowaniu Europy na obszarze rozciągającym się od Bałtyku po Morze Czarne.

Chrzest Litwy

Przywódcy polityczni w Krakowie dostrzegli wielką historyczną szansę, jaką było doprowadzenie do pokojowego nawrócenia Litwy na Chrześcijaństwo. Polacy żywili nadzieję, że Unia polskich i litewskich sił chrześcijańskich położy kres napadom i plądrowaniu przez Zakon Krzyżacki, który prowadził swoje zaborcze wojny pod przykrywką działalności misyjnej. Polacy zaś mieli w ten sposób dokonać największego czynu misyjnego w późnym średniowieczu w sposób pokojowy, dzięki ich zręcznej dyplomacji. Dlatego, podczas gdy stosunki z Litwą stawały się coraz bliższe, polityka zagraniczna Polski musiała skupić się na problemach pojawiających się na północy i na wschodzie kraju. Strategiczna pozycja Polski wzdłuż granic z Zachodnim Pomorzem i Brandenburgią ulegała wzmocnieniu wraz ze wzrostem potęgi państwa.

Przywileje Koszyckie - dalszy postęp w formowaniu praw człowieka i obywatela

Pierwsza unia personalna polsko-węgierska trwała 12 lat (1370-1382), przez okres panowania króla Ludwika I, następcy Kazimierza Wielkiego. Ludwik I z Andegawenii, król Węgier i Polski, ogłosił w roku 1374 Akty Koszyckie, które jeszcze bardzie ograniczyły władzę króla, oddając prawo do pobierania podatków władzom lokalnym, zmniejszając podatki i obiecując powoływanie ludzi ze społeczności lokalnych na stanowiska w administracji terytorialnej. Od tej pory, sukcesja na tronie polskim była możliwa jedynie za aprobatą całej szlachty reprezentowanej w sejmikach ziemskich, których początek można widzieć w średniowiecznych wiecach plemiennych i plemiennych demokracjach wojskowych Słowian.

Akt Koszycki z 1374 roku ograniczał obowiązek służby wojskowej i zapewniał żołnierzom rekompensatę za rany poniesione podczas służby poza granicami kraju. Gwarantował również nienaruszalność terytorium Corona Regni Poloniae, jak to brzmiała nazwa królestwa polskiego  po łacinie. Ludwik Węgierski udzielił tych wszystkich ustępstw w zamian za jego i jego córki prawo do korony polskiej. Tak więc Akt Koszycki otworzył Polsce drogę aby stała się główną sceną rozwoju praw obywatelskich w Europie, zwłaszcza w sytuacji, gdy Anglia dryfowała w kierunku absolutyzmu, a Wielka Karta Wolności stawała się nieskuteczną na wiele stuleci.

Wzmocniona została również władza regionalnych ciał legislacyjnych, zwanych sejmikami. Określony został stan szlachecki, mający około 10 procentowy udział w społeczeństwie, wykrystalizował się też podział na inne stany. Stąd polski system parlamentarny znalazł odzwierciedlenie w regionalnych sejmikach, działających w oparciu o miejscowy proces demokratyczny.  Szlachcie zapewniono immunitet w zamian za służbę wojskową w obronie kraju.

Polska szlachta pełniła funkcję obrony krajowej. Herby były wspólne dla całych rodów, zaś wzory heraldyczne były odmienne od tych, które posiadało rycerstwo zachodnioeuropejskie. Wiele z nich wywodziło się ze znaków własnościowych (tamgi) sarmackich Alanów, których asymilowali w VI wieku Słowianie. W Polsce nie istniało kolegium heraldyczne i bywało, że impostorzy nadużywali praw szlacheckich.

Tożsamość klasowa polskiej szlachty, stanowiącej rdzeń sił zbrojnych, krystalizowała się  wraz z ewolucją sporów z koroną w sprawie nakładania podatków (tylko za zgodą opodatkowanych) oraz podczas kształtowania się polskiego parlamentarnego systemu władzy państwowej.

W roku 1382, Ludwik Węgierski podpisał w Krakowie przywilej, którym obniżył podatki od włości kościelnych w zamian za akceptację przez Kościół dziedziczenia tronu polskiego przez jego córkę. Panowanie Jadwigi Andegaweńskiej, jako króla Polski (w przeciwieństwie do królowej - małżonki króla), trwało w latach 1384-1399.

Dwie unie państwowe zawarte dla wspólnej obrony

Agresja ze strony zbrojnych mnichów z zakonów niemieckich na wybrzeżu bałtyckim spowodowała powstanie dwóch unii państwowych: na południu, w roku 1385 doszło do unii polsko-litewskiej w Krewie, natomiast na północy cała Skandynawia zawarła w roku 1397 unię kalmarską.

Aktem Unii w Krewie, Jagiełło (Jogaiła) zobowiązał się schrystianizować Litwę oraz połączyć ziemie litewskie i ruskie z Polską. Przyrzekł również odzyskać ziemie polskie utracone na rzecz Niemców, w zamian za ślub z Jadwigą Andegaweńską i swą własną koronację na katolickiego króla Polski. Przed swoją koronacją w roku 1386, Władysław Jagiełło (1350-1434) potwierdził przywileje koszyckie z 1374 r.
 
Unia kalmarska została zawarta podczas koronacji polskiego księcia Eryka Pomorskiego (ok. 1382-1459), prawnuka Kazimierza Wielkiego, na króla Danii, Szwecji i Norwegii w 1397 r. Król Eryk VII walczył z niemiecką ekspansją wokół Bałtyku. W roku 1419 zawarł z Polską przymierze wymierzone przeciwko Krzyżakom.

Za panowania króla Władysława Jagiełły (1386-1434), polscy misjonarze wprowadzili na Litwie wiarę katolicką. W 1387 r. król wydał w Wilnie nowe uprawnienia dla bojarów. Aktem tym, Władysław Jagiełło przyznał prawo do dziedziczenia ziemi i zwolnienie z podatków tym bojarom litewskim, którzy przejdą na wiarę katolicką.

Mołdawia również stała się lennem Polski. W 1388 r., przywilejem piotrkowskim król Władysław Jagiełło poszerzył prawa obywatelskie szlachty i kleru, tym samym jeszcze bardziej ograniczając władzę królewską w Polsce. W 1400 r. król przyznał ważną rolę w chrystianizacji Litwy Uniwersytetowi w Krakowie, który osiągnął w XV wieku bardzo wysoki poziom.

Unia z Litwą otworzyła Polsce nowe perspektywy polityczne, gospodarcze i kulturowe. Obszar państwa polsko-litewskiego zajmował powierzchnię trzykrotnie większą od samej Polski sprzed Unii, czyniąc je największym państwem Europy, z ludnością liczącą około 10 milionów mieszkańców, dwukrotnie więcej niż ówczesna Anglia. Jednocześnie Unia przekształciła jednorodne społeczeństwo polskie w państwo wielonarodowościowe. Polityka obronna Polski zmieniła orientację z zachodniej na wschodnią.

Tyrania władzy zakonów niemieckich spowodowała założenie w roku 1397 Związku Jaszczurczego. Był on prekursorem Związku Pruskiego powstałego, aby obalić despotyczne rządy Krzyżaków i przyłączyć w pokojowy sposób Prusy do Polski.

W 1401 r. unia wileńsko-radomska przyznała szlachcie litewskiej takie same prawa, jakimi cieszyła się szlachta polska. W 1409 r. Polska zagwarantowała bezpieczeństwo Litwy na wypadek agresji ze strony zakonu krzyżackiego.

Zwycięstwo nad Krzyżakami i Nowy Akt Unijny

Wielka wojna Polski i Litwy z zakonem krzyżackim trwała dwa lata (1409-1411). W dniu 30 czerwca roku 1410 r., połączone siły polskie i litewskie, wspierane przez czeskich Husytów i posiłkowe oddziały smoleńskie, odniosły decydujące zwycięstwo. Wielki mistrz zakonu krzyżackiego, Ulrich von Jungingen, zginął na polu walki.

Drugie zwycięstwo, które miało miejsce w Koronowie 10 października, doprowadziło do negocjacji pokojowych. Warunki traktatu pokojowego zawartego w Toruniu obejmowały powrót ziemi dobrzyńskiej do Polski, Żmudzi do Litwy, oraz wypłatę Polsce przez zakon kwoty 6 000 000 groszy. Zwycięstwo to przekształciło unię polsko-litewską w wielką potęgę i położyło kres ekspansjonistycznej polityce zakonu krzyżackiego i Luksemburczyków, cesarzy Niemiec. Położyło również kres niemieckiej agresji nad Bałtykiem.

Unia horodelska (1413) została zawarta przez króla Władysława Jagiełłę po zwycięstwie w 1410 roku nad zakonem krzyżackim. Preambuła do aktu unijnego cytuje wzniosłe ideały miłości bliźniego. Była to unia personalna między Polską a Litwą, w ramach, której oba kraje zachowywały odrębność państwową. Król wprowadził urząd wojewody (gubernatora regionu) oraz zainicjował nowe modele organizacji administracji i obronności, które następnie znalazły zastosowanie w Europie środkowej i wschodniej. Polskie rodziny szlacheckie rozciągnęły przysługujące im uprawnienia na szlachtę litewską i ruską, jak też przyjęły ich do swoich herbów.

Granice cywilizacji zachodnio europejskiej znacznie przesunęły się w kierunku północno-wschodnim, Polskie instytucje społeczne i polityczne zostały rozciągnięte na Litwę, Białoruś i Ruś kijowską. Zakładano nowe miasta, którym przyznawano szeroki zakres samorządności. W XIV i XV w. polskie miasta osiągnęły znaczny poziom zamożności. Te, które należały do ligi hanzeatyckiej, uczestniczyły w korzystnej wymianie handlowej z krajami bałtyckimi i z Lewantem.

W wyniku unii Polski z Litwą uległ zmianie europejski układ sił. Czechy rozpoczęły współpracę z Polską. Mołdawia stała się lennem Polski, natomiast imperium tureckie zaczęło zagrażać Słowianom bałkańskim oraz Bizancjum. Dlatego Polska musiała skierować swoje zainteresowania na ziemie litewsko-ruskie.

Prawo do nawracania nie oznacza prawa do zabijania i wywłaszczania

Po zwycięstwach wojsk unii polsko-litewskiej prędko osiągnięto sukcesy dyplomatyczne. Po rozgromieniu przez polskiego króla, zakonnicy krzyżaccy oskarżyli Polskę o zabijanie niemieckich misjonarzy oraz o alians z poganami. Oskarżenia te miały być zbadane przez sobór w Konstancji (1414-1418), jedną z największych konferencji dyplomatycznych Średniowiecza.

Polskim ambasadorem na soborze w Konstancji był Paweł Włodkowic z Brudzewa. Tamże właśnie przedstawił siedemnaście fundamentalnych tez prawa międzynarodowego, opartych na sprawiedliwości i tolerancji. Jego propozycja opierała się na prawie naturalnym, którego założeniem było, że prawo do nawracania nie oznacza prawa do zabijania i wywłaszczenia, zaś ważnym jest jedynie nawrócenie dobrowolne. Zdefiniował zasadę samostanowienia narodowego, społeczeństwa wielonarodowego, jego funkcji, organów i praw. Sformułował te tezy na użytek proponowanego przez siebie międzynarodowego trybunału. Usprawiedliwiał jedynie wojny obronne.

Włodkowic był zwolennikiem  międzynarodowej mediacji i arbitrażu, jak również międzynarodowego trybunału dla pokojowego rozwiązywania konfliktów międzynarodowych. Stwierdził, że zakon krzyżacki utracił swój charakter misyjny z chwilą, gdy dokonał masowych mordów i grabieży. Dlatego zakon niemiecki był w rzeczywistości „pruską herezją”. Sobór w Konstancji przyjął argumenty polskiego ambasadora. Krzyżackie ludobójstwo ludności Prus spowodowało zanik języka pruskiego pokrewnego litewskiemu.
 
Ustanowienie Państwa Prawa i Wybory Króla

W roku 1422 król Władysław Jagiełło wydał przywilej w Czerwińsku, gwarantujący zakaz konfiskaty prywatnej własności, zwany po łacinie prawem Nec Bona Recipiantur. Akt ten nie tylko przyrzekał, że nie wolno konfiskować własności prywatnej bez wyroku sądowego opartego na prawie pisanym, ale również wykluczał zajmowanie przez urzędników królewskich stanowisk ziemskich, zaś odmowę udziału w pospolitym ruszeniu karał konfiskatą majątku.

Akt z 1422 r. zapoczątkował państwo prawa. W 1423 r., statutem wydanym w Warce król Władysław Jagiełło rozciągnął przywilej czerwiński z roku 1422 na mieszczan i wolnych chłopów. Zniósł także dziedziczenie sołectw. Król Władysław Jagiełło rozciągnął jednolite prawa obywatelskie aktem wydanym w Brześciu w 1425 roku, w zamian za uznanie prawa jego synów do dziedziczenia tronu polskiego.

Fundamentalny akt prawny zawarty wydany w Jedlnie w 1430 roku znany jest jako Neminem captivabimus nisi iure victum. Prawo to gwarantowało nietykalność osobistą od bezprawnego uwięzienia bez wyroku sądowego i odpowiadało angielskiemu prawu Habeas Corpus z 1679 r.

Król Władysław Jagiełło ponownie wzmocnił prawa szlachty i kleru w zamian za obietnicę  wyboru jednego z jego synów królem Polski oraz za włączenie Wielkiego Księstwa Litewskiego do Rzeczypospolitej Polskiej. Kamieniec Podolski został stolicą województwa podolskiego.

W roku 1432 zawarto unię w Grodnie. Wielki Książe Zygmunt Kiejstutowicz został dożywotnim władcą Litwy. Po jego śmierci, Litwa (łącznie z Białorusią i Rusią kijowską) miała być włączona do Polski.

Król Władysław Jagiełło zagwarantował ochronę sądową wolności osobistej obywateli aktem wydanym w Krakowie w 1433 r. Było to potwierdzenie istniejącego prawa chroniącego przed bezprawnym aresztowaniem. Prawo gwarantowało nietykalność osobistą obywatela (o ile nie został przyłapany na gorącym uczynku popełniania przestępstwa). Prawo to zostało po raz pierwszy sformułowane w Polsce w przywilejach z lat 1422-1433.

Wówczas polska procedura prawna była fundamentem polskiego systemu prawnego w przeciwieństwie do reszty Europy, gdzie panował absolutyzm. Taki rozwój systemu prawnego nastąpił w Polsce z powodu tego, że średnia szlachta, sprzymierzona z dworem królewskim, wygrała walkę o kontrolę polityczną państwa z wielkimi właścicielami ziemskimi.

Siłą wiodącą demokracji szlachty polskiej była właśnie szlachta średnia, pełniąca rolę „klasy średniej” w społeczeństwie wolnych obywateli Rzeczypospolitej Polskiej. Aktem wydanym w Trokach w 1434 r. Wielki Książe Litewski nadał szlachcie halickiej i podolskiej te same prawa obywatelskie, jakie przysługiwały szlachcie polskiej i rozszerzył w ten sposób zasięg opaństwa prawa na całym terytorium Rzeczypospolitej.
  
Obrona Chrześcijaństwa i Unia Pruska

Król Władysław III (1424-1444) otrzymał koronę w wieku dziesięciu lat, a sześć lat później został królem Węgier. Fakt, że królowi polskiemu zaoferowano korony węgierską i czeską był dowodem potęgi unii polsko-litewskiej. Dwór młodego króla stanął w obliczu trudnych i niebezpiecznych wydarzeń politycznych.

Podpisano alians Polski i Węgier z papieżem Eugeniuszem IV przeciwko Imperium Tureckiemu. W 1440 r., w proteście przeciwko uciskowi ze strony krzyżackiego państwa zakonnego, zawiązała się konfederacja szlachty i miast pruskich. Jej celem było pokojowe włączenie Prus do Rzeczypospolitej Polskiej. Konfederacja ta znana była jako Związek Pruski (na który, w wyniku intryg prowadzonych przez zakon krzyżacki w Watykanie, papież następnie rzucił klątwę).

Unia polsko-litewska została zerwana (na okres sześciu lat) w roku 1440. Było to krótkotrwałe zwycięstwo bojarów litewskich, którzy pragnęli wprowadzić na Litwie oligarchię. W tym samym czasie ponownie ustanowiono unię personalną Polski i Węgier (1440-1444) osobą króla Władysława III Warneńczyka. Unia ta została zawarta w obliczu niebezpieczeństwa inwazji Bizancjum ze strony Turcji.

Król Władysław III odniósł w Bułgarii błyskotliwe zwycięstwo nad Turkami i podpisał bardzo korzystne zawieszenie broni. Jednakże w rok później papież, zaniepokojony możliwością zdobycia Konstantynopola przez Turków naciskał, żeby Polska zerwała zawieszenie broni. Papież pragnący skonsolidować połączenie Chrześcijaństwa zachodniego ze wschodnim, naciskał, aby Polacy natychmiast zaatakowali Turków, bez odpowiednich przygotowań.

Gdyby królowi Władysławowi III powiodło się - gdyby obronił Konstantynopol i wygnał Turków do Azji Mniejszej - wtedy unia zachodniego i wschodniego Chrześcijaństwa mogłaby odnieść sukces. Niestety, król Polski i Węgier zginął prowadząc wojska węgierskie i polskich rycerzy do bitwy pod Warną (1444). Zwycięscy Turcy mogli następnie bez przeszkód podbić w roku 1453 Konstantynopol, umocnić swoje panowanie nad Słowianami bałkańskimi i tym samy stać się zagrożeniem dla Europy środkowej.

Inkorporacja Prus do Polski

Zawieszenie unii Polski i Litwy zakończyło się w 1446 r., kiedy wielki książe litewski Kazimierz IV Jagiellończyk został koronowany królem Polski i następnie wydał nowy akt w Wileński. W akcie tym zgodził się panować nad Polską i Litwą jako nad równymi sobie krajami („braterski związek”) i potwierdził istniejące prawa jako obowiązujące w obu krajach. W 1447 r. król potwierdził przywilej grodzieński, zrównujący w prawach szlachty litewskiej i ruskiej ze szlachtą polską, aby osłabić władzę litewskiej magnaterii. W roku 1454 król podpisał przywilej dla Żydów, pierwotnie wydany w 1264 r. i potwierdzający ich prawa rządzenia się według Talmudu.

Rok później wystawiony został akt inkorporacji Prus, w wyniku rebelii przeciwko jarzmu narzuconemu przez zakonne państwo krzyżackie. Rebelia była skutkiem nieudanych negocjacji podatkowych pomiędzy Krzyżakami a Związkiem Pruskim, skupiającym rycerzy i mieszczan pruskich w czasach rosnącego dobrobytu w Polsce.

Wojna Trzynastoletnia prowadzona przez Polskę przeciwko Krzyżakom zakończyła się w 1466 r. pokojem toruńskim. Malbork wraz z Warmią stał się częścią Polski, podczas gdy Królewiec został stolicą pruskiego państwa zakonnego, będącego lennem Polski. Wielki Mistrz zakonu krzyżackiego musiał złożyć hołd królowi Polski i płacić Polsce podatki. Ulryk Czerwonka, dowódca czeskich oddziałów najemnych w Malborku, poddał Polsce zamek i stolicę zakonu krzyżackiego. Przywilej gdański nadany w roku 1457 roku przez Kazimierza Jagiellończyka przyznawał prawa samorządowe i handlowe Gdańskowi, Elblągowi oraz Toruniowi, miastom które dopiero co wyzwoliły się od dominacji krzyżackiej. Litwa nie była zaangażowana w Wojnę Trzynastoletnią z Krzyżakami.

Tworzenie Parlamentu Dwuizbowego
1454-1493
 
Samorodny Polski Proces Demokratyczny

Od drugiej połowy pietnastego wieku w Europie dojrzewała samorodna polska cywilizacja. Tworzenie feudalnej Rzeczypospolitej polskiej szlachty rozpoczęło się w roku 1454 od statutów wydanych pod Nieszawą, które były wynikiem wyjątkowej sytuacji politycznej, w której król musiał opierać się na przymierzu z bardzo liczną szlachtą w przeciwieństwie do wszystkich innych monarchii w Europie gdzie władza królewska opierała na fortyfikowanych miastach i wojsku króla.

Ponieważ miasta polskie były zaludnione przez niedawno przybyłych obcych imigrantów, na których król Polski nie mógł liczyć, ówczesne oparcie się króla o masy szlacheckie dało szlachcie polskiej możność żądania praw obywatelskich najwcześniej w Europie. Tak więc Statuty Nieszawskie były nazwane Wielką Karta Wolności bardzo licznego polskiego stanu szlacheckiego.

Król Kazimierz IV Jagiellończyk oficjalnie potwierdził prawomocność każdego sejmiku, czyli miejscowego ciała prawodawczego. Sejmiki miały moc zatwierdzić każdą mobilizację wojskową, jak też miały prawo wyznaczenia czterech kandydatów do miejscowego sądownictwa, spośród których król wybierał jednego, aby obsadzić wolne stanowisko. Ograniczało to władzę wielkich właścicieli ziemskich na korzyść szlachty średniej i drobnej.

Oznaczało to również przekształcenie jednoizbowej legislatury regionalnej o otwartym członkostwie w uporządkowany system przedstawicielski w ramach narodowego parlamentu. W ten sposób osiągnięto w Polsce dojrzałość reprezentatywnej władzy państwowej. Począwszy od 1468 r. przedstawiciele sejmików, będących regionalnymi przedstawicielstwami szlachty, spotykali dorocznie w ramach wspólnego parlamentu, zwanego Sejmem.

Rdzenny polski proces demokratyczny opierał się na sejmikach, czyli regionalnych ciałach ustawodawczych, w których przeważający głos mieli zwykli obywatele, których publiczne debaty były podstawą rozwoju polskiej cywilizacji w przeciwieństwie do reszty Europy gdzie główną rolę odgrywał dwór królewski i miasta.

Sejmiki były ewolucją prastarej słowiańskiej instytucji jaką był wiec, będący podstawą słowiańskiej demokracji wojskowej i organizacji słowiańskiego pospolitego ruszenia. W roku 740, wojska słowiańskie były dominującą siłą w Europie środkowej, od granic imperium Karola Wielkiego na zachodzie, aż po Bizancjum na wschodzie i od Bałtyku na północy po wyspę Kretę na południu.

Sejmiki były dla zwykłych obywateli odskocznią do politycznej emancypacji, były źródłem informacji o sprawach państwowych. Stanowiły również platformę dla wzajemnych konsultacji za pośrednictwem prawowicie wybranych przedstawicieli o rzeczywistym i wyraźnym mandacie społecznym. Był to początek przeistoczenia się polskiej monarchii w Rzeczpospolita szlachecką. W latach 30-ych XVII wieku, liczebność polskiej szlachty wynosiła już około jednego miliona. Polskie procesy demokratyczne odnosiły powodzenie tak długo, jak średnia i drobna szlachta wychodziły zwycięsko z walki o władzę z magnaterią.
  
Ekspansja Gospodarcza i Kultura

W połowie XV wieku, gęstość zaludnienia Polski wynosiła około 10 osób na kilometr kwadratowy, czyli od dwóch i pół do trzech milionów mieszkańców. Trzypolowy system upraw rolnych stawał się coraz bardziej powszechny w polskim rolnictwie (chłopi płacili czynsz za pola, które uprawiali). Polska produkowała ziarno z przeznaczeniem na nowe, lub rozwijające się rynki, gdy tymczasem zachodnia Europa przechodziła kryzys rolnictwa. Ceny zbóż były wysokie, a ziemia stawała się coraz cenniejsza.

Odkryto nowe złoża i uruchomiono eksploatację rudy żelaza, miedzi, ołowiu, cynku, siarki i soli kamiennej. Setki osad uzyskały prawa miejskie. Pieniądz występował w powszechnym obrocie, w handlu wyrobami rzemieślniczymi i produktami rolnymi. W XIV i XV wieku handel oraz obrót pieniężny osiągnęły najwyższy stopień rozkwitu w Polsce feudalnej. Powstała znaczna liczba cechów rzemieślniczych, zrzeszających rzemieślników wszystkich zawodów.

Miasta były otoczone murami warownymi. Pod koniec XV wieku zbudowano na przeciwko bramy Św. Floriana w Krakowie tak zwany barbakan, wielokondygnacyjny bastion - wieżę artyleryjską. Był to największy tego rodzaju budynek w Europie. Barbakan był zbudowany w stylu fortyfikacji arabskich.

W architekturze panował styl gotycki. Budowano monumentalne katedry, olbrzymie budynki kościelne, bogato zdobione ratusze, jak również największe ufortyfikowane kompleksy w Europie. Miasto Gdańsk było ściśle związane z nową architekturą mieszczańską, egzemplifikowaną przez niderlandzką Antwerpię. Zbudowana w latach 1354-1487, Bazylika Mariacka w Gdańsku była największym kościołem w Polsce.
 
Dzieła sztuki, takie jak witraże, malowidła ścienne, płyty pamiątkowe, obrazy, rzeźby kamienne i drewniane, złota biżuteria i tekstylia, osiągały doskonałość formy i kształtu. Monumentalny ołtarz w Bazylice Mariackiej w Krakowie powstał w latach 1477-1485, w stylu późnogotyckim.

Kardynał Zbigniew Oleśnicki był fundatorem zamku w Pińczowie (1426-1454), zbudowanego w stylu zapowiadającym nadejście Renesansu. Mistrz Benedykt Polak, był architektem arkadowego dziedzińca Collegium Maius, budynku uniwersyteckiego w Krakowie. Kwitła szkoła wołyńska ruskiego malarstwa ściennego. Królewska stolica, Kraków, stała się ważnym kulturalnym i politycznym ośrodkiem Europy.

Jednym z najstarszych zabytków polskiej prozy jest tak zwana Biblia Królowej Zofii (czwartej żony króla Władysława Jagiełły), będąca tłumaczeniem Starego Testamentu na język polski (ok. 1455 rok). Łacińskie teksty aktów królewskich  również były tłumaczone na polski. Pierwsza książka na temat polskiej ortografii ukazała się w 1440 r. Po polsku pisano również poezję. Muzykę świecką komponowano na jeden głos, zaś piosenki pisano w języku rodzimym.

W roku 1410, w czasie wojny z Krzyżakami, przed bitwą odśpiewywano pieśń Bogurodzica. Muzyczne kompozycje Mikołaja z Radomia z pierwszej połowy XV wieku odznaczały się wysoką wartością artystyczną. Natomiast Stanisław Skalbmierz, profesor uniwersytetu w Krakowie opracował w 1411 r. nowoczesną doktrynę sprawiedliwej wojny, de bellis iustis.

W latach 1455-1480 Jan Długosz (1415 - 1480) spisywał historię Polski. Praca ta jest wybitnym przykładem europejskich badań historycznych z tamtego okresu. Dwanaście tomów historii Polski, po rok 1480, to pomnik polskiego Odrodzenia i najlepsza polska praca historyczna przed XVIII wiekiem. Wśród innych prac historycznych Jana Długosza należy wymienić Banderia Prutenorum. W dziele tym Długosz opisuje niemieckie chorągwie krzyżackie zdobyte podczas bitwy pod Grunwaldem.

Jeden z ówczesnych polskich wierszy jest dokumentalnym opisem morderstwa na kasztelanie Andrzeju Tęczyńskim, dokonanym przez zbuntowanych mieszczan krakowskich.
W roku 1473, w Krakowie, powstały pierwsze firmy drukarskie i wydawnicze. W tym samym roku urodził się w Toruniu Mikołaj Kopernik (1473-1543), twórca nowoczesnej astronomii.

W 1475 r., we Wrocławiu, Kasper Elyan wydrukował pierwszy tekst w języku polskim. Zawierał on modlitwy „Ojcze nasz”, Zdrowaś Mario” i „Wierzę w Boga Ojca”. Polscy drukarze również działali zagranicą. Jan Adam z Polski pracował w Neapolu w roku 1478, natomiast w latach 1492-1496 dwóch polskich drukarzy, Stanisław z Polski i Stefan Polak pracowali w Sewilli.
 
Arcybiskup lwowski, Grzegorz z Sanoka (ok. 1406-1477), był pierwszym wybitnym polskim pisarzem humanistą. Pisał poezje w językach polskim i łacińskim. Był też historykiem i mecenasem literatury. Wielu uczonych gościło na jego dworze. Wśród gości był Filippo Buonaccorsi, który opisał żywot i dzieło swojego gospodarza jako wzorce ideału humanistycznego.

W 1474 r., Jan Ostroróg (ca 1436-1501), wojewoda poznański i doktor praw, opublikował manifest polityczny zatytułowany „Pro Republicae Ordinatione”, czyli Memoriał w sprawie uporządkowania Rzeczypospolitej. W swym programie, autor bronił suwerenności Polski wobec władzy papieskiej; wspierał prawo do apelacji od wyroków miejscowych trybunałów kościelnych, popierał opodatkowanie Kościoła na rzecz obrony państwa, jak też zwiększenie praw przysługujących mieszczanom i chłopom. Ponadto dążył do ograniczenia władzy magnatów oraz wzmocnienia przymierza tronu ze średnią szlachtą.

Tak więc pod koniec XV w., sejmiki wraz z  Sejmem odgrywały rolę katalizatorów życia społecznego i kulturalnego w Polsce, czyli rolę którą w pozostałych krajach Europy odgrywały dwory królewskie i miasta. W 1485 r. podpisano w Krakowie ugodę regulującą przynależność rzemieślników żydowskich do cechów. W 1488 r. wydano w Krakowie pierwszy zbiór prawa polskiego; obejmował on statuty królewskie zapewniające ochronę obywateli przed przeszukaniem i konfiskatom.

Zachowany średniowieczny tekst zawiera około 15 000 różnych polskich słów. Świadomość społeczna została wzmocniona nacjonalistycznym charakterem polskiego piśmiennictwa  renesansowego. Poza dziełami drukowanymi alfabetem łacińskim, w Krakowie po raz pierwszy wydrukowano również dzieła posługując się cyrylicą.

Rzeczpospolita Polska była społeczną i polityczną unią wielu grup etnicznych, spośród których 40 procent posługiwało się językiem polskim. Wsparcie dla państwowości polskiej było bardzo silne. Zagrożenia płynące ze strony Turków i Tatarów powodowało solidarność wszystkich grup etnicznych Rzeczypospolitej, tak samo jak czyniła to wiara, że misją Polski było pełnić rolę tarczy ochronnej Chrześcijaństwa.

Wczesny Projekt Traktatu Pokoju Podobny do Dzisiejszych Narodów Zjednoczonych

Polskie archiwa znane jako Metryka Koronna zawierają unikalny egzemplarz niezwykłej propozycji dla europejskiego traktatu pokojowego, podobnego do traktatu Narodów Zjednoczonych. Traktat ten popierały: Polska, Węgry i Czechy. Była to najwcześniejsza w historii Europy propozycja stworzenia międzynarodowej organizacji pokojowej. Projekt ten opierał się w dużej mierze na dziełach Pawła Włodkowica, polskiego ambasadora na soborze w Konstancji (1414-1418). Tekst właściwy opracowano na dworze króla Czech, Jerzego z Podiebradów.

Projekt przewidywał powstanie Konsystorza w którym obowiązywała zwykła większość, jak też międzynarodowych sił zbrojnych pod kontrolą Rady Związkowej. Miały powstać procedury dla międzynarodowego arbitrażu, średniowieczna idea globalnego imperium została porzucona, a działania agresywne były wyjęte spod prawa (szczególnie ze strony Turków oraz „gniazda szerszeni” jakim byli Tatarzy Krymscy, organizujący doroczne wypady na Ukrainę, aby rabować i porywać ludzi dla okupu. To właśnie ich działalność przeobraziła południową Ukrainę w „Dzikie Pola”).

Projekt miał na celu powołanie międzynarodowej władzy w obliczu chylącej się ku upadkowi potęgi i nieskuteczności rozdrobnionego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego oraz osłabieniu papiestwa zagrożonego przez Turków. Projekt traktatu pokojowego był przez dwa lata (1462-1464) przedmiotem negocjacji pomiędzy państwami europejskimi, jednak został w ostateczności pogrążony z powodu papieskiego sprzeciwu.

Król Czech, Jerzy z Podiebradów, mianował swym następcą księcia Władysława Jagiellończyka. W roku 1471 został on koronowany królem Czech jako Władysław II. Gdy Władysław został również królem Węgier (1490), władza Jagiellonów rozciągnęła się od Bałtyku po Morze Czarne i Adriatyk.

 
Monarchia Konstytucyjna we Wczesnej Europie Nowożytnej 1493-1569 

Parlament Dwuizbowy

Za panowania króla Jana Olbrachta (1459-1501), syna króla Kazimierza IV, polski parlament stał się dwuizbowym (1493). W ten oto sposób, za sprawą Sejmu Walnego, w roku 1493 polska monarchia konstytucyjna została w pełni uformowana. Sejm Walny obejmował trzy stany: króla, senat składający się z biskupów i dygnitarzy, oraz izby niższej, czyli Izby Poselskiej, której przewodniczył marszałek. Natomiast Senatowi przewodniczył król. Był to ważny krok w formowaniu władzy reprezentatywnej w Polsce. Władza ta miała przetrwać trzysta lat bez przerwy.

Rok 1493 również zapoczątkował 160-letni okres pomyślnej działalności Sejmu. W tym okresie ukuto powiedzenie: Polska nie rządem stoi, ale cnotą, oznaczające, że pomyślność Polski zależy przede wszystkim od cnót jej obywateli. Każdy poseł na Sejm był przedstawicielem swojego regionu i, w teorii, był zobowiązany do zawetowania takich propozycji, które były w sprzeczności z udzielonym mu mandatem. Jeżeli nie osiągnięto jednomyślności, to sprawy mniejszej wagi były odkładane na później, natomiast sprawy pilne były rozstrzygane na drodze perswazji lub za pomocą zawiązania konfederacji, w której decydowała większość głosów.

W Rosji, Iwan Groźny umocnił swoją władzę, niszcząc w 1476 r. niezależna republikę kupiecką Nowogrodu i deportując w 1480 r. w góry Uralu 10 000 jej mieszkańców. Był to okres dojrzewania moskiewskiej „inżynierii” politycznej i początek 500-letniej tradycji budowy imperium opartego na przymusie, deportacjach i despotyzmie w tradycji systemu władzy w Mongołów, których namiestnikami byli Moskale, którzy porzucili tradycje polityczne oparte na tradycyjnych słowiańskich wiecach („wiecze” po rosyjsku). Z czasem ten system władzy stał się ona fundamentem rosyjskiego ekspansjonizmu, który walnie przyczynił się do upadku Polski trzysta lat później, w osiemnastym wieku.

Podstawy Polskiego Prawa Konstytucyjnego

W 1501 r. król Aleksander Jagiellończyk wydał Akt Unii w Mielniku. Wówczas poddał się on woli magnaterii i przyznał Senatowi wyłączne prawo do wybierania króla i sprawowania nad nim kontroli. Gdyby król podjął próbę wprowadzenia „rządów tyranii” z pogwałceniem woli Senatu, mógłby wtedy zostać postawionym w stan oskarżenia w celu usunięcia go od władzy. Akt Unii w Mielniku zawierał nową ordynację wyborczą.

Energiczne działania ze strony uczestników Sejmu w Piotrkowie (1504) doprowadziły do obalenia aktu unii mielnickiej. Było to zwycięstwo szlachty średniej w jej zmaganiach z magnatami. Sejm umieścił dobra i majątki królewskie pod częściową kontrolą Izby Poselskiej. Żadne osoby nie mogły sprawować więcej niż jednego urzędu. Określono urząd hetmana wielkiego koronnego, będącego ministrem obrony i dowódcą sił zbrojnych, a jednocześnie sprawującego urząd głowy sądów wojskowych.

W roku 1505 radomski sejm konstytucyjny uchwalił pierwszą polską ustawę konstytucyjną, zwaną Konstytucją Nihil Novi - „nic nowego bez naszej zgody” czyli zgody ogółu szlachty, co oznaczało, że wówczas w Polsce najwyższą władzą stała się Izba Poselska.

Izba poselska składała się z przedstawicieli sejmików regionalnych, lub powiatowych. Nowa konstytucja zakazywała szlachcie podejmowania się handlu i rzemiosła pod groźbą utraty praw, co głównie wzmocniło sytuację Żydów w Polsce i mogło być przez nich zakulisowo popierane.
 
Pierwsze prawo konstytucyjne z 1505 roku uczynniło izbę poselską najwyższym organem władzy w Polsce. Królowie, wybierani dożywotnio, stali się w Rzeczypospolitej głowami państwa i szefami władzy wykonawczej.

Począwszy od 1507 r., prawa uchwalane przez Sejm były wydawane w języku łacińskim na zakończenie każdej sesji pod wspólnym tytułem Konstytucji (język polski zastąpił łacinę od roku 1545).

Działania Polityczne Prowadzące do Pierwszego Hołdu Pruskiego

Hohenzollernowie berlińscy spiskowali przeciwko Polsce wespół z państwem moskiewskim. Jednak sytuacja Hohenzollernów uległa radykalnej zmienia na niekorzyść, kiedy moskiewscy żołnierze ponieśli porażkę podczas wojny z Polską i Litwą. Od 1512 r., podczas trzyletniego oblężenia Smoleńska tracili corocznie po 10 tysięcy zabitych. Najkrwawsze straty, wynoszące 30 000 zabitych, w tym 1500 bojarów, Rosja poniosła podczas bitwy pod Orszą, w górnym biegu Dniepru, w 1514 r. Tam właśnie kawaleria moskiewska w sile 80 000 ludzi walczyła przeciwko 20 000 tysiącom żołnierzy polskich i 15 000 litewskich. Konstanty Ostrogski wygrał bitwę, zręcznie wykorzystując artylerię i kawalerię. Po raz pierwszy użyto husarii. Pomimo klęski pod Orszą, Moskwa zajęła Smoleńsk w 1514 r.
 
Król Polski, Zygmunt I Stary, następca i brat króla Aleksandra I, spotkał się w 1515 r. w Wiedniu z Władysławem II Jagiellończykiem, królem Czech i Węgier, oraz z cesarzem Maksymilianem Habsburgiem. Habsburgowie otrzymali gwarancję sukcesji na tronach Czech i Węgier w przypadku wygaśnięcia dynastii Jagiellońskiej, w zamian za akceptację dla objęcia przez Polskę lenna pruskiego. Stojąc w obliczu utraty wsparcia ze strony Moskwy, Albrecht von Hohenzollern, były Wielki Mistrz zakonu krzyżackiego i niedawny konwertyta luterański, złożył hołd lenny królowi katolickiemu Polski i w roku 1525 ustanowił Prusy polskim lennem.
W tym samym roku Sejm zatwierdził sekularyzację zakonnego państwa krzyżackiego, ale popełnił ciężki błąd polityczny nie usuwając resztek zakonu krzyżackiego z Prus.

Rozpoczął się 116-letni okres, w którym Hohenzollernowie, jako władcy Prus, składali Polsce hołdy lenne. Opłaty lenne składali klęcząc przed tronem polskiego króla. Albrecht von Hohenzollern złożył Polsce swój pierwszy hołd na Rynku Krakowskim, uznając tym samym zwierzchnictwo króla Polski na Prusami Książęcymi. Był to pierwszy traktat w rozdzieranej konfliktami religijnymi Europie, zawarty między królem katolickim a jego wasalem, protestanckim księciem.

Rewolucja Kopernikańska

Odrodzenie (Renesans) było złotym wiekiem Polski. Nadejście Odrodzenia zbiegło się z formalnym zatwierdzeniem Sejmu jako najwyższej władzy w kraju. Pośród głównych przywódców intelektualnych tego okresu był urodzony w Toruniu, Mikołaj Kopernik (1472-1543), ojciec nowoczesnej astronomii. Jego alma mater, uniwersytet w Krakowie, posiadała znakomitą katedrę astronomii, wówczas najlepszą w Europie. Tam właśnie Kopernik odkrył strukturę układu słonecznego i opracował swoją heliocentryczną teorię astronomiczną około 1504 r. Z czasem potwierdzono dwuminutową dokładność kalendarza kopernikańskiego w stosunku do rzeczywistej długości roku, dokładność nadzwyczajną jeżeli uwzględnimy poziom europejskiej nauki na początku XVI wieku.

Kopernikańska teoria heliocentryczna zakładająca, że ziemia obraca się w cyklu dziennym wokół własnej osi, natomiast planety obracają się wzdłuż orbit wokół słońca, została przedstawiona w 1510 r. (Commentariolus) i opublikowana w dziele De Revolutionibus Orbium Coelestium (1543). Podczas gdy Luter i Kalvin teorię tę potępili, Kościół Katolicki ją poparł. Po trzech latach studiów na tekstem Kopernika, już w roku 1536 władze kościelne zachęcały do opublikowania go.

Jednak osiemdziesiąt sześć lat później Kościół wprowadził prace Kopernika na indeks ksiąg zakazanych, gdzie prace te znajdować się do roku 1828. Mimo tego Kościół przez cały ten okres, bez przerwy posługiwał się nowym kalendarzem kopernikańskim.

Kopernik, prawdziwy człowiek Renesansu, pracował w wielu dziedzinach. Był administratorem dóbr kapituły warmińskiej w północnej Polsce, był dowódcą wojskowym, ministrem finansów, w dodatku do astronomii był on też wykształconym matematykiem, ekonomistą, prawnikiem i lekarzem.

W 1526 r. Kopernik opublikował traktat Monetae Cudendae Ratio o stabilizacji i biciu monety. W traktacie tym stwierdził prawo ekonomiczne, że „zły pieniądz wypiera dobry pieniądz” - prawo, które zostało w później nazwane w Anglii nazwiskiem finansisty Thomasa Greshama, który był dzieckiem kiedy Kopernik to prawo opublikował. Fałszywe przypisywnie tego prawa ekonomicznego Gresham'owi jest dziś w nauce dowiedzione.

Kopernik walczył wówczas z przestępczą i pasożytniczą akcją niemieckich Hohenzollernów, którzy bili zdewaluowane monety polskie i utrudniali handel zbożem na Wiśle. Kopernik brał ważny udział w pracach komisji sejmowej reformującej polski pieniądz w 1526 roku. Dla tej komisji powstała książka Kopernika o stabilizacji pieniądza.

Podczas niemieckiego oblężenia Olsztyna (1519-1521), gdzie był głównodowodzącym, Kopernik skutecznie przeciwstawił się epidemii choroby prowadząc pierwsze badania epidemiologiczne. Po odkryciu, że choroba była przenoszona przez chleb, nakazał on posmarować w piekarni wszystkie bochenki chleba masłem, tak aby wszelkie obce ciała nagromadzone podczas transportu, mogły być łatwo ujawnione i usunięte. Plagę ostatecznie opanowano i po raz pierwszy zaczęto smarować chleb masłem. Wówczas w kronikach zanotowano że kobiety krajały „przez chleb i masło.”
 
Kopernik przeniósł ośrodek zachodniej myśli filozoficznej z basenu śródziemnomorskiego na północ Europy. Filozoficzne implikacje wielkich odkryć Kopernika miały znaczenie fundamentalne. Idea, że ziemia jest nieruchomym i płaskim środkiem wszechświata, w którym rozgrywa dramat ludzki, została ostatecznie obalona. Powoli stało się oczywistym, że życie na Ziemi jest zjawiskiem powierzchniowym na stosunkowo małym ciele niebieskim pędzącym z wielką prędkością przez przestrzeń kosmiczną.
 
Odwieczne aspiracje ludzkie pragnące bezpieczeństwa i stabilizacji zostały zburzone kiedy stopniowo zdano sobie sprawę, że Ziemia ani nie stoi w miejscu, ani też nie jest największym z ciał niebieskich i że nie stanowi ona centrum kosmosu. Wszechświat kopernikański, bardziej niż jakakolwiek inna idea w historii myśli ludzkiej, uzmysłowił ludziom przerażającą wizję, że wszelki byt w tym kosmosie zawarty podlega nieustającym zmianom i przeobrażeniom.

W 1523 r. Erazm z Rotterdamu, będąc pod wrażeniem polskich osiągnięć, napisał następujące słowa: „gratuluję temu narodowi ... który obecnie w nauce, prawodawstwie, moralności i religii, oraz we wszystkim co dzieli nas od barbarzyństwa, jest w takim rozkwicie, że może rywalizować z pierwszymi i najznakomitszymi z państw”.

Kryzys w Gospodarce, Powrót Pańszczyzny i Inflacja

Ceny eksportowe polskiej pszenicy załamały się na skutek subsydiowania przez Moskwę jej eksportu pszenicy po niskich cenach. Sytuacja ta spowodowała ogłoszenie w roku 1520 statutów w Toruniu i w Bydgoszczy, których to statuty nakazywały chłopom pańszczyźnianą pracę bez płacy przez jeden dzień w tygodniu jako zapłatę dzierżawę ziemi przez chłopa uprawianej na jego gospodarstwie. Był to początek powrotu pańszczyzny w Polsce i szybko nastąpił spadek wydajności w rolnictwie. Europejska rewolucja cen rynkowych dotarła do Polski, podnosząc znaczenie miast, gdy tymczasem inflacja wzrosła do 300 procent, a płace podwoiły się na przestrzeni kolejnych 100 lat.

Dalszy, znaczący spadek cen zbóż nastąpił w 1543 r. po przyjęciu przez Sejm ustawy o przywiązaniu chłopów pańszczyźnianych do ziemi, a następnie po odmówieniu im prawa do wykupienia się z pańszczyzny za gotówkę. Chłopi pańszczyźniani byli przypisani do swojej rodzimej ziemi, co stanowiło formę zniewolenia ich.

Ordynacja mennicza opracowana przy udziale Mikołaja Kopernika z roku 1526 wprowadziła system oparty na złotym polskim. Polski system monetarny został przyjęty przez Prusy w 1528 r. i przez Litwę w roku 1569 r. tego samego roku Sejm ratyfikował przyłączenie do Polski Mazowsza.

Kodyfikacja Procedur Prawnych

Dokonano kodyfikacji procedur elekcyjnych w sejmikach. Ustanowiono wspólne dowództwo artylerii oraz inżynierii wojskowej. W 1521 r. Sejm zatwierdził kodeks praw dla Prus.
W 1523 r. Sejm ogłosił Formula Processus, kodyfikację ziemskiego prawa procesowego dla całej Rzeczypospolitej Polskiej.

Była to najwcześniejsza kodyfikacja procedur sądowych w całej Europie (np. we Francji podobny kodeks zaczął obowiązywać ok. 270 lat później, w czasach rewolucji Francuskiej). Pismo łacińskie zastąpiło pismo gotyckie (tzw. Szwabachę), przez co druk stał się bardziej czytelny. W roku 1524 Sejm uporządkował pobór podatków, a rok później ustanowił sądownictwo dla górnictwa.

Klęska pod Mohaczem

Królestwa polskiej dynastii Jagiellonów przeżyły ciężkie straty w 1526 r. Śmierć Ludwika II Jagiellończyka (1506-1526), króla Węgier i Czech na polu walki podczas bitwy pod Mohaczem było drugą już śmiercią panującego króla z dynastii Jagiellonów w walce z Imperium Osmańskim. Tym razem zwycięzcą był Sulejman I Wspaniały (ok. 1496-1566), który włączył do imperium otomańskiego węgierską stolicę Budapeszt, jak również Belgrad, wyspę Rodos, Tebryz, Bagdad, Aden oraz Algier. Polska stanęła w obliczu zagrożenia inwazją muzułmańską, zaś cała Europa środkowa została pogrążona w chaosie.

W roku 1527 rozpoczęła się reorganizacja polskich instytucji obronnych. Hetman Polny został podporządkowany Hetmanowi Wielkiemu Koronnemu, wydzielono artylerię i rozpoczęto masową produkcję dział armatnich w odlewniach w Krakowie, Lwowie i Wilnie.

Polska Ratuje Żydów Europejskich

Imigranci żydowscy, którzy byli prześladowani i wypędzani z państw na Zachodzie, dostali przywileje na osiedlenie się i pomyślny rozwój we wszystkich zakątkach Polski jako oddzielna autonomiczna grupa etniczna i religijna rządząca się według Talmudu. Pozwolono im wybierać własna starszyznę, zarządzać swoimi sprawami i pertraktować ze skarbem państwa polskiego co do wysokości ich podatków. Był to okres odrodzenia europejskiej społeczności żydowskiej na terenie Rzeczypospolitej Polskiej po wypędzeniu Żydów z zachodniej Europy. W ten sposób Polska uratowała Żydów przed wymarciem, w czasach gdy rozkwitał polski parlamentaryzm.

Autonomia społeczności żydowskiej wzmocniła się na skutek powstania w roku 1530 w Lublinie „wielkiego domu sądu” czyli najwyższego trybunału żydowskiego. Bejt Din - czyli wielki sąd rozciągał swoją  jurysdykcję nad całą europejską populacją żydowską.

Dekret królewski przyznał w roku 1549 Żydom autonomię w nakładaniu i pobieraniu własnego podatku pogłównego, który regularnie był negocjowany z polskimi urzędnikami skarbowymi. Żydowskie autonomiczne instytucje ustawodawcze osiągnęły w Polsce swoją dojrzałość. Generalne sejmy żydowskie (congressus judaicus) zbierające się w Lublinie (1592-1764) były wzorowane na polskim Sejmie. Było to wyjątkowe zdarzenie w historii diaspory żydowskiej. Wiek XVI i XVII to okres spirytualnej hegemonii Żydów polskich nad żydostwem światowym.

Kodyfikacja Prawa w Oparciu o Debatę Publiczną

W roku 1532 została powołana komisja sejmowa, aby dokonać kodyfikacji wszelkiego polskiego prawa zwyczajowego i pisanego. Była to najwcześniejsza tego typu akcja legislacyjna w Europie. Procedura legislacyjna opierała się na debacie publicznej. Druki zawierające propozycje były rozsyłane przez Sejm do sejmików w celu ich analizy i oceny. Spisane sprawozdania od każdego z Sejmików były przekazywane de Sejmu w celu ich opracowania przez komisje kodyfikacyjną.

Ustawa sejmowa zakazywała chłopom pańszczyźnianym przenoszenia się bez zgody ich pana. Zakaz obejmował również zatrudnienie zbiegłych chłopów pańszczyźnianych oraz ich osiedlanie się w miastach; zostały również określony kary dla zbiegłych chłopów. Jednakże zbiegli chłopi pańszczyźniani mieli możliwość znaleźć schronienie u Kozaków ukraińskich. Możliwość ucieczki na Ukrainę była czynnikiem ograniczającym wykorzystywanie chłopów. Natomiast status wolnych chłopów nie uległ zmianie.

Ruch egzekucyjny, znany także jako „egzekucja praw”, był ruchem politycznym zorganizowanym w latach 1535-1538 w celu ścisłego przestrzegania prawa, oraz reformowania i modernizacji władzy. Wynikłe z niego ustawodawstwo skutecznie osiągało wielorakie skutki: magnaci zmuszeni byli oddać bezprawnie przejęte ziemie koronne; ponownie zakazano sprawowania przez jedną osobę wielu urzędów. Kroki zostały poczynione, aby zacieśnić unię z Litwą, jak też przedstawiono inne propozycje, w tym taką, aby ustanowić kościół narodowy.

W roku 1537 miała miejsce tzw. „wojna kokosza”, czyli rokosz szlachty w proteście przeciwko wojnie w Mołdawii. Wysunięto żądania dotyczące egzekucji praw w stosunku to władzy królewskiej. Sejm zarządził w 1538 r. sprzedaż majątków ziemskich należących do mieszczan i wprowadził podatki na wojnę z Mołdawią. W roku 1540 Sejm określił ogólne zasady elekcji. Cztery lata później Sejm skodyfikował ordynację dla sądów.

Zakaz Inkwizycji; Inkorporacja Inflantów

Panowanie ostatniego króla Jagiellończyka nadało ostateczny kształt republikańskiemu systemowi władzy w unii polsko-litewskiej. Król Zygmunt August (1520-1572) był człowiekiem Odrodzenia i jednym z założycieli polskiej Rzeczypospolitej Szlacheckiej.
W roku 1552 Sejm zawiesił na jeden rok wykonywanie wyroków sądów kościelnych przez starostów. Wydano również rezolucję przeciwko herezji, a Święta Inkwizycja została zakazana w Polsce pod wszelką postacią. Nie było palenia na stosach, zaś Polska wolna była od działań inkwizycji. W roku 1553 Sejm przyjął Ordynację spraw zaległych w sądzie królewskim. Jurysdykcja sądów duchownych została jeszcze bardziej ograniczona przez Sejm w 1556 r.
Dwa lata później Sejm zatwierdził powstanie poczty królewskiej. W 1560 r. Zygmunt II August utworzył w Gdańsku flotę kaperską w celu zablokowania rosyjskiego handlu zbożem za pośrednictwem żeglugi narewskiej.

Pakt wileński z roku 1561 zatwierdził układ z Inflantami, na mocy którego Kurlandia stała się lennem Polski w zamian za ochronę przed Rosją i Iwanem Groźnym. Nastąpiła sekularyzacja zakonu mieczników, wchodzących wcześniej w skład krzyżackiego państwa zakonnego. Przyłączenie Inflantów do Rzeczypospolitej Polskiej było zakończone. Dochody z majątków królewskich (demesnes) zostały przeznaczone na cele obronne.

Odrodzenie w Literaturze, Architekturze i Naukach Politycznych

Pierwszy nowoczesny opis wschodniej Europy był opublikowany w 1517 r. przez Macieja z Miechowa (Macieja Miechowitę, 1457-1523), profesora Akademii Krakowskiej, pod tytułem Tractatus de duabus Sarmatiis. Miechowita był historykiem, lekarzem i geografem. W roku 1519 wydał drukiem pierwszą historię Polski zwaną Chronica Polonorum, w której opisał wydarzenia do roku 1506. Polskie tłumaczenie wydano drukiem w 1535 r.

Najbardziej znanym wśród polskich pisarzy mieszczańskich był Biernat z Lublina (ok. 1465-1530). Jego modlitewnik, Raj duszny, opublikowano w 1513 r. Pierwszym z wiodących poetów Odrodzenia był Klemens Janicki (1516-1543). Syn chłopski, pisał po łacinie poezję patriotyczną o Polsce. Po jego śmierci, jego wiersze zostały przetłumaczone na język polski (1563) i zyskały dużą popularność. Janicki był autorem pierwszego wiarygodnego poematu autobiograficznego w historii polskiej poezji.

Polska Reformacja bynajmniej nie była w głównej mierze ruchem spirytualnym. Była wykorzystywana do pogłębiania dawno już rozpoczętych procesów emancypacji intelektualnej i politycznej. Rzesze polskiej szlachty, która odniosła tak znaczne sukcesy w ograniczaniu władzy królewskiej, były przyciągane przez idee Reformacji. Osłabiały one władzę kościelną.

Reformacja pomagała skrystalizować absolutny prymat wolności osobistej w Rzeczypospolitej Polskiej. Stąd, ani korona, ani Kościół nie mogły mieć pierwszeństwa przed świętym prawem do wolności osobistej obywateli. Hetman Jan Tarnowski zwykł mówić, że nie w religii rzecz, lecz w wolności. Znakomita biografię hetmana Jana Tarnowskiego napisał Stanisław Orzechowski, pisarza pism politycznych i religijnych.
 
W kalwinizmie, szlachta odnalazła potwierdzenie swojej wyższości nad koroną i jej administracją, gdyż kalwinizm przypisywał wiodącą rolę w sprawach kościoła świeckiej starszyźnie, a nie panującemu monarsze. Polska szlachta traktowała duchownych kalwińskich jako narzędzie, nigdy zaś jako równych sobie partnerów w sprawach religijnych. Natomiast luteranizm, ze względu na swój obcy narodowo charakter i jego poddaństwo w stosunku do korony, nie znalazł u polskiej szlachty uznania. W Polsce, luteranizm pozostał przede wszystkim religią mieszczan. Reformacja nie polepszyła sytuacji chłopstwa i tylko niewielu przystąpiło do nowej wiary.

Odrodzenie pobudziło zainteresowanie historią, geografią i obyczajami. Odcisnęło piętno na wydanej w roku 1551 przez Marcina Bielskiego (1495-1575) Kronice wszystkyego swyata, która była pierwszym podręcznikiem historii napisanym w Polsce. W czasach Odrodzenia i Oświecenia, głównym ośrodkiem drukarstwa w Polsce był Kraków, zarówno pod względem jakości, jak i ilości. Mikołaj Szarffenberg wynalazł przenośną „drukarnię polową” do doraźnej publikacji odezw i statutów podczas podróży króla.

W 1551 r. Andrzej Frycz Modrzewski (1503-1572), ojciec polskiej myśli demokratycznej, opublikował manifest polityczny, republikański w naturze i nowoczesny jak na swoje czasy, zatytułowany Commentarium De Republica Emendada. Dzieło Modrzewskiego składało się z pięciu ksiąg: O obyczajach, O prawach, O wojnie, O Kościele, oraz O szkole. Nawołuje w nich zrównania praw dla wszystkich, do zaprzestania ucisku chłopów pańszczyźnianych i do uchylenia nieskutecznie chroniących ich praw, do sprzeciwu wobec wszelkim wojnom i planom agresji. Modrzewski był zwolennikiem silnej władzy centralnej, pod ścisłą kontrolą prawa, skutecznej administracji, oraz niezależnego systemu sądowniczego gwarantującego sprawiedliwość społeczną. Głosił również potrzebę szkolnictwa wyższego, które byłoby niezależne od Kościoła. Był jednym z pionierów europejskich nauk politycznych (jego dzieła przetłumaczono na języki niemiecki, francuski, hiszpański oraz rosyjski).

Europa Zachodnia wywierała zasadniczy wpływ na architekturę polską. Architektura Odrodzenia przeżywała rozkwit. Stare budynki były przyozdabiane w stylu renesansowym. Rezydencje polskich elit szlacheckich posiadały formę nawiązującą do zamków średniowiecznych. Rozwój sztuki artyleryjskiej ostatecznie spowodował, że z czasem rezydencje magnackie przybrały kształt pałaców otoczonych fortyfikacjami. Pałace te często były dziełem architektów włoskich.

Zamek królewski w Krakowie jest klasycznym typem polskiej architektury Odrodzenia, mimo tego że wcześniej był wznoszony w stylach romańskim i gotyckim. Krypty we wzgórzu wawelskim zostały wybudowane w stylu Renesansu włoskiego w 1502 r. Budowle gotyckie, takie jak zamek w Pieskowej Skale, z łatwością przebudowano w stylu Odrodzenia, po którym niebawem nastąpił Manieryzm wraz z jego delikatnymi formami ogrodów.

Pierwszym budynkiem kościelnym zbudowanym w Polsce w nowym stylu architektonicznym w czasach humanizmu była Kaplica Zygmuntowska katedry wawelskiej. Została zaprojektowana w oparciu o „doskonałą świątynie” Leona Battisty Alberti'ego (1404-1472). Uzyskała powszechne uznanie i miała wpływ na późniejszą architekturę sakralną w kraju. Renesansowy manieryzm rozwijał się w architekturze ratuszy, rezydencji miejskich i ufortyfikowanych pałaców, zamków i siedzib rodowych.

Polscy malarze znaleźli się pod wpływem realizmu flamandzkiego. W latach 1501-1506 Jan Albert malował obrazy iluminowane scenami sakralnymi na tle pejzaży. Natomiast Erazm Ciołek zlecił umieścić w swoim mszale perspektywę z lotu ptaka (1515 rok). W 1505 roku powstał w Krakowie Kodeks Baltazara Behema, zawierający ustawy cechowe. Ilustrowany był dwudziestoma siedmioma miniaturami przedstawiającymi życie cechowe i mieszczańskie, namalowane z wielkim realizmem i w żywych barwach. Stanisław Samostrzelnik, mnich, autor malowideł ściennych i portrecista, miniaturzysta i ilustrator, był wybitnym artystą działającym w latach 1519-1541, przedstawicielem polskiego manieryzmu renesansowego. Portrety osobistości i profesorów uniwersytetu malowano także w drugiej połowie XVI wieku. Wrocławianin Marcin Kober namalował w latach 1563-1583 szereg portretów króla Stefana Batorego.

Wielki dzwon Zygmunta w Krakowie jest wybitnym dziełem polskiego rzemiosła drugiej połowy XVI wieku. Wykonał go Hans Beham na pamiątkę polsko-litewskiego zwycięstwa nad wojskami moskiewskimi w roku 1514. Ornamentalne dzieła w metalu wykonane w tym okresie to, między innymi, kogut-symbol Bractwa Kurkowego w Krakowie.

Polscy królowie zamówili w Brukseli znaczną kolekcję arrasów, aby ozdobić ściany zamku królewskiego. W tym okresie, w Gdańsku i w Norymberdze wyrabiano ozdoby metalowe, w tym trumienne. Polscy rzemieślnicy wytwarzali również eleganckie pasy ozdobne (słuckie) o wschodnich wzorach, do kontuszy polskiej szlachty. Na południu Polski wyrabiano bogato zdobione elementy drewnianych ołtarzy.

Polski Teatr w XVI wieku

Wczesny polski teatr miał postać misteriów wystawianych już w XV wieku. W Jazdowie, 12 stycznia 1578 roku odbyła się w obecności króla Stefana Batorego misternie przygotowana premiera Odprawy Posłów Greckich Jana Kochanowskiego. Była to sztuka o wydźwięku politycznym, zmuszająca widownię do osobistego osądu przedstawionych na scenie wydarzeń, co było nowością w polskiej sztuce scenicznej.

W 1580 r. Mikołaj z Wilkowiecka napisał jeden z najstarszych tekstów dramatycznych, nadal odgrywający istotną rolę we współczesnym polskim teatrze. Tekst ten zawiera bowiem liczne wskazówki dla aktorów, jak również opisy kostiumów. Korzystano z niego na scenach warszawskich w połowie XX wieku.

Satyra życia codziennego miała w Polsce długą tradycję i była zalążkiem polskiej komedii. Satyryczne przedstawienia poczęły się z występów średniowiecznych kuglarzy i służyły do wypełnienia długich przerw w misteriach. Niektórzy pisarze humaniści próbowali pisać komedie wzorowane na dziełach rzymskich. Przykładem jest Potrójny, napisany przez Piotra Cieklińskiego i wystawiony około roku 1595 na zamku Stanisława Tarnowskiego, na tle malowanych dekoracji.

Dramaty zachodnie, oparte na wątkach mitologicznych, były wystawiane już na początku XVI wieku przez studentów uniwersytetu w Krakowie, pod kierownictwem ich profesorów. Na dworze królewskim, pierwsze przedstawienia teatralne wpierw wystawiane były po łacinie, po czym szybko zaczęto używać języka polskiego. Sztuki zamawiali zamożni mieszczanie. Bilety sprzedawano po cenie będącej równowartością dwunastu gęsi. Jednocześnie dobrze prosperował świecki teatr popularny.

Muzyka w XVI-wiecznej Polsce

Polska muzyka renesansowa poważnie rozwinęła się w XVI wieku, a jej głównym ośrodkiem stał się Kraków. Polscy kompozytorzy pisali przede wszystkim utwory polifoniczne do tekstów liturgicznych. Jan z Lublina opracował Tabulaturę organową (około 1540 r.), świadczącą o wysokim poziomie artystycznym i bardzo zróżnicowanym repertuarze muzycznym jaki wówczas istniał w Polsce. W 1580 r. wydano psalmy Mikołaja Gomółki, skomponowane do słów Jana Kochanowskiego.

Długa lista studentów teorii muzyki na uniwersytecie w Krakowie jest bardzo dobrze udokumentowana w uniwersyteckiej bibliotece, gdzie znajduje się wiele rękopisów traktatów o muzyce, jak też ich pierwsze edycje drukiem. Powszechnie grano muzykę na lutnię. Komponowano ją do preludiów, fantazji, tańców, pieśni miłosnych i innych utworów na głos. Na dworze królewskim w Krakowie, najbardziej znanym lutnistą był Valentin Bakfark (1507-1576). Jego kompozycje wydano drukiem w Lyonie (1552), Paryżu (1564), Krakowie (1565 i 1568) oraz Antwerpii (1569).

Spośród innych znanych kompozytorów należy wymienić Wojciecha Długoraja i Jakuba Polaka (znanego też jako Jacob de Reys). Muzyka świecka komponowana przez anonimowych artystów nawiązywała do tematów historycznych i upamiętniała różne zwycięskie bitwy, wydarzenia na dworze królewskim, jak też miała na celu podniesienie ludzi na duchu.
 
Czterostrunowe skrzypce wymienione są w polskim piśmiennictwie już w drugiej połowie XV w., na jakieś pięćdziesiąt lat przed zapisami w archiwach włoskich. Marcin Groblicz (ok. 1530-1610) prawdopodobnie dopasował pudło rezonansowe XV-wiecznej, włoskiej, siedmiostrunowej lira de braccio do polskich czterostrunowych gęśli i w ten sposób stworzył w Krakowie jedne z pierwszych skrzypiec. Wykonał też nowy rodzaj główki z czterema pokrętłami. Sama główka była wyrzeźbiona na kształt lwiej głowy. Przed wojną, skrzypce Groblicza były oceniane na ponad 50 000 dolarów. Prawdopodobnie nowoczesne skrzypce pochodzą od czterostrunowych polskich gęśli.
  
Jezuici i Polscy Racjonaliści

W XVI wieku w Polsce sztuki piękne i oświata były w rozkwicie. Polacy cieszyli się szerokim uznaniem za ich rozwój prawodawstwa, za tolerancję religijną, naukę i za ich wkład w europejską kulturę. W 1544 r. król Zygmunt August powołał do życia uniwersytet w Królewcu. Uniwersytet ten odegrał znaczącą rolę tak dla kultury polskiej, jak i niemieckiej.

Dwadzieścia lat po rewolucji kopernikańskiej, w 1562 r., w Polsce narodziła się filozofia racjonalistyczna. Była głoszona przez Braci polskich, zwanych również arianami, antytrynitarzami lub socynianami. Bracia byli pacyfistami, którzy przeciwni byli wszelkim przejawom pańszczyzny, posiadaniu majątku, pieniądzowi, jak też sprawowaniu urzędów. Bracia polscy przyczynili się do wzrostu poziomu edukacji i kultury. Ich literatura także osiągnęła wysoki poziom.

W 1564 r. Kościół sprowadził do Polski Jezuitów, którzy posługiwali się w walce przeciwko Reformacji również argumentem politycznym, że unii wielonarodowościowej potrzebny jest Kościół po to, aby utrzymać jedność. Jezuici utożsamiali katolicyzm z polską racją stanu i z interesem politycznym szlachty.

Popularyzacja Druku w Polsce

Druk stosowano na szeroka skalę, co faktycznie pomogło w polonizacji elit rządzących na Litwie, Łotwie, Białorusi oraz Ukrainie. Język polski nadal był w słowiańskiej Europie synonimem cywilizacji, elegancji i dyplomacji. Liczba szkół rosła. Zakładano nowe akademie i uniwersytety.

Poczyniono postępu w geografii i kartografii. Bernard Wapowski wydał w roku 1526 mapę Polski w skali 1:1 000 000 pod nazwą Mapa Sarmacji, gdyż w czasach Odrodzenia modne było używanie rzymskich nazw geograficznych. Również Wacław Grodecki sporządził w roku 1558 mapę Polski, wydaną następnie w 1570 r. w atlasie Orteliusa.

Dwa dzieła o dużym znaczeniu dla propagowania zagranicą wiedzy o Polsce napisał Marcin Kromer (1512-1589). Pierwsze z nich, wydane po łacinie w 1555 r. noisło tytuł De origine et rebus gestis Polonorum. Była to adaptacja prac Długosza, Miechowity i Wapowskiego. Drugie natomiast było encyklopedią wydaną w 1577 r., również w języku łacińskim, zawierającą informacje na temat polskiego rządu, armii, duchowieństwa, mieszkańców wsi i miast, obyczajów, klimatu, flory, fauny oraz zasobów naturalnych. Dzieło to było wiele razy wznawiane na Zachodzie i przetłumaczone na języki niemiecki i hiszpański.

Jan Mączyński opublikował w roku 1564 pierwszy obszerny słownik polsko-łaciński - Lexico Latino-Polonorum. Pionier w dziedzinie kardiologii, profesor medycyny i filozofii Józef Struś (1510-1568) opublikował w 1555 r. traktat medyczny o tętnie pod tytułem Sphygmicae artis libri quinque. W 1583 r. Andrzej Patrycy Nidecki zredagował i wydał częściowo zachowane pisma Cycerona. Jego Fragmentorum M. Tulli Ciceronis zyskały wielką popularność wśród europejskich humanistów.

Oficyny drukarskie otwierano również na prowincji. Polska ortografia została poddana standaryzacji przede wszystkim przez drukarzy, którzy istotnie przyczynili się do rozwoju języka polskiego, zachęcając do publikowania polskich książek i słowników. W 1568 r. Piotr Stojeński (Stratorius) wydał drukiem gramatykę polską dla obcokrajowców. Książka była napisana w języku francuskim. W okresie pierwszych stu lat polskiego drukarstwa wydrukowano około trzech i pół miliona egzemplarzy książek. Około 1550 r. krakowscy drukarze osiągnęli najwyższy europejski poziom.

Szeroko zakrojone polemiki na tematy religijne często odbijały się echem w Europie. Protestanci spowodowali, że język polski stał się powszechniej używany. Mikołaj Rej, zwany ojcem literatury polskojęzycznej, jako pierwszy pisał umoralniające dialogi, które wydał w 1543 r. Krytykował w nich rozrzutność, zbytek i pijaństwo. Był autorem najlepszej XVI-wiecznej satyry polskiej i przedstawił znakomity obraz życia codziennego. Jego Żywot Człowieka Poczciwego oddaje barwny obraz obyczajów polskiego ziemiaństwa.

Poziom wyrafinowania finansowego w Polsce (ok. 1540 r.) znajduje odzwierciedlenie w rycinie zatytułowanej Lament różnego stanu ludzi nad umarłym Creditem. Na rycinie widoczny jest również żydowski list gwarancyjny przekaz pieniędzy i czek do użytku w podróży, jak też ubiory obowiązujące w XVI-wiecznej Polsce. Polska kultura znajdowała się pod silnym wpływem humanizmu debat związanych z Reformacją. Ruch republikański mas polskiej szlachty i jej demokracja stanu szlacheckiego, przyczyniły się do szybkiego rozwoju prozy politycznej w Polsce.

Rozkwit Polskiej Literatury

Polska literatura była w pełnym rozkwicie. Jedne z najpiękniejszych poezji w literaturze światowej wyszły spod pióra Jana Kochanowskiego (1530-1584). Był pierwszym, który posłużył się językiem tak subtelnym i wrafinowanym pod względem artystycznym w literaturze polskiej. Liryczną doskonałość osiągnął w zbiorze około 300 różnorodnych wierszy. Pisał też na bieżące tematy polityczne jego czasów.
 
Piękną polską prozą pisał Łukasz Górnicki (1527-1603) W roku 1566 wydał Dworzanina Polskiego, będącego adaptacją dzieła Włocha Baldassare Castiglione, Il Cortegiano (1528). Górnicki napisał również rozprawę polityczną pod tytułem Rozmowa Polaka z Włochem. Skrytykował w niej pojęcie polskiej „złotej wolności”.

Język polski stał się wyrafinowanym środkiem przekazu literackiego. Piszący nim ludzie przyczynili się również do reformy ortografii. Republikańskie dzieła polityczne nadal były pisane po łacinie. Jednakże, od połowy XVI wieku, w życiu publicznym język polski łacinę wyparł. Większość kazań głoszono po polsku. Polscy protestanci posługiwali się językiem polskim w swoich szkołach w o wiele większym zakresie, niż czynili to katolicy.
 
W 1568 r. Wawrzyniec Gorlicki (1530-1607) opublikował De Optimo Senatore, program dla polskiego systemu republikańskiego oparty na zasadach pluralizmu w społeczeństwie, cieszącym się doskonałą równowagą pomiędzy władzą a wolnością. Określił też odpowiedzialność króla, jako głowy państwa i zwierzchnika władzy wykonawczej. Napisał o prawie człowieka do starania się o szczęście osobiste. Jego dzieło przetłumaczono i wydano trzykrotnie w Anglii, po raz pierwszy w 1568 r. Angielski tytuł brzmiał „The Counselor Exactly Portraited”. Każdy z nakładów był przez władze zakazywany i konfiskowany.

William Shakespeare nadał imię Poloniusz (od łacińskiej nazwy Polaka) doradcy Hamleta, człowieka nieudolnie starającego się wprowadzić w życie założenia Gorlickiego. Sto pięćdziesiąt lat później, The Counselor został bardzo wysoko oceniony przez Sir Roberta Wallpole'a.

Kalwinizm zyskiwał zwolenników wśród szlachty, luteranizm zaś wśród mieszczan. Dużą popularność zyskała, traktująca o żołnierzach, żebrakach i innych, literatura plebejska, ze względu na swój dowcipny, obrazowy i naturalny język.

Dobrobyt i „Korzenie Sarmackie”

Potoczny, ale jednoczący mit sarmacki wyjaśniał, że szlachta Rzeczypospolitej Polskiej pochodziła od Sarmatów, legendarnych najeźdźców ziem słowiańskich w czasach antycznych. Na mapach rzymskie, modnych w okresie Odrodzenia, nazwa Sarmatia określała większość obszaru zajmowanego przez unię polsko-litewską i w ten sposób „uzasadniała” zainteresowanie w Polsce sarmackimi korzeniami.

W XVI w., sarmatyzm przejawiał się przede wszystkim w manierach i gustach. Sarmacki mit „szlachetnych wojowników” był szlachcie polskiej znacznie bliższy od zachodnich tradycji rycerskich, takich jak wasalstwo, hołd, służba i pokora. Sarmatyzm miał ostatecznie ostać się jako typowo polska forma kulturowa. Promieniował na cały obszar Europy środkowej i wschodniej, od Bałtyku po Morze Czarne i północne Bałkany. Nie tylko stał się stopniowo powszechnie obowiązującą ideologią, ale również samą esencją ówczesnej polskiej kultury.

Polski styl bycia stawał się ekstrawagancki. Konie symbolizowały polską tradycję waleczności. Wspaniałe konie w ozdobnych uprzężach były w Polsce symbolem statusu, tak samo jak bogato zdobiony oręż i drogocenne ubiory, wzorowane na modzie wschodniej i odpowiednie na mroźne, polskie zimy.

Ponowne odkrycie starożytnego Rzymu i jego spuścizny kulturowej oraz politycznej zafascynowało Polaków, którzy zauważyli podobieństwo ich własnych instytucji z instytucjami starożytnej republiki. Polskie słownictwo naukowe i polityczne zawierało liczne określenia łacińskie. Szlachta polska uważała się za spadkobierczynię cywilizacji rzymskiej. Potoczny język polski pełen był łacińskich zwrotów.

Polacy skorzystali na rosnących cenach polskich płodów rolnych, które to ceny wzrosły na przestrzeni XVI wieku ponad trzykrotnie. Coraz większe rzesze Polaków podejmowały studia ma zachodnioeuropejskich uniwersytetach i przywoziły z powrotem nowe idee. Życie umysłowe stawało się coraz bogatsze. Nastąpił rozkwit muzyki i sztuki. Polskie wydania klasyków literatury europejskiej wprowadziły do kultury europejskiej wschodnich Słowian dotąd żyjących poza zasięgiem wpływów chrześcijaństwa zachodniego.
  
Działalność Legislacyjna, Wolność Wyznania i Sumienia

W 1562 r. Sejm przekształcił postulaty ruchu egzekucyjnego w prawo. W rezultacie, ziemie znajdujące się w bezprawnym posiadaniu od 1504 r. zostały zwrócone państwu (egzekucja dóbr). Szlachtę wyjęto spod jurysdykcji sądów duchownych. Wykonanie wyroków sądów duchownych przez starostów zostało zakazane .

Prawa uchwalone w 1563 r. dały wojewodom kontrolę nad administracją miejską oraz prawo do ustalania cen w miastach. Oddzielono skarb koronny od wojskowego oraz zobowiązano Kościół i chłopów do płacenia podatków od ziemi oraz do kontrybucji na rzecz kosztów obrony państwa.

Wielkim błędem politycznym popełnionym przez króla Polski była decyzja o przyznaniu praw do sukcesji na tronie pruskim brandenburskiej gałęzi Hohenzollernów. Uczyniono to w zamian za obietnicę wsparcia w wojnie z Moskwą. Okazało się to jedną z najbardziej niefortunnych decyzji w historii Polski, gdyż to właśnie Hohenzollernowie berlińscy ostatecznie byli inicjatorami kryminalnych rozbiorów Polski, które to rozbiory umożliwiły Hohezollernom zjednoczenie pond 300 państewek niemieckich kosztem zagłady państwa polskiego.

W 1565 r. Sejm podjął się kodyfikacji kontroli handlu. Wyłączył szlachtę z obowiązku płacenia ceł, anulował przywileje miast w magazynowaniu towarów i zakazał eksportu towarów polskich przez miejscowych kupców, przy czym nie nałożono żadnych ograniczeń na import. Było to dokładnie odwrotnie, niż w dzialo się w europejskiej polityce handlowej, w ramach której wspierano import, cła zaś były nakładane na towary importowane.

Wielcy posiadacze ziemscy, którzy również byli właścicielami prywatnych miast, znaleźli się w konflikcie z mieszczanami i interesy swoje prowadzili z finansistami żydowskimi czerpiącymi zyski ze sprzedaży importowanych towarów, napojów alkoholowych, dzierżaw ziemskich, i tym podobnych. Latyfundia posiadały monopol na wyrób alkoholu i sprzedaż wódki za pośrednictwem kupców żydowskich (którzy wódkę często sprzedawali na kredyt i byli z kolei oskarżani o zachęcanie do pijaństwa).

W 1568 r. król powołał w Gdańsku Komisję Morską, podległą władzy centralnej. Komisja miała za zadanie sprawować kontrolę nad handlem morskim, budowę okrętów, obronę wybrzeża, jak też egzekwować morską blokadę Rosji. Niedługo potem, zwodowano pierwszy polski okręt wojenny.

Dekret królewski o wcieleniu Ukrainy do Polski został zatwierdzony przez Sejm lubelski w 1569 r. (Ukraina była do tej pory częścią Wielkiego Księstwa Litewskiego). Wejściu pruskich senatorów i posłów do Sejmu towarzyszyło udzielenie emancypacji politycznej i pełnych praw obywatelskich dla mniejszości ormiańskiej, muzułmańskiej i żydowskiej, bez przymusu nawracania się na chrześcijaństwo zachodnie. Oferta ta została przyjęta przez Ormian i muzułmanów.

Emancypację odrzucili Żydzi dominowani przez rabinów, dla których posiadana autonomia oparta na prawie talmudycznym była korzystna. Populacja żydowska wolała nadal mówić w jidysz i pielęgnować oddzielną kulturę Judeo-germańską, opartą na języku oraz na żydowskich tradycjach etnicznych i religijnych. Dlatego właśnie współczesne żydowskie systemy: prawny, sprawowania władzy i edukacyjny, jak też pojęcia filozoficzne i wierzenia religijne wykształciły się w Polsce w okresie między XVI a XVIII w. Natomiast każdy Żyd, który przeszedł na katolicyzm, miał prawo być przyjęty do stanu szlacheckiego.

Wiek XVI ostatecznie doprowadził do polonizacji miejskiej ludności na ziemiach należących do Rzeczypospolitej Polskiej, w tym imigrantów z Niemiec, Armenii, Szkocji oraz z innych krajów.
Stan szlachecki, oprócz etnicznych Polaków wszelkich wyznań, obejmował również Litwinów, Ukraińców oraz Białorusinów, jak też szlachtę pruską i bałtycką pochodzenia niemieckiego. Bywali również nobilitowani, zwykle za zasługi wojskowe, Francuzi, Szwedzi, Tatarzy muzułmańscy, Ormianie oraz inni cudzoziemcy.

I Rzeczpospolita Polska . Późne Odrodzenie

Nowoczesne Idee w Polsce XVI-wiecznej

Formalne powstanie polskiej Rzeczypospolitej Szlacheckiej miało miejsce w 1569 r jako rezultat Unii Lubelskiej. Uznano to za wydarzenie celowe w świetle zbliżającego się bezpotomnego końca dynastii Jagiellonów. Nową republikę nazywano Rzeczypospolitą, i obecnie często odnosi się do niej jako do I-ej Rzeczypospolitej (1569-1795).

Idee zaszczepione na gruncie środkowoeuropejskim w XVI wieku przez obywateli Rzeczypospolitej były nowoczesne nawet według standardów obowiązujących w XX wieku. Miały fundamentalne znaczenie dla współczesnej teorii politycznej:

- powszechne wybory przez wszystkich obywateli

- umowa społeczna między rządem a obywatelami

- zasada rządów za zgodą obywateli

- wolność osobista

- prawa obywatelskie

- wolność religijna

- znaczenie polegania na sobie samym

- zapobieganie powstaniu państwa autorytarnego

- zapobieganie rządów przez jakąkolwiek oligarchię

Połączenie Dwóch Państw w Jedno

Dokonanie aktu unii przez sejm lubelski (1569) formalnie spowodowało połączenie Polski i Litwy w jedno państwo, które miało wybrać jednego zwierzchnika władzy wykonawczej z tytułem króla, koronowanego w Krakowie. Najwyższa władza polityczna miała jednak należeć do parlamentu, Sejmu walnego, zbierającego się w Warszawie. Zjednoczone państwo miało posiadać wspólną walutę, miało także prowadzić wspólną politykę zagraniczną. Polacy, Rusini i Litwini mieli otrzymać prawo do dowolnego osiedlania się w jakimkolwiek miejscu na terytorium Rzeczypospolitej. Zachowano jednak odrębne, choć podobne urzędy skarbu i oddzielne wojska.

W dniu 1 lipca 1569 r., król Zygmunt August Jagiellończyk formalnie proklamował unię. Zawarcie dobrowolnej unii państw było na europejskiej scenie politycznej aktem unikalnym. W jej wyniku powstała, w sposób pokojowy i dobrowolny, federacja czyniąca jedno państwo z dwóch odrębnych.

Sejm przyjął na siebie rolę „gwaranta wolności”, sprawował kontrolę nad działaniami króla wybieranego, aby służył jako zwierzchnik władzy wykonawczej. W skład Sejmu wchodziły trzy stany: posłowie reprezentujący rzesze szlachty i główne miasta, oraz senatorowie wyznaczani z urzędu jak też wybieralny król sprawujący wladzę wykonawczą i jednocześnie przewodniczący senatu.

Reakcja Iwana Groźnego

Car moskiewski, Iwan IV Groźny, zyskał swój przydomek w związku z jego reakcją na wieść o powstaniu Rzeczypospolitej Polski i Litwy. W 1569 r., w Nowogrodzie, najbardziej cywilizowanym z miast Rosji, wydał rozkaz torturowania obywateli podejrzanych o sympatyzowanie z polską republiką, a następnie, kazał ich zabijać, w grupach po 500 lub 1000, co trwało przez pięć tygodni. Okrucieństwa Iwana również pochłonęły, z tych samych przyczyn, setki Moskwian. Podczas jednego z swych napadów wściekłości poddał torturom i zabił on nawet własnego syna.

Iwan IV stworzył własny aparat terroru w oparciu o swą straż osobistą. Zgodnie z tradycja imperium mongolskiego przekazaną Moskwie, wprowadził zasadę, że wszelka własność na obszarze nad którym panował należała do niego samego, a w związku z tym mogła być wykorzystywana bezwarunkowo w służbie państwa.

Mimo tego że car moskiewski Iwan Groźny został pokonany przez Polskę podczas wojny o Inflanty, to zgłosił swoją kandydaturę i był on jednym z kandydatów, którzy ubiegali się o wybór na króla Polski i Litwy podczas elekcji w 1573 r. Nikt w Polsce nie wziął jego kandydatury poważnie.

Wolność Religijna, Wolna Elekcja i Umowa Społeczna

W atmosferze tolerancji religijnej, w 1570 r. w Sandomierzu, luteranie, kalwini oraz bracia czescy zawarli tzw. „zgodę sandomierską”. Ze społeczności tej wykluczono jednak antytrynitarzy, inaczej arian, ze względu na odrzucenie przez nich Trójcy Świętej. Opublikowali oni wtedy antytrynitariańskie tłumaczenie biblii na język polski, zwane Biblią z Nieświeża.

Podczas gdy senat przygotowywał się do zwołania sejmu konwokacyjnego dla przeprowadzenia elekcji, w 1572 r. powołano sądy kapturowe, aby utrzymać porządek i dopilnować przestrzegania prawa przez okres przygotowań do elekcji.

Sejm konwokacyjny uchwalił poprawkę konstytucyjną ustanawiającą ogólne i wolne wybory głowy panstwa przez osobisty udział każdego obywatela, po łacinie „viritim”-

były to pierwsze powszechne wybory w Europie. Każdy mężczyzna w blisko milionowej szlacheckiej nacji politycznej miał prawo nie tylko wybierać głowę państwa, ale również samemu zgłosić się jako kandydat do tronu.

Tytuł króla został zachowany, przy czym oficjalną funkcją króla było dożywotnie sprawowanie urzędu głowy państwa i zwierzchnika władzy wykonawczej w Rzeczypospolitej Szlacheckiej. Na tymczasową głową państwa przez okres bezkrólewia wyznaczono biskupa-prymasa Polski.

Prymas miał za zadanie zwołać nową sesję parlamentu, miał przewodniczyć senatowi, ustalać listę kandydatów zatwierdzonych przez Sejm do nowej elekcji króla, jak też dokonać aktu koronacji. Formalne ogłoszenie króla-elekta należało do wielkiego marszałka koronnego. Warszawa miała być miejscem przeprowadzenia elekcji, podczas której każdy wolny obywatel mógł oddać swój głos. Wyboru miano dokonać zwykłą większością głosów.

Umowa społeczna zawarta między królewskimi kandydatami a elektoratem została sformułowana w artykułach henrykowskich oraz w pacta conventa. Powołano też komisję senacką, pełniąca funkcję nadzorczą. Prawu elekcyjnemu towarzyszyła reforma sądownictwa. Wybierani sędziowie byli niezależni od władzy wykonawczej i tym samym Polska była w Europie pionierem podziału władzy państwowej na wykonawczą, ustawodawczą i sądową. Ustanowiono sądy apelacyjne.

Zagraniczni kandydaci do tronu polskiego

Wniosek złożony przez Kanclerza Jana Zamoyskiego Sejmowi, aby ograniczyć elekcję do rodowitych obywateli Rzeczypospolitej Polskiej, został niestety odłożony i nigdy nie został poddany pod głosowanie. Przyzwolenie dla zagranicznych kandydatów do polskiego tronu miało okazać się zgubne dla państwa polsko-litewskiego.

Rzeczpospolita Polska obejmowała największe terytorium zachodniego chrześcijaństwa. Rzeczpospolita postawiła inne państwa europejskie wobec prawdopodobieństwa nagłej zmiany w układzie przymierzy wojskowych, w zależności od wyników wolnych wyborów w Polsce. Stało się to przyczyną niepokoju państw europejskich, które obawiały się niekorzystnych im zmian w europejskiej równowadze sił.

W krótkim czasie prawnicy na usługach rządów w takich stolicach europejskich jak Berlin, Wiedeń czy Sankt Petersburg musieli stać się ekspertami od polskiego prawa konstytucyjnego, aby móc prowadzić skuteczne (i kosztowne) kampanie w czasie wyborów w Polsce. Finansowanie kampanii wyborczej z zagranicy działało korupcyjnie i subwersyjnie, na szkodę państwa polsko-litewskiego i przyczyniło się do upadku I-szej Rzeczypospolitej.

Dopuszczenie zagranicznych kandydatów zalegalizował zagraniczne kontrybucje do  funduszy wyborczych. Miało to również demoralizujący wpływ na tych obywateli polskich, którzy pragnęli ubiegać się o urząd, lecz nie mieli dość środków na prowadzenie kampanii wyborczej. Oczywiście, niektórzy z nich zgłaszali się po kontrybucje wyborcze do cudzoziemców i otrzymywali je, w zamian za wsparcie interesów obcych państw. (Amerykanie-założyciele Stanów Zjednoczonych nie popełnili tego błędu, ograniczając dostęp do urzędu prezydenta jedynie do obywateli urodzonych w Stanach Zjednoczonych, być może dlatego, że niektórzy z nich znali już doświadczenia polskie. W czasie gdy oni pisali amerykańską konstytucję, Polska była przedmiotem zdradzieckiej agresji i rozbiorów ze strony otaczających ją monarchii absolutnych.)

Rzeczpospolita dobrej woli... Równi z Równymi, Wolni z Wolnymi

Przekształcenie przez unię lubelską związku polsko-litewskiego w formalną republikę znalazło odbicie w stopniowym wyłonieniu podziału władzy na wykonawczą, ustawodawczą i sądową oraz w takich hasłach jak „Rzeczypospolita dobrej woli ... wolni z wolnymi, równi z równymi”. Wśród liczącej bez mała milion ludzi rzeszy wolnych obywateli nowej Rzeczypospolitej, panowała duma z posiadania polskiego obywatelstwa. Po przyłączeniu Litwy, w 1569 r. Rzeczpospolita zajmowała powierzchnię 815 000 km², zaś jej ludność liczyła około 7 i pół miliona.

Sejm był wybierany na dwuletnią kadencję. Przyjęto prawo znoszące wszystkie tytuły szlacheckie i zrównujące prawa całej szlachty, w tym dużej rzeszy obywateli-żołnierzy mieszkających w warownych wsiach zwanych „zaściankami”. Na całym olbrzymim terytorium Polski i Litwy, każdy polski szlachcic, bez względu na wielkość jego  majątku, był uznawany za równego wojewodzie i miał prawo kandydować na króla w czasie powszechnych wyborów nacji szlacheckiej.

Wśród założycieli Rzeczypospolitej szlacheckiej był Jan Zamoyski (1542-1605), który piastował do roku 1578 urząd kanclerza oraz wielkiego hetmana koronnego. Był on jednym z najważniejszych i najbardziej utalentowanych przywódców politycznych polskiego Odrodzenia. W 1595 r. założył słynną Akademię Zamojską.

Polska stworzyła własną cywilizację, która w wielu aspektach była bardziej zaawansowana od cywilizacji średniowiecznej i wczesnej nowożytnej Europy. Stała się ważnym ośrodkiem rozwoju swobód obywatelskich i pionierem w zakresie form sprawowania reprezentatywnej władzy. Rzeczpospolita Polska była bardziej republikańska w swojej strukturze i duchu od monarchii konstytucyjnych takich jak Anglia, czy Szwecja. Stanowiła przeciwieństwo absolutnych monarchii panujących w Rosji, we Francji, w Austrii i Hiszpanii.

Tolerancja religijna

W okresie reformacji Polska okazała się „rajem dla heretyków”. Zasada, że nikt nie może być prześladowany ze względu na swoje przekonania religijne zawsze była uznawana w Polsce za podstawową swobodę i prawo obywatela. Zasada ta stała się prawem wraz z Konfederacją warszawską przyjętą przez Sejm w 1573 r. Prawo o tolerancji religijnej stanowiło istotny element polskiej kultury politycznej tego okresu.

Prawo to było oparte na przekonaniu, że uczciwe porozumienie oraz wzajemne poszanowanie stanowią podstawę dla skutecznych działań politycznych. Sejm nadal był głównym forum dialogu politycznego w Rzeczypospolitej. Dialog ten obejmował również wymianę poglądów między katolikami i protestantami. W przeciwieństwie do Europy zachodniej, prawo polskie nie zezwalało włodarzom ziemskim narzucać własnej religii poddanym. W tym właśnie duchu, dyplomacja polska wyjednała tak zwane Postulata Polonica, czyli koncesje na rzecz protestantów prześladowanych we Francji.

Nowa Era Rzeczypospolitej i Umowa Społeczna z 1573 r.

Wraz ze śmiercią króla Zygmunta II Augusta w 1572 r. wygasła dynastia Jagiellonów. Wybór w 1573 r. na króla i zwierzchnika władzy wykonawczej w Rzeczypospolitej Henryka Walezjusza, księcia Andegawenii (1551-1598), zapoczątkował nową erę. Król przysiągł dochować umowy społecznej, czyli pacta conventa oraz artykułów henrykowskich, gwarantujących przestrzegania i egzekwowania praw obywatelskich, jak też praw konstytucyjnych.

Była to pierwsza, formalnie zawarta, szeroko zakrojona umowa społeczna obowiązująca w Europie. Warunki tej umowy społecznej były następujące: zwoływanie sesji parlamentu co dwa lata, utrzymywanie stałej komisji złożonej z szesnastu senatorów dla nadzoru poczynań władzy wykonawczej, wypowiadanie wojny wyłącznie za aprobatą senatu, nakładanie nowych podatków i zwoływanie pospolitego ruszenia w przypadku wojny, jedynie za zgodą izby poselskiej.

Na wypadek gdyby król naruszył umowę społeczną przewidziano, że szlachta wypowie mu posłuszeństwo (artykuł de non praestanda obedientia). W innym fragmencie umowy społecznej, zwanej pacta conventa, znalazły się szczególne uzgodnienia zawarte z każdym kolejnym królem-elektem. W przypadku Henryka Walezjusza był to „wieczny alians z Francją”, budowa polskiej floty wojennej na Bałtyku oraz spłata długów zaciągniętych przez poprzedniego króla.

Kiedy w 1574 r. Henryk Walezjusz odziedziczył tron francuski, wówczas udał się do Paryża, aby przejąć tam sukcesję po zmarłym królu Francji, Karolu IX. Henryk Walezjusz stał się Henrykiem III, królem Francji (1574-1589), ostatnim z dynastii Walezjuszy. Dynastyczne problemy obcych kandydatów były jednym z powodów dla których Jan Zamoyski usiłował ograniczyć kandydatury w polskich wyborach tylko do ludzi urodzonych na terenie Rzeczypospolitej.

Elekcja i Skrzydlata Kawaleria

Wybory w 1575 r. była pierwsze tego rodzaju w Europie. Na głowę państwa wybrano króla Stefana Batorego (1522-1586), księcia Siedmiogrodu. Po ratyfikacji elekcji przez Sejm, w 1576 r. nastąpiło odnowienie praw i swobód obywatelskich oraz przywilejów  Żydów, których elita wówczas odgrywała rolę bankierów tak w Polsce jak i w Turcji. Do zwycięstwa kontrreformacji w Polsce przyczyniła się akceptacja przez kler katolicki ograniczenia dochodów każdego duchownego do jednego źródła.

Za panowania Stefana Batorego, ciężką średniowieczną jazdę uzbrojoną we włócznie zastąpiła husaria. Polacy zaadoptowali lekkie zbroje z otwartymi szyszakami, skrzydła na wzór wschodni, jak również ozdoby z futer tygrysów, gepardów i wilków. Polskie kopie były klejone i puste w środku dla lekkości. Kopje ponad 5 metrów długości, były wystarczająco długie, żeby usuwać pikinierów broniących czworoboki muszkieterów, których piki były znacznie krótsze.

Kopie  były tak zaprojektowane, aby po wbiciu ostrza, drzewce łatwo było ułamać i odrzucić, tak żeby husarz miał wolną rękę do dalszej walki do chwili podania mu następnej kopji przez czeladź. Kopie były dostarczane z urzędu, aby móc utrzymać kontrolę nad ich jakością i długością. Szable natomiast były prywatną własnością każdego z jeźdźców i były „przykładne” czyli dopasowane do dłoni ich właściciela. Siedemnastowieczna polska szabla służyła za wzorzec w Europie i w Ameryce, nawet po drugiej wojny światowej.

Polacy opracowali niezwykle skuteczną taktykę kawaleryjską. Polscy husarzy prowadzili natarcie w pełnym galopie, poruszając się z prędkością około 40 kilometrów na godzinę. Po uderzeniu żelaznego grota kopii w cel, natychmiast odrzucali złamane drzewce kopii i kontynuowali natarcie używając szabli, koncerza, nadziaka albo bandoletów.

Husaria zbliżała się do nieprzyjaciela rzutami w długiego formie łuku z odstępami około dwu metrów między jeźdźcami w luźnym szyku, aby zminimalizować skutki salw muszkietów, po czym, tuż przed samym natarciem zwierała szyk, na komendę „kolano do kolana”. Impet takiego uderzenia połączonej masy koni, jeźdźców i ich uzbrojenia był nie do odparcia tak przez czworoboki piechoty jak i przez formacje kawaleryjskie. Husaria była wówczas główną polską siłą uderzeniową i odniosła wiele zwycięstw nad wojskami  Szwedów, Moskali, Turków i Tatarów i innych.

W 1577 r. hetman Jan Zaborowski stłumił bunt gdański, miasto zaś musiało zapłacić grzywnę w wysokości 200 000 złotych. W tym samym roku Sejm powołał piechotę wybraniecką, złożoną z chłopów, po jednym na każde 20 łanów ziemi. Piechota wybraniecka szybko stała się sławna z powodu swojego patriotyzmu.

Niezależne sądownictwo

Sejm powołał do życia niezależny od władzy wykonawczej sąd apelacyjny najwyższej instancji, Trybunał Koronny. Wybierani w wolnych wyborach sędziowie orzekali w sposób ostateczny w sprawach cywilnych i kryminalnych, które były przedtem sądzone w sądach niższej instancji. Taki podział władzy istniał tylko w Polsce na terenie całej  Europy rządzonej przez monarchów absolutnych, gdzie król był najwyższym sędzią, a jego autorytet nie mógł być podważony. Był to ważny krok na drodze do podziału władzy na ustawodawczą, wykonawczą i niezależną sądowniczą. Polski podział władzy był wcześniejszy niż we Francji i w Stanach Zjednoczonych o około 200 lat.

Terytorialne oddziały Trybunału Koronnego zostały ustanowione przez Sejm w 1581 r. Z początku, Trybunał Litewski odbywał kadencje w Nowogródku i w Mińsku, a następnie w Wilnie i w Grodnie. Oddzielny trybunał dla Prus został powołany w roku 1585. Znany był jako Najwyższy Trybunał Ziemski Prus

Trybunał Koronny zbierał się, aby rozpatrywać przypadki zdrady. Karą było pozbawienie praw obywatelskich i honorów, jak też wygnanie z Polski. Nowopowstały uniwersytet jezuicki w Wilnie kształcił potrzebnych prawników.

Ostatnie Lata Złotego Wieku

Polska odparła napaść moskiewską na Inflanty i trzykrotnie dokonała inwazji Rosji, za każdym razem pod dowództwem króla Stefana Batorego. Po stracie 300 000 żołnierzy na przestrzeni lat 1579-1581, Iwan Groźny prosił o pokój. W Jamnie Zapolskim podpisano dziesięcioletni, korzystny dla Polski rozejm. Niestety, nigdy nie wyjaśniona nagła śmierć króla Stefana Batorego oznaczała koniec złotego wieku Polski w polityce i na wojnie. Era, kiedy polska średnia szlachta dominowała i dokonywała wiele ważnych  osiągnięć kulturalnych chyliła się ku końcowi.

Pod każdym względem Polska znacząco wyprzedzała Europę północną i wschodnia, jak też dorównywała Europie, zachodniej nie tylko w dziedzinie rozwoju gospodarczego i władzy politycznej, ale również w edukacji, w sztukach pięknych i w literaturze. Zachód poszerzył swoje horyzonty, odkrywając jednocześnie Amerykę i Polską Rzeczpospolitą Szlachecką.

Poznano Polskę jako kraj silny i o wysokiej kulturze, który przyczynił się do rozwoju nauki europejskiej dzięki wspaniałym odkryciom Kopernika. Polscy pisarze znaleźli się w grupie przodujących europejskich ideologów politycznych. Jana Kochanowskiego (1530-1584), największego poetę polskiego Odrodzenia, uznano równym Pierre'owi de Ronsard, który był ojcem francuskiej poezji lirycznej.

Kochanowski uważany jest też za równego najlepszym poetom okresu panowania Królowej Elżbiety w Anglji. Polska, miała największe terytorium wśród państw zachodniego chrześcijaństwa, postrzegana była jako kraj silny i o wysokiej kulturze, imponujący swym bogactwem i rozmiarem.

Nieszczęścia Sprowadzone przez Trzecią Wolną Elekcję

Kolejna wolna elekcja przeprowadzona w Warszawie w 1587 r. przyniosła zwycięstwo królowi Zygmuntowi III Wazie (1566-1632), kandydatowi szwedzkiemu. Cieszył się on poparciem kanclerza Jana Zamoyskiego, który choć wpierw naciskał na wybór kandydata będącego rodowitym Polakiem, następnie poparł siostrzeńca ostatniego króla Jagiellończyka, mając próżną nadzieję, że unia ze Szwecją będzie dobrowolna i będzie polegała na współpracy i wspólnym bezpieczeństwie.

Zamiast tego, Polska została wplątana w szwedzkie wojny sukcesyjne i ucierpiała grabieżczą inwazję ze strony szwedzkich oponentów polskiej gałęzi Wazów. Dzięki niedostępnemu dla Polaków położeniu , wojska Szwedów mogły dokonywać w Polsce rozległych zniszczeń, nie narażając na podobną dewastację własnego kraju.

W czasie elekcji, Kościół po cichu wspierał Habsburgów i skutecznie sprzeciwiał się planom Zamoyskiego, który dążył do wyeliminowania Habsburgów z przyszłych list kandydatów do tronu polskiego, na rzecz rodowitych Polaków, ewentualnie Słowian. Kanclerz Zamoyski przewidział, że niczym nieograniczony dostęp obcych kandydatów zalegalizuje obce kontrybucje na rzecz kampanii wyborczych i przekształci wolne wybory w Polsce w mechanizm dywersji i korupcji Rzeczypospolitej Szlacheckiej. Przez poparcie Szweda walczącego o koronę szwedzką niestety sam kanclerz stał się przyczyną tych samych problemów, przed którymi przestrzegał.

Nowe Prawo Majoratu

Nowe polskie prawo majoratu pozwalało na przekazywanie najstarszemu synowi całego majątku i nie ograniczało wielkości majątków ziemskich. W ten sposób zmieniono tradycyjne prawo słowiańskie, która nakazywało równe dzielenie spadku pomiędzy wszystkie dzieci, co powodowało, że w większości majątki ziemskie były małej, względnie średniej wielkości. Szlachta będąca właścicielem tych majątków, była odpowiednikiem dzisiejszej „klasy średniej” w demokracji stanu szlacheckiego.

Podczas złotego wieku Polski, jakim był wiek XVI, ta właśnie „szlachecka klasa średnia”, o umiarkowanych poglądach, sprawowała kontrolę nad polską polityką. Panowało poczucie stabilizacji i bezpieczeństwa, które sprzyjało awansowi społecznemu. Wielką zmianę na korzyść magnatów stanowiło zatwierdzenie przez Sejm w 1589 r. statutu ordynacji zamojskiej, czyli prawa dziedziczenia majątku na zasadzie majoratu.

Sejm zatwierdził to prawo pod pozorem konieczności zapobiegania podziałowi wielkich majątków, które odtąd miały być dziedziczone w całości przez najstarszego potomka męskiego. Ordynacja miała w rzeczywistości na celu utrzymanie potęgi ekonomicznej i wojskowej magnatów oraz ekspansje wielkich majątków magnackich, administrowanych i finansowanych przy pomocy Żydów, bankierów i arendarzy.

Magnaci, przy pomocy Żydów, wykupywali ziemię od szlachty i w ten sposób stopniowo zdobywali wystarczającą siłę, aby przekształcać republikę w oligarchię. Naprawa fortyfikacji, utrzymanie garnizonów wojskowych, zimowe zakwaterowanie wojsk i wystawienie określonej liczby regimentów w czasie wojny należały do usankcjonowanych nowym statutem obowiązków magnatów.

Dynamicznemu rozwojowi latyfundiów towarzyszyła transformacja dawnych rycerzy posiadających ziemię w arystokratów bogacących się na handlu zbożem i wódką, którą mieli prawo produkować. Tak więc nowe prawo majoratu niszczyło stabilizujące skutki dawnych praw dziedziczenia, zgodnie z którymi dobra rodzinne były dzielone po równo pomiędzy wszystkich synów i córki.

Nowe prawo nie zawierało zabezpieczeń przeciwko szkodom wyrządzanym procesowi demokratycznemu w Polsce przez machinacje polityczne wielkich posiadaczy ziemskich, którzy zatrudniali w latyfundiach szlachtę która utraciła ziemię ale nadal miała pełne prawa obywatelskie i polityczne. Niektóre latyfundia w Rzeczypospolitej posiadały większe obszary niż cała W. Brytania, Belgia, Holandia lub Irlandia

Mimo tego że Sejm zabronił w 1510 r. zapisywania w ostatniej woli lub testamencie ziemi Kościołowi, aby w ten sposób ograniczyć polityczną i gospodarczą potęgę kleru, to nie uchwalono podobnego, prawa które ograniczałoby wielkość majątków magnaterii, które rosły do rozmiarów latyfundiów i były podobnie szkodliwe dla ustroju republikańskiego Rzeczypospolitej jak były wcześniejsze latyfundia w republice rzymskiej.

Polityczne zagrożenie dla polskiego procesu demokratycznego, jakie niosły ze sobą wielkie latyfundia, poważnie wzrosły wraz z uchwaleniem statutów ordynacji. Nowe prawo przyczyniło się do tego, że wiek XVII stał się „złotym wiekiem” magnaterii.

Tymczasem, demokracja mas szlacheckich była stosowana. Posłowie powracający z Wielkiego Sejmu byli zobowiązani do uczestniczenia w sesjach „sprawozdawczych” lokalnych sejmików, aby zdać sprawę z dokonań parlamentu narodowego i sytuacji polityki zagranicznej Polski. Posiedzenia te, bacznie śledzone przez publiczność i uczniów szkół, którzy byli przyprowadzani przez nauczycieli, żeby zapoznać młodzież z procesem demokratycznym i dowiedzieć się nowin ze świata. Zebrania sejmowe służyły do kształtowania opinii w sprawach bieżących istotnych dla każdego okręgu. W Polsce istniejący proces demokratyczny był wyjątkowy w ówczesnej Europie.

Unia pomiędzy Kościołem Prawosławnym i Katolickim

W rezultacie synodu w Brześciu (1595-1596) ogłoszono unię pomiędzy Kościołem rzymsko-katolickim a Kościołem prawosławnym. Prawosławni Unici, mimo że nadal przestrzegali wschodniego obrządku i dyscypliny, poddali się pod zwierzchnictwo papieskie. Utworzenie Kościoła unickiego było próbą zaleczenia schizmy i wprowadzenia równych praw dla ludności prawosławnej w Rzeczypospolitej.

Zamiast tego, doprowadziło do ostrych sporów unitów z „dyzunitami.” Niemniej jednak w większym stopniu Unia przywiązała ludność ukraińską do cywilizacji zachodniej i do polskiej tradycji politycznej, opartej na sprzeciwie wobec wszelkich form autokracji. Unia była również zalążkiem ukraińskiego nacjonalizmu, który rozwijał się pod wpływem unickiego kleru.

Ciągły i zaciekły sprzeciw przeciwko Unii oraz potępienie ze strony Patriarchatu moskiewskiego (utworzonego w 1586 r.) szybko przerodziły się w przemoc. Czystki etniczne, jakie miały miejsce na Ukrainie zakończyły się w 1648 r. mordem około 100 000 katolików i Żydów.

Wówczas dobiegała końca „złota dekada” eksploatacji Ukrainy przez Żydów, według historii żydowskiej. Wtedy wśród bankierów żydowskich zaczęło się szerzyć przekonanie że Żydom grozi wypędzenie z Polski podobnie jaki wcześniej Żydzi byli wypędzani z Anglii, Francji i Hiszpanii. Bankierzy żydowscy zaczęli przenosić kapitały z Polski do Brandenburgii i w ten sposób pomogli sfinansować stworzenie Królestwa Pruskiego ze stolicą w Berlinie w 1701 roku.

Z czasem masakry i pogromy powtórzyły się w takiej samej skali w latach 1768-1772 podczas Koliszczyzny - buntu hajdamaków (znacznie później, w roku 1942 na Wołyniu, podczas okupacji hitlerowskiej, ukraińscy unici, faszyści sprzymierzeni z nazistami, wymordowali około 120 000 bezbronnych polskich cywilów i 40 000 Ukraińców. którzy byli tej masakrze przeciwni).

Wydarzenia Polityczne i Wojskowe

W roku 1596, po przeniesieniu przez króla Zygmunta III Wazy stolicy Polski z Krakowa do Warszawy, Sejm zreformował skarb państwa i powołał oddzielny skarb koronny w celu utrzymania dworu królewskiego w Warszawie.

Zagrożenia wojenne wzrastały. Zmagania o sukcesję Wazów doprowadziły do inwazji Inflant w 1600 r. przez Szwedów. Polacy zajęli Wołoszczyznę żeby wzmocnić południową granicę i ustanowić tam polskie lenno, uprzedzając w tym Turków. Sejm uchwalił w 1601 r. podatki na wojnę ze Szwecją. Polacy odnieśli zwycięstwa nad Szwedami w bitwach pod Kockenhausen a następnie pod Białym Kamieniem w 1604 r.

Ambasador Persji, Nabikulibek odwiedził Polskę i Austrię w 1604 roku w celu nawiązania przymierza przeciwko Turcji. Jego podobizna jest na tak zwanej „Rolce Sztokholmskiej,” arcydziele namalowanym z precyzją, które jest prawdziwą skarbnicą wiadomości podanych w formie fryzu długości ponad 15m. wysokości 27 cm., malowanym gwaszem na papierze, wyobrażającym uroczysty wjazd króla Zygmunta III i Księżniczki Konstancji do Krakowa 4 grudnia, 1604 z okazji ich zaślubin. Obraz ten miał znaczenie dokumentalne, dyplomatyczne i polityczne. (Obraz ten zrabowany przez Szwedów, zwrócił Polsce premier Olaf Palme. Obecnie na Zamku Królewskim w Warszawie, po konserwacji podzielono „Rolkę Sztokholmską”  na kilkadziesiąt plansz.)

Dnia 27 września, 1605 roku, następne polskie zwycięstwo w bitwie o Rygę, pod Kircholmem doprowadziło do całkowitego odzyskania Inflant. Siły szwedzkie 11,000 żołnierzy, pikinierów i muszkieterów, wspomaganych artylerią były zaskoczone atakiem około 4,000 wojsk polskich pod dowództwem hetmana Karola Chodkiewicza, który miał 1000 piechurów i około 3000 jazdy w chorągwiach husarskich oraz 300 rajtarów kurlandzkich. Pod atakiem husarii wojska szwedzkie wpadły w panikę, w której poległa przeszło połowa ich żołnierzy. Szczegółowy opis bitwy pod Kircholmem namalował malarz flamandzki Peter Snayers. Polskie siły następnie zajęły miasto Parnawa, natomiast polskie okręty wojenne zniszczyły eskadrę marynarki szwedzkiej w porcie bałtyckim Salis.

Dowódcą lekkiej jazdy pod Kircholmem był pułkownik Aleksander Józef Lisowski, później twórca i organizator formacji nazywanej od jego nazwiska lisowczykami, która to formacja miała od 2000 do 20,000 kawalerzystów uzbrojonych w szable, rohatyny oraz łuki lub broń palną, odznaczali się nadzwyczajną ruchliwością i sprawnością bojową, cieszyli się sławą w całej Europie. Niestety lisowczycy mimo ich bohaterskiego udziału w walkach w obronie Rzeczypospolitej byli oddawani w służbę obcych państw przez króla Zygmunta III. Zdemoralizowali się i stali się postrachem ludności z powodu okrucieństw i łupiestw nie tylko w kampaniach zagranicznych, ale i w Polsce. Służyli bez żołdu w zamian za łupy na wrogu i ludności okolicznej, tak że w Polsce Sejm pozbawił ich szlachectwa i skazał na wygnanie z kraju, poczem poszli w rozsypkę i przestali istnieć jako formacja. W 1655 roku Rembrandt namalował portret oficera polskiej lekkiej jazdy ubranego i uzbrojonego podobnie do lisowczyków. Obraz ten jest w Muzeum Ficka w Nowym Jorku.

W latach 1604-1606 polscy magnaci uwikłali się w sukcesję rosyjską i dokonali pierwszej, krótkiej okupacji Kremla w Moskwie. Interwencja magnatów poniosła klęskę i spowodowała proklamowanie Wasyla Szujskiego carem Rosji.

Spory o Reformy

W 1610 r. Sejm uchwalił amnestię dla tych, którzy dokonali powstania, aby zaprotestować przeciwko naruszaniu umowy społecznej i przeciwko brakowi reform. Przywódcą buntu był wojewoda krakowski, Mikołaj Zebrzydowski. Projekty nowych reform obejmowały zwiększenie liczebności wojska i jego reorganizację oraz ostateczne odrzucenie zasady jednomyślności w Sejmie na korzyść większości. Projekty te zawierały też ogólne potwierdzenie praw i swobód obywatelskich, jak też nienaruszalność zasady wolnej powszechnej elekcji króla, w której to elekcji miał prawo kandydować każdy szlachcic spośrod milionowej rzeszy szlachty polskiej.

Było rzeczą oczywistą, że zasada jednomyślności powodowała opóźnienia i odroczenia wniosków, które nie uzyskały jednomyślnego poparcia ze strony wszystkich posłów. Mimo zasady jednomyślności, żaden poseł nie odważył się zawetować jednoosobowo, jakiejkolwiek decyzji Sejmu Walnego. Działanie takie uznano by za nieodpowiedzialne i zakrawające na zdradę.

Istniała procedura, która anulowała wniosek w przypadku, gdy jego inicjator nie był obecny podczas wynikającej z tego wniosku debaty. Dlatego sama nieobecność posła wprowadzającego wniosek poddany pod debatę spowodowałaby, że taki wniosek zostałby uznany za nieważny i niebyły. Oponenci reform obawiali się, że reformy wzmocnią władzę królewską co mogło by doprowadzić do absolutyzm w Polsce, tak jak to się działo w innych państwach europejskich.

Druga Polska Okupacja Kremla

Druga okupacja Kremla przez Polaków (1610-1612) nastąpiła po polskim zwycięstwie pod Kłuszynem, pod Moskwą. Przeciwko wielkiej armii jazdy bojarskiej i strzelców rosyjskich oraz 50,000 korpusowi wojska najemnego, głównie piechoty i rajtarów, wśród nich byli Szwedzi, Szkoci, Anglicy, Niemcy, Francuzi, Flamandzi i Hiszpanie pod komendą Pontusa de la Gardle i Ewerharda Horna, hetman Żółkiewski dowodził siłą 6500 jazdy w tym 5550 husarzy i kozaków petryhorców oraz tylko 200 piechoty i cztery armaty. Husarzami dowodził Mikołaj Struś jako główną siłą uderzeniową. Na skrzydłach były pomieszane chorągwie husarskie i pancerne. Na boku lewego skrzydła była piechota z armatami. Hetman wygrał bitwę za pomocą ponawianych ośmiu do dziesięciu ataków husarii, której czeladź podawała za każdym razem nowe kopie i tym zmusił nieprzyjaciela do odwrotu. Obraz bitwy pod Kłuszynem Szymona Boguszewicza obecnie znajduje się w klasztorze Kapucynów w Olesku.

Polscy dowódcy wykazali się taktycznym geniuszem, odnosząc zwycięstwo przy użyciu stosunkowo niewielkich sił. Jednak finansowanie armii było niedostateczne ze względu na obawy posłów, że duże wojsko stałe da możność królowi sięgnąć po władzę absolutną.

Carem Rosji obwołano w 1610 r. polskiego królewicza Władysława, wbrew sprzeciwowi jego ojca, króla Zygmunta III, który chciał korony rosyjskiej dla siebie samego i który zamierzał nawrócić Rosję na religię rzymskokatolicką. W następstwie braku dostaw i poparcia przez rząd w Warszawie, polski garnizon, który okupował Kreml przez dwa lata, skapitulował.

Dzień jedności narodowej Rosjan wyznaczony obecnie jako święto narodowe na 4go listopada, odnosi się do 1612 roku, blisko 400 lat temu, kiedy polski garnizon na Kremlu pozostawiony na łasce losu przez króla Zygmunta Wazę, poddał się w braku amunicji i żywności. Skończyły się ówczesne plany Polaków, takich jak hetman Stanisław Żółiewski (1547-1620), stworzenia wielkiego przymierza państwa Słowian Zachodnich i Wschodnich pod egidą Polaków przeciwko ekspansji islamskiego imperim  Turków, jak też w celu zerwania z dziedzictwem tyranii imperium mongolskiego zakorzenionym w Moskwie.

Michał Romanow ogłosił się nowym carem Rosji, dając początek dynastii Romanowów. Przymierze papieża z Habsburgami wykorzystało wolność jaką cieszył się Kościół w Polsce, aby wywrzeć nacisk na utworzenie aliansu z Austrią i podjęcie prób nawrócenia  Rosji na katolicyzm.

Sejm zareagował na fatalne skutki polityki Zygmunta III Wazy w Moskwie i ponownie określił w 1611 r. warunki dla wypowiedzenia królowi posłuszeństwa. Zakazał też mieszczanom zakupu majątków ziemskich. W 1613 r. Sejm powołał Trybunał Skarbowy Koronny. W tym samym roku wojska polskie zdobyły po oblężeniu Smoleńsk. Sejm zezwolił na zawarcie porozumienia z Kozakami i ratyfikował rozejm z Rosją. Zajmujące 1 060 000 kilometrów kwadratowych terytorium Rzeczypospolitej Szlacheckiej obejmowało lenna Inflant i Prus. Traktat pokojowy z Rosją potwierdził nowe granice w 1634 r.

Niepowodzenia na Froncie Tureckim i Szwedzkim

Podczas wojny z Turcją (1620-1621), siły polskie poniosły klęskę pod Cecorą, zaś dowodzący nimi hetman Stanisław Żółkiewski poniósł śmierć podczas wycofywania się w ruchomej twierdzy stworzonej przez hetmana polnego Stanisława Koniecpolskiego z kilku równoległych szeregów wozów opancerzonych. Polakom udało się dojść z pod Cecory aż do rzeki Dniestr, ale niestety kłótnie między dowódcami chorągwi były wyzyskane przez Tatarów, którzy wdarli się do ruchomego obozu warownego, poczem wraz Turkami dokonali rzezi, wzięli do niewoli hetmana Koniecpolskiego i innych oficerów, oraz odrąbali głowę poległego hetmana Żółkiewskiego. Głowę hetmana powiesili w twierdzy Siedmiu Wież. W Czarnej Wieży w tej twierdzy w Stambule byli więzieni dowódcy polscy do czasu uwolnienia ich wykupienia głowy hetmana Żółkiewskiego, na wagę srebrnych dukatów, przez wdowę po hetmanie. W 1623 transakcję wykupu i uwolnienia hetmana Koniecpolskiego i innych przeprowadził ambasador polski w Stambule Krzysztof Zbaraski.

Druga fala tureckiej inwazji została skutecznie powstrzymana przez polską obronę pod Chocimiem. Traktat z Turcją ustanowił nową granicę na Dniestrze. Sejm potwierdził w 1621 r. obowiązki obronne obywateli Rzeczypospolitej. Niepokoje wzdłuż granicy południowej wymusiły w 1622 r. rozejm zawarty w Mitawie. Szwedzi zajęli Rygę i Tarnawę oraz przejęli kontrolę nad pozostałym obszarem Inflantów. Nowe działania wojenne ze Szwecją wybuchły dwa lata później i zagrażały ujściu Wisły oraz swobody eksportu zboża z Polski. W 1623 r. Sejm ogłosił nowe ustawy handlowe.

Spory Gospodarcze i Kontrreformacja

Ekspansja latyfundiów posługujących się pańszczyźnianą siłą roboczą powodowała ograniczenie własności chłopskiej. Karczmy dzierżawione przez Żydów sprzedawały chłopom wódkę na kredyt co przyczyniało się do nędzy na wsi. Ukraina stała się sanktuarium dla chłopów uciekających przed uciskiem ziemian i arendarzy. Jednocześnie możliwość ucieczki do Kozaków ukraińskich pozwoliła ulżyć sytuacji chłopów pańszczyźnianych, którzy najwięcej cierpieli na skutek złego traktowania zwłaszcza przez Żydów na olbrzymich majątkach na Ukrainie.

Chłopi i miasta cierpieli w wyniku konfliktów pomiędzy właścicielami latyfundiów, często przypominającymi małe wojny domowe. W rezultacie zubożone chłopstwo kupowało mniej od rzemieślników w małych miastach. Większe miasta rosły w siłę w miarę wzrostu eksportu zbóż. W tym samym czasie, miasta prywatne usytuowane w wielkich majątkach były silnie eksploatowane przez właścicieli i zarządców Żydów.

Kryzysowi gospodarczemu towarzyszyły konflikty społeczne, polityczne i religijne. W rezultacie przewagę zdobyła kontrreformacja, którą wzmocniło pojawienie się Jezuitów w 1565 r. W miarę przyjmowania katolicyzmu przez szlachtę białoruską i ukraińską następowała polonizacja tej warstwy społecznej na Białorusi i na Ukrainie. Katolicka Polska przeciwstawiała się protestanckiej Szwecji, prawosławnej Rosji i muzułmańskiej Turcji.

Poplecznicy kontrreformacji żądali zmniejszenia pańszczyzny, stabilizacji dzierżawy i podatków w naturze, jak też prawa dla chłopów pańszczyźnianych do opuszczania majątków ziemskich. Katolickich magnatów na Ukrainie zachęcano, aby zmuszali chłopów do nawracania się na katolicyzm. Zamieszki na tle religijnym doprowadziły do zniszczenia wielu soborów protestanckich w Polsce.

Stronnictwo katolickie próbowało zablokować egzekwowanie zapisów o tolerancji ustanowionych przez Konfederację warszawską. Wyrokiem Sejmu, w 1647 r. zakazano Braciom Polskim prowadzenia drukarni i szkół. Wykonanie tego wyroku słabo postępowało, mimo tego protestanci zwrócili się o wsparcie ze strony Szwecji i innych krajów protestanckich. Wtedy oskarżano ich o zdradę państwa.

Tradycyjny antyklerykalizm polskiej szlachty przerwał wysiłki kontrreformatorów. Podczas gdy obywatele Rzeczpospolitej w pokoju korzystali ze swojej wolności, przywilejów i zamożności, Wojna Trzydziestoletnia szalała w rozdrobnionych Niemczech. Polacy nie podjęli żadnej próby odzyskania Śląska i Pomorza pomimo nalegań Jana Chrystiana, piastowskiego księcia brzeskiego ze Śląska.

Rozwój Ukrainy wraz z jej olbrzymimi latyfundiami był istotnym czynnikiem przyciągającym Polskę do Wschodu, kosztem zaniechania wysiłków mających na celu odzyskanie etnicznie polskich prowincji na zachodzie, będących wówczas pod kontrolą Niemców.

Nowe Prawa i Korzyści dla Magnatów

Równolegle do wstąpienia króla Władysława IV Wazy ma tron w 1632 r., Sejm przyjął szereg nowych praw i uchwalił nowe podatki, tzw. nową kwartę i nowe cła. W następnym roku Sejm przejął kontrolę nad mennicą, podniósł chłopom wysokość czynszów dzierżawnych za ziemię i określił wymiar kary dla zbiegłych chłopów pańszczyźnianych. Wpływy polityczne Żydów w Sejmie doprowadziły do zakazu importu, drukowania i rozpowszechniania zachodniej literatury antysemickiej.

W 1637 r. tradycja polskiego procesu demokratycznego została pogwałcona przez Sejm, zdominowany przez ukraińską magnaterię. Uchwalono „surową” (niedemokratyczną) konstytucję dla Kozaków, która to konstytucja narzucała pańszczyznę wolnym chłopom na Ukrainie oraz znosiła wybory atamanów i wyznaczyła komisarza, który podlegał bezpośrednio wielkiemu hetmanowi działającemu jako minister obrony.

W 1638 r. Sejm zakazał używania wszelkich tytułów, poza rycerskimi, z wyjątkiem sześciu wymienionych z nazwy tytułów książęcych należących do sześciu rodzin litewsko-ruskich. Rodziny nadal mogły używać tradycyjnych tytułów, lecz pozbawiono  te tytuły związanych z nimi przywilejów.

W 1641 r. Sejm powiększył radę senacką sprawującą kontrolę nad władzą wykonawczą króla, uporządkował bicie monety i ustanowił rejestrację podatkową dla Prus. W 1643 r. określił maksymalne stopy procentowe dla pożyczek żeby ograniczyć lichwę stosowaną przez Żydów. W tym samym roku, elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm Hohenzollern (1620-1688), w prostej linii przodek późniejszych cesarzy niemieckich, złożył Polsce ostatni hołd z lenna Prus.

Na Ukrainie nastała „złota dekada” eksploatacji przez Żydów (1638-1648), według historyków żydowskich oraz nasiliła się ekspansja wielkich majątków ziemskich przy pomocy Żydów, kosztem szlachty średniej. Zakładano, przy pomocy pańszczyźnianej siły roboczej, liczne nowe miasta i wsie. Finansowanie płatnych z góry przez Żydów, krótkoterminowych dzierżaw, dawało gotówkę na powiększanie wielkich majątków i jednoczesnego ciężkiego wyzysku chłopów przez Żydów, których ponad pół miliona mieszkało w Rzeczypospolitej jako oddzielna rozwarstwiona grupa etniczna.

Kahały, odpowiedzialne za żydowskie długi, kontrolowały udzielanie pożyczek i pełniły rolę banków. Banki te były zdominowane przez bogatą elitę, która dysponowała znacznym kapitałem, na który składały się depozyty na procent od szlachty i kleru. Koncentracja kapitału lichwiarskiego i handlowego w rękach żydowskich była na tyle znaczna, że kapitał ten mógł wykraczać poza granice Polski.

Większość bardzo licznych Żydów polskich była uboga Żyli oni w zamkniętych społecznościach, w których jedyny kontakt z nie-Żydami stanowił handel. Chłopi pańszczyźniani żyli w bardziej skrajnej nędzy niż najbiedniejsi Żydzi. Zamożni Żydzi nie zatrudniali biednych Żydów jako służbę domową i w tym celu używali dziewczyny wiejskie.

Zmagania o Prawa dla Kozaków

W latach 1644-1647 rząd króla Władysława IV przygotowywał plany wielkiej krucjaty. Robiono przygotowania do wyeliminowania terrorystycznego „gniazda szerszeni” jakim byli Tatarzy krymscy, jak również uwolnienia Słowian bałkańskich spod jarzma muzułmańskiego Turków.

Drobna i średnia szlachta była przychylna, żeby nadać Kozakom prawa obywatelskie w Rzeczypospolitej, w celu związania ich bardziej z Polską za pomocą praw obywatelskich i przez stopniowe włączenie ich do szlacheckiej klasy politycznej.

Wyzysk chłopów ukraińskich przez arendarzy żydowskich miał być ograniczony przez zakaz pobierania przez Żydów w cerkwiach opłat za pogrzeby, śluby, chrzty i nawet za klucz potrzebny do wejścia do cerkwi. Miała też być zlikwidowana kara śmierci za nieposłuszeństwo chłopa wobec dzierżawcy Żyda. Kozacy przeciwstawiali się presji, którą Jezuici wywierali na prawosławnych, aby ci podporządkowali się autorytetowi Rzymu.

W 1648 r. zdominowany przez magnatów Sejm odrzucił zarówno plany wyprawy polsko-kozackiej przeciwko Turkom, jak też ich żądania dotyczące praw obywatelskich i żądania dotyczące usunięcia Jezuitów i Żydów z południowej Ukrainy, oraz gwarancji nominacji na tamtejsze urzędy jedynie osób wyznania prawosławnego. Wówczas Żydzi byli bankierami w Polsce i w Turcji i mieli wpływ na ukraińskich magnatów.

Odrzucenie krucjaty polsko-kozackiej przez Sejm była ciężką porażka, zarówno władzy królewskiej, jak i drobnej oraz średniej szlachty. Porażka ta nastąpiła w najgorszym możliwie czasie, zwłaszcza, że finansjera żydowska w Polsce była przekonana, że Żydzi zostaną wypędzeni z Polski tak jak to miało miejsce w Anglii, Francji i Hiszpanii. W rezultacie bogaci Żydzi zaczęli inwestować w Brandenburgii i przyczynili się do sfinansowania Królestwa Prus ze stolicą w Berlinie w 1701 roku.

Koniec Potęgi Polski

Powstania kozackie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego (ok. 1595-1657) miały miejsce w okresie rosnącej potęgi i chciwości magnatów. Jednocześnie zwiększała się pauperyzacja drobnej i średniej szlachty. Był to początek potopu najazdów, które ostatecznie doprowadziły do upadku potęgi Polski. Rosnące rzesze szlachty bez ziemi, zwanej gołotą, lub hołotą, stały się przekupne i podatne na manipulację ze strony magnaterii.

Obce finansowanie polskich elekcji było otwarcie prowadzone przez stronnictwa rosyjskie, szwedzkie, francuskie, austriackie i brandenburskie na terenie Polski. Stare powiedzenie podkreślające znaczenie cnót jako podstawy polskiego parlamentaryzmu zostało zmienione na Polska nierządem stoi.

Sarmatyzm przemienił się we wszechobecną, ksenofobiczną ideologię szlachecką, natomiast wśród magnaterii był nadal w modzie i służył, aby rościć sobie pretensje do pochodzenia od greckich i rzymskich herosów.

Chmielnicki na Drodze bez Odwrotu

Powstanie Kozaków ukraińskich w 1648 r. zostało wykorzystane przez Rosję, Szwecję, Brandenburgię, jak też przez Imperium Otomańskie. Zapoczątkowało polityczny i militarny rozpad polskiej Rzeczypospolitej szlacheckiej, który miał nastąpić na przestrzeni kolejnych 147 lat. Jak już to wcześniej wspomniano, na Ukrainie wymordowano około 100 000 katolików i Żydów. Unici byli przymusowo nawracani na prawosławie. W 1648 r. oblężeni Polacy lwowscy odrzucili ofertę Chmielnickiego, który zaproponował odstąpienie od oblężenia miasta w zamian za wydanie ludności żydowskiej Kozakom na rzeź.

W 1651 r. Polacy odnieśli zwycięstwo w bitwie pod Beresteczkiem przeciwko armii kozackiej, którą opuścili krymscy Tatarzy (Tatarzy Krymscy, wasale Turków  najwidoczniej dostali rozkaz wycofania się z walki. Turcy nie chcieli jeszcze bardziej osłabiać Polski i w ten sposób działać na korzyść Rosji).

Rozejm podpisany w Białej Cerkwi był dla Polaków korzystny. Jednak w dniach 2 i 3 lipca następnego roku, hetman Marcin Kalinowski przegrał bitwę pod Batohem. Poddał około 5000 doborowych żołnierzy Tatarom w zamian za obietnicę, że jeńcy zostaną wymienieni na okup. Hetman kozacki Bohdan Chmielnicki wypłacił Tatarom okup w wysokości 100 000 złotych talarów, a następnie rozkazał egzekucję tych 5000 jeńców.

Zabijanie jeńców oraz masakry Katolików i Żydów uniemożliwiły później wycofanie się Chmielnickiego z unii Ukrainy z Rosją, kiedy car moskiewski odmówił uznania takich samych przywilejów kozackich i praw wyborczych jakimi cieszyli się przez wieki w Rzeczypospolitej. W związku z tym, Rada Kozacka uchwaliła w Perejasławiu przyłączenie Ukrainy do Rosji (1654). Polsko-rosyjska wojna w latach 1654-1656 dobiegła końca wraz z najazdem szwedzkim na Polskę. Z Rosją podpisano dwuletni rozejm, bez dokonywania zmian terytorialnych. Sejm zezwolił na dewaluację monety, ponieważ Warszawa próbowała naprawić szkody wyrządzone przez polityczne machinacje ukraińskich magnatów.

Uznanie Ukrainy kijowskiej za równego partnera Polski i Litwy Sejm wyraził w 1659 r. w ramach ratyfikacji układu w Hadziaczu podpisanego z Kozakami. Była to spóźniona próba powołania Rzeczypospolitej trzech narodów - Polaków, Ukraińców i Litwinów (w tym Białorusinów).

Konstytucyjny Kryzys Liberum Veto

Kryzys konstytucyjny wybuchł, kiedy w 1652 r. posiedzenie Sejmu zostało zerwane za sprawą precedensowej i bezprawnej decyzji o uznaniu pojedynczego głosu sprzeciwu, czyli Liberum veto. Pierwszy sprzeciw zgłoszony przez Jana Sicińskiego został formalnie zapisany tuż przed tym, jak Siciński umknął z miasta. Jego przedwczesny wyjazd powinien spowodować natychmiastowe odrzucenie jego wniosku. Jednak marszałek Andrzej Maksymilian Fredro bezprawnie wniosek ten uznał, naruszając tym samym polskie zasady parlamentaryzmu, które wymagały obecności autora jakiegokolwiek wniosku podczas następującej debaty. To niezwykłe zdarzenie, polegające na nielegalnym zerwaniu posiedzenia sejmowego, było zainicjowane przez Fredrę którego fascynowała filozofia anarchii.

Fatalna decyzja Fredry była popierana przez agentów Moskwy i Berlina, którym udało się nie dopuścić za pomocą postępowania prawnego do obalenia „liberum veto.” Siciński działał na rozkaz Janusza Radziwiłła, jednego z najbogatszych magnatów litewskich i przywódcy dysydentów, którzy w późniejszym okresie (w roku 1655) popełnili zdradę stanu i podpisali przymierze z królem Szwecji.

Polska parlamentarna zasada dobrowolnego porozumienia została zamieniona na sztywny i formalny wymóg jednomyślności. Przez następne sto lat paraliżował on Sejm (aż do roku 1764). Liberum veto, wraz z błędnie pojęta „złotą wolnością” i dopuszczenie obcych kandydatów do elekcji królewskiej, jak i bezpośrednie układy rządów państw ościennych z właścicielami latyfundiów  stały się głównymi narzędziami subwersji w stosunku do władzy polskiej ze strony sąsiadujących reżymów absolutystycznych.

Erozja Rzeczypospolitej rozpoczęła się od lawiny najazdów na przestrzeni XVII wieku, które zrujnowały gospodarkę i przesunęły ośrodek władzy politycznej z rzeszy drobnej i średniej szlachty ku właścicielom szybko rozwijających się latyfundiów. Sparaliżowało to postęp reform niezbędnych do obrony ustaw konstytucyjnych (tych z 1505 r. i późniejszych). Zamiast poszerzania procesu demokratycznego, uruchomione zostały przeciwstawne mechanizmy.

Warunki chłopów pańszczyźnianych pogorszyły się. Liczne bunty wybuchały z różnych przyczyn, począwszy od kwestii praw obywatelskich ukraińskich Kozaków, a skończywszy na opozycji wobec reform konstytucyjnych. Magnaci, których machiny polityczne promowały ich własne zapędy oligarchiczne wobec Rzeczypospolitej, często stawali się narzędziem obcej dywersji. Wykorzystywała ich rosyjska autokracja.

Utrata Prus

Militarne i polityczne sukcesy Szwedów zakończyły się wraz z oblężeniami Częstochowy i Gdańska. Losy wojenne odwróciły się dzięki komendzie hetmana Stefana Czarneckiego. Jednak w 1656 r. Sejm otrzymał zawiadomienie, że Fryderyk Wilhelm Hohenzollern z Berlina zawarł ze Szwecją układ na mocy którego stał się on wasalem Szwecji z polskiego lenna Prus.

W następnym roku Sejm uchwalił prawo poboru podatku od wyrobów, sprzedaży oraz konsumpcji i udzielił pozwolenia na bicie monet miedzianych. Sejm ratyfikował również traktaty zawarte w Welawie i w Bydgoszczy, za sprawą których Polska zrzekła się lenna pruskiego w zamian za zerwanie przez Hohenzollernów przymierza ze Szwecją. Był to duży sukces Berlina na drodze do stworzenia „ Królestwa Pruskiego.”

Stała reprezentacja mieszczan lwowskich została przyjęta do Sejmu w roku 1658. Na skutek nacisków ze strony Kościoła katolickiego, Sejm w tym samym czasie skazał na banicję ariańską (antytrynitarystyczną) sektę Braci Polskich. Oficjalną przyczyną tej banicji byłą odmowa ze strony tej sekty noszenia broni w obronie Polski. W rzeczywistości był to akt nietolerancji, który zrywał z polską tradycją tolerancji. Był wynikiem politycznego zwycięstwa kontrreformacji i utraty władzy przez średnią szlachtę na rzecz wielkich magnatów.

W rezultacie licznych wojen w których brała udział Polska, ludność Warszawy spadła nagle z 18 000 do 6 000. Polskie wojska wkroczyły do Danii, aby wesprzeć tam swych duńskich sprzymierzeńców w wojnie przeciwko Szwecji. Ostateczne warunki traktatu pokojowego ze Szwecją, zawartego w 1660r., obejmowały rezygnację przez króla Jana Kazimierza Wazę praw do korony szwedzkiej, jak też utratę przez Polskę większej części Inflantów, za wyjątkiem obszarów południowych. Tak dobiegły końca fatalne skutki wyboru Szweda na  króla Polski.

Jednak wojna Polski z Rosją moskiewską toczyła się nadal. Dzięki polskim zwycięstwom pod Połonką i Cudnowem, Moskwianie byli zmuszeni ewakuować się w 1661 r. z Wilna i Lwowa. Niezależność Polski została utrzymana dzięki ofiarnemu poświęceniu żołnierzy i ludności polskiej.

Rokosze i Zdobycze Moskwy

W 1662 r. Sejm zakazał przeprowadzania elekcji królewskie vivente rege (za życia króla). Żołnierze, którzy nie otrzymywali żołdu od lat, podnieśli bunt i założyli konfederację - „Związek Święcony” lub „Związek Pobożny” - próbując odzyskać żołd. W latach 1665-1666 Sejm stanął w obliczu rokoszu Jerzego Sebastiana Lubomirskiego, hetmana polnego koronnego (1616-1667), który twierdził, że stoi na straży umowy społecznej i konstytucji Rzeczypospolitej.

Rokosz przeistoczył się w zdradę państwa i osłabił Rzeczpospolitą, uniemożliwiając przeprowadzenie niezbędnych politycznych i społecznych reform. Uniemożliwił również armii odzyskanie wschodniej Ukrainy, którą utracono na rzecz Rosji po powstaniu kozackim 1648 r., jak też stanowił przeszkodę dla skutecznej obrony przeciwko Moskalom.

Bratobójczą bitwę z lojalnymi królowi oddziałami pod dowództwem hetmana Jana Sobieskiego pod Mątwami wygrał w 1666 r. zbuntowany hetman Lubomirski. Zginęło wtedy około 2000 doborowych jeźdźców polskich, osłabiając armię Rzeczypospolitej, tak bardzo niezbędną na granicy z Rosją. Osłabiło to również władzę królewską w sytuacji, gdy wzmagała się obca interferencja i dywersja mająca na celu anarchizację życia w Polsce, zwłaszcza po tym jak Moskwie udało się zająć wschodnią Ukrainę.

Rozejm w zawarty w Andruszowie w 1667 r. oznaczał koniec możliwości polskiej ekspansji na wschód i w  rzeczywistości, oznaczał początek wielkiej ekspansji Rosji na zachód.

Polska nadal miała możliwość wyjścia z tej opresji. Jednak wyczerpująca wojna z Turcją doprowadziła Polskę w 1668 r. do udzielenia istotnych koncesji terytorialnych na rzecz Rosji, w zamian za wypłatę Polsce 146 000 rubli oraz (wątpliwy) sojusz przeciwko Turcji i Tatarom.

Sejm ratyfikował rozejm zawarty z Rosją w Andruszowie i zaakceptował utratę wschodniej Ukrainy na rzecz Rosji, jak również Kijowa na okres dwuletni, dopóki nie zostanie wypłacony okup. Okup nigdy nie został zapłacony, zaś Kijów utracono na zawsze.

Przekazane Rosji terytoria dały Moskwie zasadniczą przewagę nad Polską. Ziemie za wschodnim brzegu Dniepru stanowiły najważniejszy element procesu transformacji Moskwy w Rosyjskie imperium. Moskwa mogła w ten sposób wypełnić próżnię, jaką pozostawił w północnej i środkowej Azji rozpad imperium Mongołów.

Wojna z Turcją i Straty Terytorialne

Wyżej wspomniana wojna z Turcją uzyskała przyzwolenie Sejmu w 1667 r., gdy kozacki hetman Piotr Doroszenko uczynił z południowej Ukrainy lenno tureckie. Pomimo zwycięstwa hetmana Jana Sobieskiego nad siłami muzułmańskimi w bitwie pod Podhajcami, terytorium Rzeczypospolitej szlacheckiej skurczyło się do 774 000 km², a to ze względu na utratę 286 000 km² wschodniej Ukrainy na rzecz Rosji oraz 20 000 km² wschodnich Prus na rzecz Brandenburgii. Ludność Rzeczypospolitej tym samym spadła do poziomu sześciu milionów.

Sejm ratyfikował abdykację króla Jana Kazimierza Wazy w 1668 r., po czym nastąpiły słabe sześcioletnie rządy króla Michała Korybut Wiśniowieckiego. Za jego panowania w 1672 r. podpisano traktat pokojowy w Buczaczu, na mocy którego Doroszenko przejął południową Ukrainę jako lenno tureckie, obejmujące również Podole wraz Kamieńcem Podolskim i roczną daninę w wysokości 22 000 dukatów. Traktat został uznany w Rzeczypospolitej za hańbę i spowodował, że Sejm natychmiast zwiększył wydatki na wojsko.

Zwycięstwo Króla Jana III nad Turkami

Jan III Sobieski został wybrany królem w 1674 r., w rok po jego zwycięstwie nad Turkami pod Chocimiem. Cieszył się wsparciem Francji. W 1675 r. pomiędzy Polską a Francją zawarto tajny układ sojuszniczy w Jaworowie, skierowany przeciwko Brandenburgii i Austrii. Jego celem było przywrócenie zwierzchnictwa Polski nad Prusami i odzyskanie Śląska. Układ został jednak zerwany w 1681 r., gdy Sejm zdominowali magnaci popierających Austrię.

W tym samym czasie papieża przeraziła możliwość upadku Austrii i wynikające z tego zagrożenie ze strony Turcji przeciwko Italii. Z tych przyczyn Kościół przeciwny był układowi z Francją w Jaworowie.

Polskie zwycięstwo nad siłami tureckimi pod Lwowem w 1676 roku zakończyło się Traktatem w Żurawnie. Turcja zwróciła dwie trzecie Ukrainy, jedna trzecia zaś pozostała lennem tureckim pod rządami Doroszenki. Sprawa Podola pozostała otwarta do dalszych negocjacji.

Sejm zatwierdził traktat oraz dokonał zmian w skarbie koronnym, żeby móc przeznaczyć więcej pieniędzy na obronę. W 1677 r. Sejm określił stawki podatku, jaki Kościół miał wpłacać do skarbu. Tego samego roku, w Gdańsku, Jan III Sobieski zawarł tajny układ ze Szwecją. Układ wspierał układ w Jaworowie i był skierowany przeciwko Hohenzollernom w Berlinie. Środki dyplomatyczne wykorzystano rok później, podczas próby odzyskania Kijowa dla Polski.

W latach 1681-1683 Sejm zatwierdził traktat z Austrią przeciwko Turcji, mający na celu powstrzymanie postępu wojsk tureckich wzdłuż południowych granic Polski w kierunku Austrii oraz zmniejszenie zagrożenia dla Watykanu. Nastąpiły przygotowania do walki na śmierć i życie z Turkami, będącymi wówczas u szczytu swej terytorialnej ekspansji w Europie. Król Jan III Sobieski został naczelnym wodzem połączonych wojsk chrześcijańskich. W tym charakterze wygrał decydujące bitwy pod Wiedniem (12 września 1683) oraz pod Parkanami (7-9 października 1683). Zwycięstwa króla Jana III skutecznie zakończyły turecka ekspansję w Europie.

„Święte przymierze” przeciwko Turcji zawarte przez Polskę, Austrię, Wenecję i państwo papieskie zostało powołane w 1684 r., choć jedynie Polska i Austria nadal prowadziły działania wojenne. Polska i Turcja wzajemnie siebie wyniszczyły i stały się „chorymi państwami” Europy, podczas gdy Moskwa rosła w siłę.

Polska była bastionem zachodniego chrześcijaństwa w walce ze swoimi dwoma przeciwnikami: muzułmańskim imperium Turków oraz prawosławną Rosją, w szczególności po wzmocnieniu absolutnej monarchii przez cara Piotra I. Polska powstrzymała ekspansję Turków w Europie, ale nie była w stanie przeciwstawić się dywersji ze strony Rosji, która najbardziej skorzystała na polskim zwycięstwie nad imperium tureckim.

W 1687 r. Sejm odmówił zatwierdzenia traktatu pokojowego podpisanego z Moskwą przez Krzysztofa Grzymułtowskiego, na mocy którego Polska zrzekała się wschodniej Ukrainy, Kijowa i Smoleńska. Był to punkt zwrotny. Rosja po raz pierwszy uzyskała przewagę nad Polską. Sejm musiał uznać poparcie Rosja dla zachowania prawosławia na Ukrainie, jak też pogodzić się z działaniami ze strony Rosji wymierzonymi przeciwko Unitom. Car uzyskał tym samym strategiczną pozycję do prowadzenia działań dywersyjnych przeciwko Rzeczypospolitej na kresach wschodnich.

Polska Nauka w Okresie Baroku

Po „złotym wieku” polskiego Odrodzenia nadszedł „srebrny wiek” Baroku, który odznaczył się spadkiem ludności, spadkiem produkcji rolnej spowodowanym przekształcaniem się ziemi rolnej w ugory, spadkiem pogłowia bydła, oraz spadkiem wydajności plonów z ziemi uprawnej. Wielkie majątki rosły kosztem średniej szlachty. Przychody skarbu spadały, a kryzys monetarny rozwijał się. Dewaluacja rosła w siłę, a miasta chyliły ku ekonomicznemu upadkowi. Wiele miast utraciło nawet połowę swojej ludności. Handel miejski i rzemiosło chyliły się ku upadkowi. Polski handel zagraniczny również ponosił straty, gdyż ośrodek handlu międzynarodowego przesunął się nad Atlantyk i do kolonii.

Wielu polskich naukowców w związku z tym wyjechało, żeby uczyć zagranicą, głównie w Niemczech. Ów drenaż mózgów był dowodem na europejskość polskiej nauki, a zarazem oznaczał okres osłabienia polskiego życia kulturalnego. Dlatego właśnie lekarz Marcin Chmielecki i teolog Amandus Polonus wykładali w Bazylei; hebraista Bartłomiej Eckermann - w Heidelbergu; teologowie kalwińscy Jan Makowski i Bartłomiej Arnold we Franeker; Wawrzyniec Bodoch, profesor retoryki a następnie rektor - w Rostocku; kartezjanin Jan Kołaczek Placentinus, profesor matematyki i rektor - we Frankfurcie nad Odrą. Celestyn Myslenta, profesor hebrajskiego i teolog, był rektorem uniwersytetu w Królewcu, gdzie Jan Stanisław Kaliński i Szymon Żywicki wykładali prawo.

W Polsce, Adam Burski (Bursius) odznaczył się w studiach hellenistycznych i bizantyjskich, w Akademii Zamoyskiej, gdzie napisał Dialectica Ciceronis wspólnie z wielkim hetmanem i kanclerzem Janem Zamoyskim.

Wielki słownik naukowy polsko-łacińsko-grecki Grzegorza Knapskiego, zatytułowany Thesaurus Polono-Latino-Greacus został wydany w 1521 r. Było to ważne dzieło polskiej i słowiańskiej leksykografii. W Warszawie, pierwszą drukarnię otworzono w 1624 r. Polskie słowniki, gramatyki oraz inne książki były drukowane w Królewcu, w stolicy polskiego lenna Prus.

Należy również wspomnieć o ważnych osiągnięciach polskich matematyków, takich jak Jan Brożek. Był on zwolennikiem teorii kopernikańskiej i opublikował podręcznik zatytułowany Arithmetica Integrorum (1620), jak również Apologia pro Aristotele... (1652). Brożek był pierwszym historykiem nauki w Polsce. Wykładał matematykę, astronomię i geodezję na uniwersytecie w Krakowie, gdzie w 1652 r. był rektorem. Pisał również traktaty o teorii muzyki, o kartografii i o medycynie. W 1625 r. napisał satyrę na Jezuitów.

Armandy Kochański, matematyk i fizyk, współpracownik Lebnitza, rozpowszechnił w Polsce analizę matematyczną. Był autorem Analekta Mathematica sive Theoreses Mechanice nova, opublikowanej w 1651 r.. Inny matematyk, Stanisław Solski, opublikował w 1690 r. pierwszy polski podręcznik architektury, zatytułowany Architekt Polski.

Postępy w astronomii były dziełem Jana Heweliusza, który dokonał odkrycia szeregu konstelacji i nazwał dwie z nich imionami polskich królów: Stellae Vladilaviane oraz Scutum Sobiescii. Dwór królewski w Warszawie wspierał prace lingwistyczne prowadzone przez Franciszka Mesgnien-Menińskiego, który opracował słownik języków orientalnych i oblikował gramatykę polską pod tytułem Gramatica seu instituto Polonica lingua (1649).

Polscy Unitarianie, zaprzyjaźnieni z Braćmi Czeskimi, założyli swoje gimnazjum w Lesznie, niedaleko Poznania. Po przybyciu do Polski z Czech w 1621 r., Jan Amos Komeński (Comenius, 1692-1670), słynny czeski pedagog, uczył tam, a w 1631 r. opublikował tamże dzieło Janua Linguarum Reserata, będące innowacją w nauczaniu języków. Od 1636 r. został rektorem gimnazjum a w 1648 r. biskupem Unitas Fratrum. Polskę opuścił w 1656 r. po napisaniu Orbis Sensualizm Pictus. Jako pierwszy napisał ilustrowany podręcznik do nauki dzieci.

Bracia Polscy, czyli antytrynitarze lub arianie, założyli w pobliżu Sandomierza swoją Akademię Rakowską. W latach trzydziestych XVII wieku stała się ona ośrodkiem życia umysłowego z rozległymi kontaktami z Zachodem, aż do momentu wygnania polskich Unitarian w 1656 r.

Polska filozofia racjonalistyczna (której początek przypada na rok 1652) była opublikowana w Amsterdamie przez słynną Bibliotheca Fratrum Polonorum (1661). Filozofia ta pomogła założyć podwaliny dla wizji świata takich filozofów jak Baruch Spinoza (1632-1677) oraz John Locke (1632-1704), którego filozofia później miała podstawowy wpływ na twórców konstytucji Stanów Zjednoczonych.

Literatura Okresu Baroku

Literatura polskiego Baroku obejmowała trzy okresy. Między rokiem 1580 a 1620, wpływ Odrodzenia nadal zachęcał do tworzenia nowych form literackich. Okres dojrzały, w którym polskie teksty barokowe znajdowały się pod wpływem kontrreformacji, trwał od 1620 r. do 1670 r. Schyłek polskiej literatury barokowej przypada na lata 1670 - 1730. Rzadko drukowano wtedy dzieła wartościowe. Zamiast tego, poezja i proza przepełnione były motywami religijnymi, okraszonymi wzniosłym i pompatycznym stylem. Schyłek ten był wynikiem „nocy saskiej” narzuconej Polsce przez Piotra I.

Polska literatura barokowa obejmowała bogactwo gatunków, jak na przykład epikę historyczną, pamiętniki, eseje dziennikarskie, pisma religijne, poezje liryczną, poezję „doczesnych rozkoszy”, elegie, pisma historyczne oraz obszerne dzieła plebejskie o charakterze ludowo-łobuzerskim.

Poezję metafizyczną tworzył Mikołaj Sęp Szarzyński (ok. 1550-1581). Pod tytułem Wiersze Polskie, utwory jego zostały opublikowane w 1601 r., a ich cechą charakterystyczną był „chrześcijański pesymizm” wynikający z traktowania w tych utworach problemów życia i śmierci, zła i grzechu. Zachęcały również do poszukiwania wiecznego szczęścia w niebie.

Hieronim Morsztyn (1580-1623) był autorem zbioru wierszy na temat życia wiejskiego, zatytułowanego Światowa Rozkosz. Był też pierwszym, który pisał po polsku baśnie fantastyczne. Jego poemat Historya ucieszna o zacnej królewnie Banialuce wschodniej krainy wprowadził do języka polskiego zwrot „pleść banialuki”, oznaczający mówienie nonsensów.

Pieśni miłosne o pięknych Ukrainkach pisał Szymon Zimorowic (1608-1629). Wydane w 1654 r. pod tytułem Roxolanki, wiersze te, napisane z nadzwyczajnym mistrzostwem, były ściśle związane z autentycznymi pieśniami ludowymi i stanowiły jedno z największych osiągnięć polskiej wczesnobarokowej liryki romantycznej.

Andrzej Zbylitowski (ok. 1565-1608) napisał poemat o idyllicznym życiu polskiego ziemianina (Żywot szlachcica we wsi). Jego kuzyn Piotr krytykował zbytki i zniewieściałość szlachty wiejskiej, jak również nowe obyczaje. Pisał też wiersze satyryczne: Przygana wymyślnym strojom białogłowskim (1600), Rozmowa szlachcica polskiego z cudzoziemcem (1600) i Schadzka Ziemiańska (1608).

Poezja mieszczańska traktowała o handlu na Wiśle, kopalniach soli w Wieliczce i o kuźniach. Sebastian F. Klonowic napisał utwór Flis (1595), będący zapisem języka i obyczajów flisaków. Walenty Roździeński jest autorem wierszowanego poematu Officina ferraria, abo huta y warstatz kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego (1612). Poemat opisywał historię hutnictwa oraz legendy i opowieści hutników.

Między rokiem 1590 a 1655, anonimowa literatura plebejska miała wydźwięk satyryczny. Będąc przede wszystkim dziełem nauczycieli szkół parafialnych, krytycznie podchodziła do ówczesnych zagadnień społecznych i w nieprzyzwoitym języku propagowała nielojalność. Zwykle kiepsko drukowana - adresowana do szerokich mas - szybko znalazła się na indeksie ksiąg zakazanych.

Piotr Skarga Pawęski (1536-1612), nadzwyczajny kaznodzieja, teolog i biograf, wydał Żywoty Świętych (1579) oraz traktat polityczny zatytułowany Kazania Sejmowe (1597), w którym karcił główne grzechy polskiego życia politycznego i społecznego. Był również zwolennikiem kontrreformacji rozpoczętej przez Sobór Trydencki w 1577 roku.

Polskie tłumaczenie i adaptacja Jerozolimy wyzwolonej (Gerusaleme Liberata, 1618) Torquato Tasso przez Piotra Kochanowskiego po raz pierwszy zapoznało polskich czytelników z literatura włoską.

Pod koniec XVI wieku stały się modne w Polsce dzienniki, pamiętniki i przewodniki, w tym impresje z podróży zagranicznych. Peregrynacja do Ziemi Świętej Mikołaja Radziwiłła była napisanym w latach 1582-1584 opisem przygód, natury, architektury oraz grup etnicznych i społecznych. Marcin Borzykowski był autorem poematu Morska nawigacja do Lubeka (1662). Liczne pamiętniki odzwierciedlały burzliwe wydarzenia polityczne i społeczne, które miały miejsce w połowie XVII wieku.

Wacław Potocki (1621-1696) był autorem poematu epickiego Transakcja wojny chocimskiej, opartego na dziennikach Jakuba Sobieskiego, ojca króla Jana III Sobieskiego. Poemat jest napisany piękną polszczyzną, z plastycznymi i realistycznymi opisami scen batalistycznych. Ta poetycka kronika jest przepełniona patriotyzmem i duchem rycerskości, gloryfikuje minione cnoty. Potocki pisał również religijną poezję moralizującą, powieści, krótkie opowiadania oraz wierszowany Poczet herbów(1696).

Wespazjan Kochanowski (1633-1700) napisał wierszowaną historię Polski w stylu mesjanistycznym pod tytułem Psalmodia Polska. Kochanowski uczestniczył w bitwie pod Wiedniem w 1683 r. jako królewski historiograf. Był autorem Dzieła boskiego, albo pieśni Wiednia wybawionego (1684). Kochanowski wierzył, że Polska była narodem wybranym, zdolnym do czynów wiekopomnych. Napisał również trzytomowe Annalium Poloniae, wartościowe dzieło w języku łacińskim, obejmujące historię Polski w latach 1683-1684.

Stanisław Herakliusz Lubomirski (1642-1702) był stylistą doskonałym. Pisał z równą swobodą po polsku, jak i po łacinie. Wśród jego prac znajduje się prototyp powieści w formie dialogu: Rozmowy Artaksesa i Ewandra (1683). W swej pracy łacińskiej, De vanitate consiliorum (1700), skrytykował system polityczny siedemnastowiecznej Polski. Syn buntownika, znany był jako intrygant i zabijaka; pomimo tego pisał wiersze miłosne, utwory moralizatorskie i parafrazy biblijne. Po tym, jak jego ojciec odegrał destrukcyjną rolę w polskiej polityce, zaczął pisać o polityce po łacinie, w duchu humanizmu i chrześcijaństwa. Jego dzieło zatytułowane De unitate consiliorum było ostrą krytyką polskich stosunków politycznych w XVII wieku. Nie przedstawił jednak żadnego programu reform i z pesymizmem spoglądał w przyszłość ojczyzny, podczas gdy jego własna rodzina pomagała pchnąć Polskę ku rządom oligarchii magnackiej.

Wśród obszernej literatury pamiętnikarskiej XVII wieku za arcydzieło należy uznać pamiętniki Jana Chryzostoma Paska (1636-1701). Spisane w latach 1691-1695 w stylu powieści historycznej, obejmowały takie wydarzenia z lat 1656 do 1688, jak bitwy ze Szwedami w Polsce i w Danii, oraz wojny z Moskwą. Pasek znakomicie opisał mentalność i styl życia rzesz szlachty polskiej w drugiej połowie XVII wieku, zajmującej się rolnictwem, debatami, pojedynkami, procesującej się z pasją i dokonującej zajazdów na majątki sąsiadów.

Powolny schyłek literatury polskiej rozpoczął się z końcem XVII wieku. Był wynikiem politycznego, społecznego i gospodarczego upadku znanego pod nazwą „nocy saskiej”. Dlatego, na przełomie wieków, wydawano już głównie traktaty o łasce bożej i dobrej woli, oraz niezliczoną ilość modlitewników. Barokowe piśmiennictwo pełne było zapożyczeń łacińskich i odniesień do mitologii greckiej. Książki heretyckie były palone w miarę postępów kontrreformacji.

Wysoki poziom kształcenia na wyższych uczelniach spadał wraz z wypieraniem nauk przez teologię po „potopie” najazdów. Młodzi ludzie woleli studiować zagranicą. Kształcenie stało się domeną średnich klas mieszczańskich. Zwycięstwo kontrreformacji spowodowało zerwanie więzi z uczonymi protestanckimi oraz powszechny zakaz czytania książek znajdujących się na indeksie.

W Polsce rozwijały się przeciwstawne tendencje - na przykład racjonalizm przeciwko irracjonalizmowi sarmackiemu. W czasach „nocy saskiej”, mit sarmacki” wykluczył klasy niższe z legendy sarmackiej. Służył do uzasadnienia niesprawiedliwości społecznej.

Architektura Barokowa w Polsce

Wczesny polski Barok odznaczał się wpływem włoskich architektów działających w Polsce, w pierwszej połowie XVII wieku. Kościół św. Piotra i św. Pawła, ufundowany przez króla Zygmunta III Wazę w Krakowie, wybudowano w latach 1597-1605 w stylu manierystycznym. W tym samym stylu powstał na krakowskich Bielanach kościół Najświętszej Marii Panny. Architektura sakralna pierwszej połowy XVII wieku często była w Polsce połączeniem późnego gotyku, Renesansu, manieryzmu i wczesnego Baroku. Kościół manierystyczny w Sierakowie posłużył za mauzoleum rodzinie Opalińskich. Kościół w Klimontowie, wzniesiony przez Lorrenzo Senes'a, ze sztukaterią Faconiego, jest przykładem polskiego manieryzmu.

Czternastowieczna bazylika na Jasnej Górze w Częstochowie uległa transformacji poprzez dodanie wysokiej wieży w 1690 r. Zbudowany w rzymskim Baroku za panowania króla Jana III Sobieskiego kościół Św. Krzyża w jest najbardziej monumentalnym w Warszawie. Kościół uniwersytecki Św. Anny w Krakowie, wzniesiony w latach 1680-1705, jest najlepszym przykładem dojrzałego Baroku w Polsce. Rafał Leszczyński, wojewoda poznański, zatrudnił Pompeo Ferrari'ego z Rzymu do budowy barokowej bazyliki pod wezwaniem N.M. Panny w Gostyniu oraz pałacu w Rydzynie, wraz z jego parkiem i ogrodami. Typowy barokowy plan miejski przewidywał, że kościół zamyka perspektywę ulicy.

Najpiękniejsze przykłady późnego Baroku polskiego to kościoły zbudowane w XVII i XVIII wieku w Wilnie i we Lwowie, obecnie znajdujące się, kolejno, na Litwie i na Ukrainie. Architekci włoscy zostali najęci przez Polaków do budowy kościoła jezuitów Św. Kazimierza, kościoła pod wezwaniem Św. Pawła i Piotra na Antokolu w Wilnie, kościoła Św. Katarzyny, kościoła Ojców Misjonarzy, oraz XV-wiecznego kościoła Św. Jana Chrzciciela. Po zniszczeniach wojennych, większość z tych kościołów odrestaurowano w stylu rokoko.

Natomiast zamki królewskie w Krakowie, Warszawie i Ujazdowie zostały wzniesione w świeckim stylu manierystycznym. Przykładem palazzo in fortezza jest zamek w Wiśniczu, odbudowany w 1615 r. przez Lubomirskiego, dzieło Macieja Trapola. Eleganckie kształty połączono z przesadnymi stiukami rokokowymi i arkadowym podwórcem. Pałacu broniły nowoczesne fortyfikacje.

Zamek w Nieświeżu, wzniesiony w latach 1583-1720, posiadał dwanaście wielkich holi, siedem złoconych hełmów i perystyl z pozłacanymi kolumnami. Zamek obronny w Nieświeżu, jak też zamki Krzyżtopór, Ujazd, w Łańcucie i Podhorcach są przykładami sarmackiej megalomanii, kiedy wydawano fortuny na zbytki i na pokaz.

Jan III Sobieski rozbudował pałac królewski w Wilanowie w stylu włoskiej willi. Zwycięstwo króla pod Wiedniem upamiętniła królowa. Maria Kazimiera, fundując kościół Sakramentek pod wezwaniem Św. Kazimierza. Zbudował go Tylman z Gameren w stylu Baroku palatynackiego. Tylman zaprojektował również w 1695 r. budynek handlowy z pięćdziesięcioma czterema sklepami pod arkadami na parterze i karczmami na piętrze, Zaprojektował też i wzniósł w latach 1690-1695 pałac w Nieborowie, w nowym stylu francuskim zwanym entre cour et jardin.

Pompeo Ferrari z Rzymu zbudował późnobarokowy pałac Leszczyńskich w Rydzynie, z zespołem parkowo-ogrodowym, podobny do tego w Białymstoku, ufundowanego przez hetmana Jana Klemensa Branickiego (na podobieństwo zamku królewskiego we francuskim Wersalu).

W Zamku Warszawskim dodano wielki hol z widokiem na Wisłę. Był on w późniejszych czasach wykorzystywany przez Sejm, sam zamek zaś za panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego był zwany Pałacem Rzeczypospolitej.

W Radzyniu Podlaskim, Jakub Fontana wzniósł siedzibę, której wnętrza jak i elewacje były zdobione w stylu barokowym.

Rzeźba Barokowa

Dojrzałe barokowe rzeźby mają otwartą formę, są malownicze, o silnej ekspresji podkreślonej tłem bogatym w stiuki, złocenia, jak też iluzjonistyczne malowidła ścienne. Giovanni Battista Flaconi tworzył w Polsce w latach 1625-1660. Zdobił między innymi krakowskie kościoły Św. Piotra i Pawła oraz Kamedułów, jak również, między innymi, zamek w Baranowie.

Na Placu Zamkowym, w Warszawie, wzniesiono kolumnowy posąg króla Zygmunta III Wazy. Cokół wykonano z czerwonego marmuru, figurę z pozłacanego brązu. Podobnie były wykonane posągi królów Jagiellońskich w katedrze w Wilnie. Grobowce miały kształt odlewu popiersia na tle bogato zdobionej ściany. Styl ten wykorzystano w katedrze krakowskiej, w grobowcach biskupów Marcina Szyszkowskiego (1631) i Piotra Gembickiego (1654).

Barokowe posągi dłuta Baltazara Fontany w kościele Św. Anny w Krakowie przyjmują podniecone pozy teatralne, silnie ekspresyjne, o mocno kręconych włosach i upiętych szatach. Bardzie spokojny styl był zastosowany do dekoracji zamku królewskiego w Wilanowie, będącym dziełem flamandzkiego rzeźbiarza Andreasa Schluetera. Warszawskie rzeźby Jana Jerzego Plerscha mają wyraziste i dramatyczne pozy, można je spotkać w Ogrodzie Saskim, w kościele Wizytek i w Katedrze Warszawskiej.

Rokoko, styl ostatniej fazy Baroku, był używany w dekoracji pałaców, placów publicznych i kościołów. Rokokowi „Rycerze Chrześcijańscy” zdobią prawosławny kościół Św. Jerzego we Lwowie. Kwitła bogato zdobiona rokokowa i barokowa architektura pałacowa i kościelna, często w oprawie wyszukanego ogrodnictwa krajobrazowego. Rosła liczba polskich architektów. Kamienne budynki zastępowały architekturę drewnianą. Do dekoracji wnętrz używano wysokiej klasy rzeźb drewnianych. Magnaci starali się imitować w swych pałacach styl Wersalu. Splendor obrządków religijnych wymagał bogatej oprawy i odpowiedniego akompaniamentu muzycznego.

Malarstwo Barokowe

Galerię zamku królewskiego na Wawelu, w Krakowie, wypełniły dzieła Tomaso Dolabelli, namalowane w stylu będącym połączeniem manieryzmu i Baroku. W dramatycznych pozach, przesadnych atrybutach i słowiańskich rysach twarzy ujął cechy kultury sarmackiej. Jego portret młodego Stanisława Tęczyńskiego z 1634r. jest typowym dla jego twórczości. Jednak niektóre z jego malowideł kościelnych nawiązywały do form średniowiecznych, z postaciami jakby wyjętymi z biblii. Na północy Polski przeważał holenderski manieryzm.

Niemal osiemnastometrowej długości dzieło zatytułowane Wjazd Zygmunta III do Krakowa w 1605 roku wyszło spod pędzla Abrahama van Westerveldt'a, który również namalował Wjazd Jerzego Ossolińskiego do Rzymu w roku 1633, jak też Wjazd Janusza Radziwiłła do Kijowa -będące wszystkie ważnymi świadectwami epoki.

Paul Peter Rubens wywarł wpływ na takich malarzy polskich, jak Franciszek Lekszycki, który w swoim Ukrzyżowaniu w kościele Bernardynów w Krakowie malował polskie postacie plebejskie. Portrety polskich królów, Jana Kazimierza oraz Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1669), namalował w stylu holenderskim Daniel Schulz. Jego największym dziełem jest portret biskupa Andrzeja Trzebnickiego (1664).

Sarmackie, barokowe portrety króla Jana III Sobieskiego były malowane przez Jana Tritiusa, lub Tretko, w 1692 r., oraz przez Jerzego Siemiginowskiego, który namalował heroicznego króla podczas bitwy pod Wiedniem.

Malarze włoscy byli najmowani w Polsce do dekoracji szeregu kościołów, jak na przykład kościoła Św. Piotra i Pawła w Wilnie, kościoła Sakramentek w Warszawie, oraz kaplicy Kazimierzowskiej w katedrze wileńskiej. Wszystkie te budowle zdobiły malunki iluzjonistyczne, pełne ekspresji, jak też dydaktyczne. Stylem tym posłużono się również w klasztorze w Lubiążu, oraz wielu innych kościołach w Wielkopolsce i na Śląsku.

Portret króla Augusta III w polskim stroju narodowym nawiązywał do sarmackich portretów polskiej szlachty. Malowanie podobizn w niewyszukanym stylu sarmackim służyło do pokazywania bogactwa i pozycji społecznej. Modne było umieszczanie  portretów zmarłych na trumnach i wiele takich portretów przetrwało do dziś, zwłaszcza na zamku w Olesku, gdzie urodził się Król Jan III Sobieski.

Szymon Czechowicz (1689-1775), absolwent Akademia di San Luca w Rzymie, malował motywy religijne w idealistycznej i wyrazistej manierze barokowej; Tadeusz Kuntze Konicz (Taddeo Polacco, 1733-1793) studiował w Rzymie na Akademii Francuskiej. Malował w stylach późnobarokowym i wczesnoklasycystycznym. Pracował w kościołach w Polsce i we Włoszech. Namalował znakomity portret biskupa Załuskiego, swojego mecenasa. Wprowadził polskie postacie sarmackie do scen rodzajowych w Villa Borghese, we Włoszech.

Polski Teatr w XVII i XVIII wieku

Siedemnastowieczni Polacy podróżujący do uniwersytetów we Włoszech i Francji dostrzegli zmiany, jakie dokonały się w teatrze pod wpływem Odrodzenia. Zaobserwowali we Włoszech przemianę klasycznej tragedii w operę i komedii w commedia dell'arte. Scena włoska wpierw zmieniła się na skutek zastosowania obrotowych skrzydeł umożliwiających szybką zmianę scenerii, a następnie nowoczesnych dekoracji.

Tymczasem Anglicy odrzucili średniowieczną koncepcję jednoczesności akcji. Zmiany te przyszły do Polski za sprawą zagranicznych kompanii teatralnych. Pierwszą stałą scenę, wyposażoną w najnowsze usprawnienia techniczne, zbudowano na dworze królewskim w Warszawie w 1638 r. Był to pierwszy tak nowocześnie wyposażony teatr poza granicami Włoch. Streszczenia librett zagranicznych sztuk teatralnych drukowano w języku polskim dla miejscowej publiczności.

Komedie minstreli były pisane i wykonywane przez ubogich nauczycieli szkół parafialnych. Piotr Baryka napisał komedię Z chłopa król, popularną na szlacheckich dworach prowincjonalnych. Najpopularniejsze były jednak teatry szkolne. Jezuici prowadzili w Polsce około sześćdziesięciu teatrów szkolnych, które wystawiły około 4000 przedstawień. Ostatecznie teatry szkolne ustąpiły miejsca polskiemu teatrowi narodowemu, dla którego tworzyło wielu utalentowanych autorów.

W 1748 r. powstał w Warszawie nowy teatr o nazwie Operalnia, wystawiający przedstawienia dwa, bądź trzy razy w tygodniu. Wstęp był wolny, zaś zaproszenia łatwo było uzyskać, bowiem teatr miał 500 miejsc siedzących i bardzo dużo miejsc stojących. Braniccy wznieśli wspaniały teatr w Białymstoku. Radziwiłłowie uczynili to w Nieświeżu, Słucku i Białej. W Ujazdowie i w Krakowie dobudowano obszerne widownie. Powstawały również szkoły teatralne, w Krakowie i na dużych dworach magnackich, gdzie aktorami byli dworzanie. Niektórzy z właścicieli teatrów sami pisali sztuki dla swych własnych scen.

Muzyka w Polsce w XVII i XVIII wieku

Mikołaj Zieleński wydał swoje kompozycje chóralne z akompaniamentem organowym w Wenecji, w 1611 r.; w utworach tych muzycy zdawali się konkurować ze sobą o uwagę słuchaczy. Dyrygenci chóru i kapeli królewskiej kaplicy w Warszawie, Bartłomiej Pękiel i Jacek Różycki, również komponowali utwory w podobnym stylu, tak samo jak Mikołaj Mielczewski, Damian Stachowicz, Stanisław S. Szarzyński i Grzegorz Gerwazy Gorczycki, którzy wszyscy byli dyrygentami w kaplicy katedry na Wawelu.

W siedemnastowiecznej i osiemnastowiecznej Polsce kwitła muzyka instrumentalna. Polscy kompozytorzy tworzyli głównie muzykę kameralną na kilka instrumentów. Najbardziej znanym spośród polskich kompozytorów był Adam Jastrzębski (ok. 1590-1648), skrzypek, architekt, poeta, lutnik i polityk. Jego kompozycję Canzoni et Concertin (1621) grano w całej Europie. Inni znani polscy kompozytorzy pieśni, sonat i utworów koncertowych to Mikołaj Zieleński, Marcin Mielczewski i Sylwester Szarzyński.

Pierwsze opery, będące przedstawieniami dramatycznymi z akompaniamentem muzycznym, wystawiono w Polsce około 1620 roku z udziałem śpiewaków zagranicznych, przede wszystkim włoskich. Pierwszy budynek opery otwarto w 1724 r. w Warszawie. W teatrach będących własnością magnatów, opery i komedie muzyczne wystawiano w języku polskim, w wolnym tłumaczeniu, które często nawiązywało do tematyki polskiej. Zwykle, wątek oparty był na historii miłosnej osadzonej na wsi.

Polska Prasa w XVII i XVIII wieku

W dniu 3 stycznia 1661 roku ukazała się w Polsce drukiem pierwsza gazeta. Nosiła tytuł Merkuriusz Polski i wydawana była w Krakowie (jako „Merkuriusz Polski niosący wiadomości z całego świata dla zwykłych ludzi.”) Był to początek pierwszego okresu polskiego dziennikarstwa, który zakończył się w latach 40-ych XVIII wieku. Okres ten nastąpił po okresie „efemerydów”, rodzaju biuletynów informacyjnych, które pojawiły się w XV wieku.

Ówcześni dziennikarze zwani byli novellatores i byli stanu zarówno duchownego, jak i świeckiego. Ich ręcznie pisane biuletyny dostarczano na dwór królewski, do pałaców książęcych i magnackich, biskupom, jak i zamożnym kupcom. Na przykład, w 1525 r. Hieronim Wietor przesyłał swój biuletyn biskupowi Krzyckiemu. Rozpowszechnianie ręcznie pisanych biuletynów nie ustało wraz z rozwojem zwyczajnej prasy. Były powszechnie stosowane w okresie Oświecenia oraz, w postaci drukowanej, są nadal rozpowszechniane w dzisiejszych czasach.

W szesnastowiecznej Polsce powielanie, rozpowszechnianie i sprzedaż biuletynów było domeną Pijarów, którzy żądali od subskrybentów nawet 100 dukatów rocznie. Biuletyny te były popularne, gdyż były żywe i pouczające, nie podlegały też cenzurze kościelnej, ani żadnej innej.

Merkuriusz Polski był wydawany na dworze królewskim między 3 stycznia a 22 lipca 1661 r. Wydawcą był marszałek nadworny koronny, Łukasz Opaliński, który sprawował pieczę nad kierunkiem polityczną gazety. Gazetę wydawano, gdyż król Jan Kazimierz Waza pragnął zalegalizować elekcję swojego następcy jeszcze za swego życia (rege vivente).

Celem było przeciwdziałanie udziałowi zagranicznych kandydatów i zagranicznemu finansowaniu elekcji, przy czym zarówno jedno, jak i drugie było całkowicie legalne w Polsce podczas powszechnych wyborów króla przez stan szlacheckiego. Prawo wprowadzające elekcją rege vivente nie uzyskało poparcia i publikacja Merkuriusza Polskiego została wstrzymana. W XVII wieku ukazywało się w Polsce osiem periodyków, w tym pięć z nich to były nowe wydawnictwa.

Sarmackie Rzemiosło i Wytwórczość

Polska kultura sarmacka wyrażała się olbrzymią ilością bogato zdobionych barokowych wyrobów rękodzielniczych. Wpływy francuskie widoczne są w polskim rokokowym meblarstwie oraz w wyposażeniu kościołów i prywatnych rezydencji.

Pokaźna społeczność Ormiańska przyniosła ze sobą wpływy wschodnie. Ormianie, którzy byli chrześcijanami, cierpieli z powodu prześladowań ze strony Turków uprawiających „czystki etniczne”. Perscy wrogowie Turków pozwalali Ormianom imigrować i prosperować. Kupcy ormiańscy przywozili perskie wyroby sztuki rękodzielniczej, bogato zdobioną broń, cenne naczynia, ubiory, futra i tkaniny.

Polski klimat wymagał cieplejszego odzienia niż to, które było modne w południowej i zachodniej Europie. Stąd Polska była podatna na wpływy wschodnie. Ormianie wprowadzili ubiory w stylu perskim. Z drugiej strony, długie wieki wojen z cesarstwem otomańskim zaznajomiły Polaków z ubiorami i ozdobami tureckimi.

W Polsce wytwarzano jedwabne tkaniny ubraniowe o wzorach perskich, przeplatane złotymi i srebrnymi nićmi, podobnie jak imitujące perskie wzory dywany. W Polsce, najbardziej znaną z podobnych wyrobów była manufaktura w Brodach, należąca do Koniecpolskich. Polskie wzory narodowe zdominowały tkactwo dywanów, często łącząc wpływy wschodnie z zachodnimi, aby utworzyć nowe polskie wzory rokokowe, przy czym były również kontynuowane tradycyjne wzory ludowe. Wysokiej klasy gobeliny wytwarzano w Nieświeżu i w Słucku.

Techniki odlewnicze opracowane w Gdańsku służyły do wytwarzania obiektów sakralnych. Na przykład, Peter von den Rennen wykonał srebrne trumny Świętego Wojciecha dla katedry w Gnieźnie oraz Świętego Stanisława w katedrze w Krakowie. Michał Reinhold wykonał drzwi spiżowe Kaplicy Wazów w katedrze krakowskiej. Kunsztowną snycerkę zastosowano do wyrobu ołtarzy takich, jak ten w kościele Św. Katarzyny w Krakowie, jak też w wyrabianych w gdańskim stylu szafach.

Polskie manufaktury wytwarzały ceramikę w holenderskim stylu Delft. Manufaktura w Białej Podlaskiej wytwarzała porcelanę z motywami wzorowanymi na miśnieńskich.

Wczesny Rozwój Polskiej Technologii Rakietowej

Kazimierz Siemienowicz (1600-1651?), inżynier służący jako zastępca komendanta artylerii polskiej, wydał w roku w Amsterdamie podstawowy podręcznik artylerii rakietowej pod tytułem Artis Magnae Artilleriae Pars Prima. Po raz pierwszy w piśmiennictwie światowym, opublikował rysunki rakiety wielostopniowej na paliwo stałe, jak również rakiet wielogłowicowych z systemem stabilizującym i sterującym. Jego rysunki zawierały szkice stateczników, stabilizatorów rotacyjnych, jak i prowadnic startowych.

Chińczycy, którzy pierwsi wynaleźli proch strzelniczy i rakiety kilkaset lat wcześniej stabilizowali swoje rakiety w locie za pomocą długich żerdzi drewnianych co wymagało odpalania rakiet na wieżach wystarczająco wysokich. Polskie rakiety można było odpalać z prowadnic ustawionych wprost na ziemi i w ten sposób unikać „koziołkowania się” rakiety co do dziś zdarza się defektywnym pociskom rakietowym.

Podręcznik, zawierający specyfikacje dla celów produkcji, jak też instrukcje odpalania i kierowania, używany był w Europie przez następne 200 lat (w 1651 r. przetłumaczono go na francuski, w 1676 na niemiecki i w 1729 na angielski. Kopię podręcznika generała Siemionowicza można przeczytać w dziale historii rakiet muzeum NASA niedaleko miasta Houston w Teksasie w USA ).

Kryzys Suwerenności Rzeczypospolitej Szlacheckiej . Późny Barok

Rozpad Polskich Instytucji Obronnych

Piotr I car Rosji rozumiał, że polski republikański system władzy był strukturą prawną, którą mógł śmiertelnie ranić, o ile udałoby mu się pogwałcić prawo polskie u szczytu władz polskiego państwa. Aby to uczynić, narzucił on kryzys państwu polskiemu, który w historii Polski jest nazywany „nocą saską”, która trwała od 1697 do 1763 r.

Piotr I przeznaczał 96 procent dochodów państwa na wojsko i zbudował najsilniejszy na świecie przemysł zbrojeniowy. Zmobilizował swój kompleks policyjno-militarny do prowadzenia dywersji i obalania władzy przedstawicielskiej w Polsce. W ramach tego procesu, posłużył się „piątą kolumną” i dezinformacją. Przeszkolił rosyjskich prawników w polskim prawie i procedurach elekcyjnych dla celów dywersji. Posługiwał się przekupstwem, aby skorumpować polskich polityków, manipulował stronnictwami, aby wprowadzić zamieszanie w polskim Sejmie.

Po podporządkowaniu sobie rosyjskiej cerkwi prawosławnej i uczynienia z niej machiny propagandowej pod nadzorem nadprokuratora, posłużył się nią w celu siania fermentu w ukraińskiej części Rzeczypospolitej. Piotr I oparł się na moskiewskich tradycjach imperium mongolskiego i ustalił władzę cara nad wszelkimi formami własności w swym królestwie, łącznie z dobrami cerkwi. Wszelkie korzystanie z ziemi, budynków lub towarów podlegało opodatkowaniu (tiglo), w postaci pieniężnej, w pracy lub w postaci służby wojskowej, itd. Piotr I udoskonalił państwowy aparat terroru i szpiegowania w stopniu znacznie skuteczniejszym, niż udało się to zrobić Iwanowi IV Groźnemu.

„Noc saska” trwała w okresie unii personalnej Polski i Saksonii. Piotr I rozpoczął degradację praworządności Rzeczypospolitej za pomocą przeprowadzenia bezprawnej koronacji Augusta II Mocnego (1697-1734) w Krakowie, wówczas okupowanym przez wojska rosyjskie i saskie. August II przegrał elekcję w 1697 roku. Piotr I umieścił Augusta na tronie polskim jako swego wasala i w ten sposób pogwałcił praworządność i suwerenność Rzeczypospolitej szlacheckiej. Obalał Rzeczypospolitą narzucając bezprawną i demoralizującą administrację króla saskiego, który stał się rosyjską marionetką i zapoczątkował, trwającą dwadzieścia lat, destrukcję polskich instytucji i systemów obronnych.

Piotr I zawarł prywatny układ gwałcący konstytucję Rzeczypospolitej z Augustem II w Rawie Ruskiej w 1698 r. Układ ten wplątał Polskę w kolejną wojnę ze Szwecją. Celem Rosji było złamanie szwedzkiej potęgi morskiej na Bałtyku, natomiast król August próbował podstępnie przekształcić lenno Polski na Inflantach (wówczas pod okupacją szwedzką) w lenno Saksonii. W 1699 r. Sejm zatwierdził Pokój w Karłowicach podpisany przez Polskę, Austrię i Turcję. Polska odzyskała południowo-zachodnią Ukrainę, w tym Kamieniec Podolski i terytoria po rzekę Dniepr. Wówczas Piotr I uznał Turcję za groźnego przeciwnika a Polskę za swój przyszły protektorat.

Nowe Królestwo Prus

Powstanie w roku 1701 nowego Królestwa Prus na terenach Brandenburgii ze stolicą w Berlinie było w dużej mierze finansowane przez bankierów żydowskich z Polski i nadało nazwie „Prusy” nowe znaczenie.  Było ono umożliwione przez trudne położenie w jakim znajdowała się Rzeczpospolita Polska z powodu działań Rosji i umożliwiło jednocześnie Hohenzollernom stać się królami terytorium znajdującego się formalnie poza granicami Cesarstwa rzymskiego. Od czasów rzezi na Ukrainie w 1648 roku finansjera żydowska w Polsce uważała, że Żydom polskim grozi wypędzanie takie, jakiego doświadczyli wcześniej w Anglii, Francji i Hiszpanii i dlatego inwestowała w powstanie Królestwa Prus, które mogło nadal powiększać się kosztem Polski i stać się hegemonem rozdrobnionej Rzeszy Niemieckiej, składającej się z ponad 300 małych państewek.

Sama nazwa „Prusy” symbolizowała kontynuację militarystycznych tradycji niemieckich, przypominając podbój w XIII wieku i ludobójstwo bałtosłowiańskich Prusów przez zbrojnych mnichów z zakonu krzyżackiego. Królestwo Prus było zalążkiem nowożytnego militaryzmu niemieckiego.

Obca Dominacja Polskiego Tronu

Na początku Wojny Północnej (1700-1721), pomimo działań subwersyjnych ze strony cara Piotra I, Polskę nadal traktowano jako równego partnera. Jednak sytuacja uległa zmianie gdy zbuntowani magnaci litewscy, Sapiehowie, wywołali w 1700 roku wojnę domową, tyranizując drobną i średnią szlachtę. Po klęsce, Sapiehowie popełnili zdradę i poprosili Karola XII o pomoc oraz stanęli u jego boku w wojnie, która ostatecznie objęła Danię, Saksonię, Polskę, Rosję, Prusy i Księstwo Hanoweru po jednej stronie, Szwecję zaś po drugiej.

Po okupacji Warszawy w 1702 r. przez króla Szwecji Karola XII, nastąpiły porażki wojsk Augusta II w bitwach pod Kliszowem i Pułtuskiem w 1704 r. Konfederacja warszawska (1704) zdetronizowała Augusta II i rozpisała elekcję. Królem Polski wybrano Stanisława I Leszczyńskiego, sprzymierzeńca Francji i Szwecji.

Król August II oficjalnie abdykował w 1706 roku. Jednak w wyniku klęski Karola XII poniesionej w bitwie z Rosjanami pod Połtawą w 1709 roku Sejm, pod presja Rosji, zatwierdził ponownie w 1710 r. Augusta II Saskiego jako króla Polski. Po 1709 r., pokonani Szwedzi zostali zdominowani przez aparat terroru Piotra I. A w 1713 r. Sejm złożył formalny protest wobec wprowadzenia do Polski wojsk saskich.

Protektorat Rosyjski

Konfederacja Tarnogrodzka (1715-1717) stanowiła sprzeciw wobec prób obalenia konstytucji i umowy społecznej Rzeczypospolitej przez Augusta II, gdy wykorzystał on oddziały saskie, aby ogłosić się absolutnym władcą Polski. Konfederacja była ostatnim wielkim zrywem obywateli Rzeczypospolitej szlacheckiej, mającym na celu przywrócenie prawowitej i uporządkowanej władzy demokracji szlacheckiej. Fałszywa niby mediacja pomiędzy Sejmem i Saksończykami, którą prowadził Piotr I, była w rzeczywistości pierwszym krokiem w kierunku narzucenia Polsce rosyjskiego protektoratu. Stało się to możliwe dzięki dwudziestoletnim, systematycznym niszczeniu polskich instytucji obronnych przez Rosjan, przy udziale Sasów.

Sejm w 1717 r. odbył się pod lufami rosyjskich żołnierzy. Posiedzenie Sejmu Niemego, podczas którego żadnego posła, ani senatora nie dopuszczono do głosu, miało na celu zalegalizowanie narzucenia Polsce rosyjskiego „arbitrażu”. Władza nakładania podatków przez sejmiki została ograniczona, jak też ich kontrola nad polskim wojskiem. Nałożono podatki, które pozwalały utrzymać jedynie wojsko w sile 24 000 żołnierzy, określono pierwszy budżet i zatwierdzono go. Przyjęto też gwarancje carskie dla status quo jako podstawę dla rosyjskiego protektoratu nad Polską.

Piotr I zamienił Polskę w obszar zdemilitaryzowany i neutralny. Armia saska została wydalona, poza 1200 żołnierzami osobistej straży Augusta II oraz dwoma oficerami w kancelarii saskiej, podczas gdy wojska rosyjskie pozostały. Za panowania saskiego, Polska nie posiadała stałych przedstawicieli zagranicą.

Pięćdziesiąt Lat Terroryzmu Berlina i Sankt Petersburga

Był to początek pięćdziesięciu lat terroryzmu rosyjskiego i brandenburskiego oraz kontynuacja niszczenia Rzeczypospolitej Polski i Litwy. Okres ten może służyć za klasyczny przykład tego, jak otwarta, demokratyczna władza republiki może zostać całkowicie sparaliżowana subwersją przez tyranów rządzących sąsiednimi państwami.

Rosja i Brandenburgia zawarły w 1720 r. tajny pakt. Określał on szczegółowy plan dla dalszego szerzenia anarchii w Polsce oraz manipulowania wyborami w Polsce przy pomocy siły militarnej i przekupstwa. Liberum veto i „złota wolność” zostały użyte przeciwko reformom i powiększeniu budżetu dla wojska.

Rosja uzyskała w Polsce wolną rękę po podpisaniu traktatów pokojowych z Turcją (1720), Szwecją (1724) oraz Austrią (1726). W 1721 roku Piotr I ogłosił się cesarzem Rosji. Nie chciał dokonywać rozbiorów Polski. Jego celem był rosyjski protektorat na biernym, zdemilitaryzowanym i zneutralizowanym krajem, który miał uczynić zachodnią granicę Rosji bezpieczną.

Dnia 12 września 1733 r. odbyła się wolna elekcja, której skutkiem była wojna o koronę Polski. Większość szlachty wybrała królem Stanisława I Leszczyńskiego, popieranego przez Francję i Szwecję. W trakcie swojej „kampanii”, Leszczyński przedstawił własne credo polityczne w książce Głos wolny wolność ubezpieczający. Popierał w niej zniesienie poddaństwa chłopów, płatność dzierżawy przez chłopów w pieniądzach, ograniczenie liberum veto, reformę Sejmu, jak również reformy podatków i ustanowienie stałej armii w sile 100 000 ludzi.

Po miesiącu odbyła się druga, zupełnie bezprawna elekcja, zorganizowana przez Rosję i Austrię dla osadzenia na tronie polskim Augusta III Saskiego. Rosja i Austria uczyniła Augusta III swoim wasalem i osadziły go na tronie polskim podczas wojny o sukcesję polską (zakończoną pokojem w Wiedniu). Trzydziestoletnie panowanie Augusta III Sasa (1696-1763) było ostatnim etapem „nocy saskiej” w Polsce. Faktyczne rządy i wykonywanie poleceń St. Petersburga i Wiednia, August powierzył byłemu służącemu, skorumpowanemu Henrykowi Brühlowi, któremu nadał tytuł hrabiego.

Abdykacja Króla Stanisława I

W 1726 roku Sejm uchwalił wielką korekturę Trybunału Koronnego, a następnie emisję nowych pieniędzy (1732). Stanisław Konarski (1700-1773) wydał Volumina Legum, zbiór praw Rzeczypospolitej. Rok 1733 przyniósł ostateczne zwycięstwo polskiej kontrreformacji, kiedy Sejm zakazał wyboru niekatolików na posłów i senatorów. W roku 1734 Sejm uchwalił ordynację wyborczą dla Kurlandii, oraz nową ordynację służby pocztowej.

Król Stanisław I Leszczyński wyjechał do Francji, gdzie jego zięć król Ludwik XV przyznał mu dożywotnio księstwo Lotaryngii. Panował tam jako król tytularny. Król Stanisław I Leszczyński abdykował z tronu polskiego w 1736 r. Tego samego roku Sejm uchwalił amnestię dla konfederatów dzikowskich, którzy byli zwolennikami króla Stanisława I i przymierza z Francją. Konfederacja została pokonana przez siły rosyjskie i saskie.

Prasa i Szkoły w Okresie „Nocy Saskiej”

Stagnacja w okresie „nocy saskiej” trwała w Polsce do roku 1740. Demoralizacja i pijaństwo były powszechne. Ukuło się powiedzenie: Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa. Warszawa chyliła się ku upadkowi, ponieważ dwór rezydował w Dreźnie.

Dawida Cenkier wydawał w latach 1718-1719 w Królewcu tygodnik Poczta Królewiecka. Tygodnik ten informował o sprawach lokalnych oraz o gospodarce międzynarodowej jak też zamieszczał recenzje nowych książek.

W 1729 r. Pijarzy warszawscy wygrali rywalizację z Jezuitami i otrzymali od króla wyłączne prawo do wydawania prasy. W latach 1729-1737 Pijarzy wydawali w Warszawie gazetę pod redakcją księdza Jana Naumańskiego. Gazeta nosiła kolejno tytuły Nowiny Polskie, Kurier Polski oraz Gazeta Polska. Publikacje Pijarów zamykały pierwszy okres polskiego dziennikarstwa (1661-1740).

W 1740 r. Stanisław Konarski (1700-1773) założył Collegium Nobilium. Była to ośmioletnia szkoła nowego typu dla elit, z polskim językiem wykładowym, z nauką języków obcych, filozofii (w duchu Oświecenia), matematyki, fizyki, geografii, historii, cnót obywatelskich, oratorstwa, nauk wojskowych i jazdy konnej. Stojąc w obliczu tej nowej konkurencji, Jezuici zmodernizowali sześćdziesiąt sześć swoich szkół rozproszonych po całym kraju.

Bracia Andrzej Stanisław (1695) i Józef Andrzej (1702-1774) Załuscy, jedni z pierwszych polskich przedstawicieli Oświecenia, ufundowali bibliotekę narodową a 400 000 woluminach. Biblioteka powstała w Warszawie, w 1747 r. Pomimo tego, że Załuscy, jak też inni, dążyli do reform, polski system edukacyjny osiągnął w roku 1750 najniższy poziom.

Program mający na celu poprawę położenia chłopów, zawarty w dziele Anatomia Rzeczypospolitej Polskiej, opublikował Stefan Garczyński (1690-1755). Szeroki program polityczny pod tytułem O skutecznym rad sposobie wydał Stanisław Konarski, pedagog, pisarz polityczny, dramaturg, poeta i publicysta. Głosił potrzebę likwidacji anarchii poprzez zniesienie liberum veto, oraz reformę wolnej elekcji poprzez zakaz uczestnictwa dla obcych kandydatów. Zalecał też gruntowną reformę Sejmu.

Zagrożenie dla Istnienia Królestwa Prus

Koszt wojny prusko-austriackiej o Śląsk (1740-1748) niemal doprowadził Prusy Brandenburskie do bankructwa. Berlin zalał Polskę fałszywym pieniądzem, aby ratować własne finanse. Były to działania międzynarodowego pasożyta. Trzykrotnie (w latach 1656, 1720 i 1733) Berlin proponował różne plany rozbioru Rzeczypospolitej. Sejm zerwano w 1744 r. dzięki liberum veto, zaś projekt reformy skarbu i armii został zaprzepaszczony w rezultacie subwersji zorganizowanej w Polsce przez Berlin.

Królestwo Prus stanęło w obliczu zagłady podczas wojny siedmioletniej (1758-1763). Berlin był dwa razy zajmowany przez wojska zdobywców. Austriacy zajęli miasto w 1757 roku, Rosjanie zaś zajęli i spalili Berlin w 1760 r. Przywództwo rosyjskie widziało zagrożenie dla siebie w ekspansji Hohenzollernów na tereny byłego polskiego lenna pruskiego oraz w przyłączeniu do Prus etnicznie polskiego Śląska.

Rosja podjęła decyzję o zniszczeniu nowego Królestwa Prus, aby pozbawić je możliwości zjednoczenia około 350 niezależnych niemieckich ksiąstewek w ramach Wielkich Niemiec, ze stolicą w Berlinie. Plany Rosji, wyrażone przez ministra Aleksego Bestużewa-Riumina (1693-1766) obejmowały odzyskanie przez Polskę lenna Prus, jak też Śląska, w zamian za Podole lub Białoruś.

Sejm polski nie zdobył się na przyjęcie planu rosyjskiego, gdyż oznaczałoby to wzmocnienie protektoratu Rosji nad Rzeczypospolitą szlachecką. Tak samo polscy obywatele zamieszkali na kresach wschodnich bynajmniej nie chcieli stać się poddanymi cara. Polacy uważali, że jakakolwiek dominacja przez Rosję była hańbą narodową. Możliwość pozbycia się podstępnego przeciwnika niemieckiego, który groził  zniszczeniem Polski została zaprzepaszczona.

Żadna demokracja nie poradziłaby sobie z sytuacją, w której znalazła się Polska. Obcy agenci nadal prowadzili bezpośrednie pertraktacje z właścicielami latyfundiów i udało im się utrzymać liberum veto. Odmowa przez Polskę pomocy w zniszczeniu nowego Królestwa Prus pozwoliła berlińskim Hohenzollernom powrócić do ich planów rozbiorów Polski.

Ograniczony człowiek jakim był nowy car Rosji Piotr III (1728-1762) okazał Prusom życzliwość. Sytuacja stała sie jeszcze bardziej sprzyjająca dla Berlina po tym, jak Piotr III został zgładzony przy udziale w spisku morderców jego niemieckiej żony, Katarzyny II (1729-1796), która przywłaszczyła sobie tron rosyjski, po zamachu stanu w dniu 9 lipca 1762 r. W tej sytuacji, uratowane przed zagładą Prusy były w stanie prowokować szereg wojen polsko-rosyjskich. Każda z nich była dla Prus okazją do zaboru ziem polskich.

Pasożytnicza Działalność Berlina i Problemy Reform

W 1761 roku Sejm zamierza powołać mennicę państwową ze względu na ciągłe problemy z fałszowaniem pieniądza przez władzę w Berlinie, podrabiającą polskie monety, aby finansować swoją zaborczą politykę wobec Polski. Fryderyk II Hohenzollern podbił Saksonię i przejął mennicę bijącą polską monetę. Dzięki temu mógł zalać Polskę fałszywą walutą. Ostry wzrost cen doprowadził do chaosu w polskiej gospodarce.

W 1761 roku Sejm zamierza powołać mennicę państwową ze względu na ciągłe problemy z fałszowaniem pieniądza przez władzę w Berlinie, podrabiającą polskie monety. Rodzina Czartoryskich założyła konfederację dla reform i konsolidacji Rzeczypospolitej. Zaproponowali zastąpienie w Sejmie weta zwykłą większością głosów. W 1763 r. bez powodzenia próbowali przeprowadzić zamach stanu, aby obalić saskiego króla. Naiwnie wierzyli, że otrzymają wsparcie finansowe i broń od „oświeconej carycy” Katarzyny II.

Siostrzeniec jednego z Czartoryskich, Stanisław Poniatowski (1763-1798) nawiązał w Petersburgu w latach 1755-1758 trzyletni romans z Katarzyną (miał wtedy 23 lata, ona zaś 26 i była zamężna z wielkim księciem Piotrem). Romans ten nie pomógł Czartoryskim, a absolutni władcy w Sankt Petersburgu, Berlinie i Wiedniu nadal siali zamęt w Polsce.

W dniu 4 kwietnia 1764 Sankt Petersburg i Berlin zawarły przymierze pomimo różnic jakie dzieliły ich w kwestii przyszłości Polski. Berlin pragnął zaanektować północno-zachodnie ziemie polskie, podczas gdy Rosja chciała dominować całą Polskę  i mieć wolną rękę w działaniach wojennych przeciwko Turcji i dokonywać podboju jej terytoriów położonych nad Morzem Czarnym.

Walka Polski o odzyskanie pełnej suwerenności dzięki reformom . Okres Oświecenia.

Reformy i Elekcja Króla Stanisława II

Sejm konwokacyjny wprowadził w 1764 r. reformy skarbu i wojska na obszarze Polski i Litwy. Zniósł cła prywatne, ustanowił cło generalne na granicach Rzeczypospolitej, poprawił procedury sejmowe i ustanowił zasadę większościową w głosowaniu w sprawach skarbowych. Tego samego roku powołano Komisję Skarbu Koronnego. Kontrola nad mennicą przeszła w ręce władzy wykonawczej.

Złożono też propozycję integracji 750 000 Żydów polskich (bez ich nawracania na chrześcijaństwo) oraz likwidację żydowskiego Sejmu Czterech Ziem i autonomii. Gminy żydowskie - kahały - sprzeciwiły się i nadal funkcjonowały jak małe republiki rządzone w oparciu o Talmud, pod rządami wybieralnych rabinów.

W 1764 r. Sejm elekcyjny przeprowadził wolną elekcję na polach Woli, pod Warszawą. Królem wybrano 6 września 1764 r. Stanisława Augusta Poniatowskiego (1732-1798), dzięki wsparciu rodziny Czartoryskich oraz carycy rosyjskiej Katarzyny II. Nowy król był świetnie wykształcony. Poza wyrafinowaną polszczyzną, władał płynnie francuskim, niemieckim, włoskim, angielskim i rosyjskim. Był jednak słabego charakteru i bierny. Chciał, aby Polska odzyskała suwerenność dzięki „rewolucji” w rządzeniu. Odrzucał sarmatyzm, gdyż uważał go za izolacjonistyczny, zacofany i anarchistyczny.

Król Stanisław II  był intelektualistą ze skłonnością do melancholii i fatalizmu. Był przeciwieństwem swego ojca, Stanisława Poniatowskiego (1676-1762), kasztelana krakowskiego, o którym Wolter napisał (w Historii Karola XII), że „Był to człowiek nadzwyczajnych zalet, człowiek, który na każdym zakręcie życia i w każdym niebezpiecznym położeniu, gdy inni potrafili wykazać się co najwyżej męstwem, zawsze działał szybko, właściwie i skutecznie.”

Przed elekcją Poniatowski zaproponował, aby uczynić z Polski monarchię konstytucyjną rządzoną przez silnie zcentralizowany rząd. Król Stanisław August uważał, że system Rzeczypospolitej oparty na wolnej elekcji i pod rządami Sejmu był beznadziejnie słaby i nie reformowalny, stąd krok w tył do monarchii konstytucyjnej był uzasadniony, aby zaprowadzić stabilizację. Posunął się nawet tak daleko, że zaproponował powrót dynastii saskiej, gdyż sam nie był żonaty i nie miał potomka.

Sejm koronacyjny podpisał pacta conventa i przeznaczył pieniądze na Szkołę rycerską. Sejm obiecał też reformy polityczne i w edukacji. Panowanie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795) rozpoczęło się od powołania konferencji dobranych i kompetentnych ministrów do współpracy z królem. Podczas elekcji sejmowej, król współpracował ze szlachtą średnią. Senat, zdominowany przez magnaterię wspieraną przez Rosję, wziął górę nad izbą poselską. Król miał większość w izbie niższej, ale musiał też zmagać się z oligarchiczną opozycją jednoczącą się w sprzeciwie wobec jakiejkolwiek próby wzmocnienia centralnej władzy wykonawczej. Zarówno król, jak i opozycja, byli manipulowani przez Rosjan na tyle, że ludzie mówili o „stronnictwach moskiewskich” w Polsce. Rosyjska interferencja odbywała się pod płaszczykiem tolerancji wobec dysydentów i miała na celu wsparcie dla liberum veto. Rosjanie mieszali się w takie sprawy wewnętrzne, jak wyłączenie protestantów spod jurysdykcji Kościoła katolickiego.

Rosyjska Ingerencja i Rosyjski Terroryzm

Ambasador rosyjski Mikołaj Wasiliewicz Repnin doprowadził w 1767 r. do założenia konfederacji generalnej w Radomiu, w celu zniesienia ustaw uchwalonych przez Sejm konwokacyjny w 1764 roku. W 1767 r. Repnin sterroryzował Sejm delegacyjny. Rozkazał nadać równe prawa dysydentom i potwierdzić „prawa kardynalne”: elekcję z udziałem obcych kandydatów, liberum veto, wyłączne prawo szlachty do dzierżenia urzędów państwowych, jak też nieograniczoną władzę szlachty nad chłopami pańszczyźnianymi. Repnin dokonał porwania senatorów sprzeciwiających się rosyjskiej dywersji i zesłał ich do Kaługi, w głąb Rosji. Sterroryzowany Sejm zawiesił obrady do następnego roku.

Rosjanie i Prusacy nalegali na pięć „wiecznych i niezmiennych” zasad tak, aby „Polskę trzymać w letargu””

Wolna elekcja dopuszczająca udział zagranicznych kandydatów.

Prawo weta dla każdego posła do Sejmu.

Prawo do wypowiadania posłuszeństwa królowi.

Wyłączne prawo szlachty do posiadania ziemi i pełnienia urzędów.

Władza właścicieli ziemskich nad chłopami w ich majątkach.

Konfederacja Barska . Wojna o Pierwszy Rozbiór Polski 1768-1772

Konfederacja barska prowadziła z Rosją wojnę o wolność i narodową niezależność. Na jej czele stanęli rzymskokatoliccy konserwatyści. Wśród jej przywódców wojskowych znajdował się „orzeł konfederacji barskiej”, Kazimierz Pułaski, późniejszy dowódca amerykańskiej kawalerii (w randze amerykańskiego generała brygady) za czasów Jerzego Waszyngtona.

Repnin miał kontrolę nad zwierzchnikiem polskich instytucji obronnych, hetmanem Ksawerym Branickim, jak też nad oddziałami pod jego dowództwem. Podczas walk konfederacji barskiej, Rosjanie wraz z klerem prawosławnym wzniecili Koliszczyznę, bunt Kozaków na terenie polskiej części Ukrainy. Było to powtórzenie wydarzeń z 1648 roku. Masowe morderstwa dokonane przez Kozaków dotknęły tysiące katolików i Żydów. Pacyfikacja prowadzona przez Rosjan powiększyła jeszcze bardziej straty ludzkie.

Upadek konfederacji barskiej oznaczał klęskę w wojnie przeciwko pierwszemu rozbiorowi Polski. Imperium Tureckie wypowiedziało w dniu 8 października 1768 r. wojnę Rosji. Zażądało wycofania wojsk rosyjskich z terytorium Polski, jak też zaprzestania ingerencji w sprawy polskie. Turcja obawiała się rosnącej potęgi Rosji.

Aneksja Piszu oraz trzech innych powiatów polskich przez Austrię (1769-1770) została potwierdzona podczas negocjacji austriackich z Rosją dotyczących podziału Polski.

Konfederacja barska ogłosiła w 1770 roku detronizację króla Stanisława Augusta. Kryzys konfederacji barskiej spowodował skrystalizowanie się na Zachodzie nowych pojęć odnośnie niepodległości i wolności obywatelskich.

Rosyjsko-pruskie porozumienie w sprawie rozbioru Polski zostało podpisane również przez Austrię w roku 1772. Stanisław August Poniatowski rozesłał po całej Europie protesty przeciwko bezprawiu międzynarodowej zbrodni, jaką był rozbiór. Polacy zostali oczerniani wrogimi wypowiedziami Woltera (1694-1778) oraz innych przedstawicieli Oświecenia, którzy, paradoksalnie i zupełnie wbrew ich ideologji, stali się płatnymi propagandzistami mocarstw dokonujących rozbiorów. Ludzie ci wydawali opinie nie znając ani polskiej historii, ani podstawowych wartości Polskiej Reczypospolitej.

Był to początek niekończącego się procesu szkalowania na scenie międzynarodowej tego wszystkiego, co było polskie przez propagandystów despotycznych reżymów Rosji i Prus (jak też przez ich dziewiętnasto i dwudziestowiecznych następców).

Podczas pierwszego rozbioru Polski, Austria zaanektowała 83000 km² ziem z ludnością wynoszącą około 2 650 000, Prusy 26 000 km² z ludnością około 580 000, Rosja zaś zaanektowała 92 000 km² z około 1 300 000 mieszkańcami. W ten sposób Polska utraciła około jednej trzeciej swojej populacji, która wynosiła mniej więcej 12 milionów.

Liczba szlachty spadła do 8 procent ludności (w wyniku strat wojennych), podczas gdy liczebność społeczności żydowskiej wzrosła do 10 procent. Chłopi, zarówno ci wolni, jak i pańszczyźniani, stanowili 72 procent, natomiast mieszczaństwo chrześcijańskie 7 procent.

Polska stała się ofiarą bezwzględnych praktyk kolonizacyjnych. Był to początek deportacji setek tysięcy Polaków, w tym szlachty bez ziemi i biedoty szlacheckiej, którzy mieli służyć jako niewolnicy w majątkach rosyjskich dygnitarzy, którzy zasłużyli się w obalaniu i dzieleniu Polski.

Tysiące młodzieży szlacheckiej uczestniczącej w konfederacji barskiej zostały zesłane na Sybir. Polskie obszary etniczne zostały okaleczone poprzez odcięcie dostępu do morza na północy, jak też od naturalnej granicy w górach na południu. Były niebezpiecznie otoczone nowymi granicami Prus, które brutalnie narzuciły system gospodarczej eksploatacji Polski poprzez horrendalne stawki celne. W rezultacie polski eksport zmalał dwukrotnie, podczas gdy towary pruskie zalały Rzeczpospolitą Polską.

Wznowienie Walki o Niepodległość 1772-1792 .  Oświecenie w Polsce

Konfederacja barska, pokonana przez armię rosyjską, wykształciła w rzeszach szlachty polsko-litewskiej świadomość i wrażliwość na zagadnienia wolności narodu. Doświadczenie to rozpoczęło kształtowanie nowoczesnej polskiej tożsamości narodowej, oraz stymulowało nowy sposób myślenia na temat wolności obywatelskich i państwowej niepodległości.

Pomimo pierwszego rozbioru i utraty jednej trzeciej ludności, jak i jednej trzeciej terytorium, państwo polsko-litewskie pozostawało jednym z największych w Europie. Sprawująca rządy Radę Nieustająca, w której skład wchodziło osiemnastu senatorów i osiemnastu posłów, wyłaniał Sejm na dwuletnią kadencję. Hetman koronny znajdował się pod kontrolą Rosjan, którzy posługiwali się nim, aby przeciwstawić się wszelkim próbom wzmocnienia Rzeczypospolitej. Natomiast oligarchia magnacka przeciwstawiała się wysiłkom ze strony króla mających na celu zreformowanie rządu i państwa.

Kultura, Prasa i Gospodarka

W 1765 r., z inicjatywy króla Stanisława Augusta otwarto Szkołę Rycerską. Była to pierwsza należąca do państwa i przez nie finansowana szkoła w Polsce. Jej program ogólnego wykształcenia promował cnoty obywatelskie i patriotyzm. Miał na celu przygotowanie szlachty, przede wszystkim tej nie posiadającej ziemi, do służby cywilnej oraz wojskowej. Oficerowie wykładali nauki wojenne i prowadzili ćwiczenia polowe. Program kształcenia obejmował historię, geografię, prawo, ekonomię oraz języki nowożytne. Wielu spośród 650 absolwentów znalazło się wśród bohaterów polskich walk niepodległościowych. Szkołę zamknięto w 1794 r.

Drugi okres polskiego dziennikarstwa przypadł na lata 1740-1820 i był pod silnym wpływem wydarzeń politycznych, kulturalnych i edukacyjnych. W 1740 roku Pijarzy utracili swój monopol na rzecz Jezuitów, ale nadal pozwalano im wydawać w Warszawie publikacje w językach francuskim i niemieckim: Journal de Varsovie (1756-1758), Gazette de la Campagne (1758-1764), Warschauer Zeitung (1757) oraz Wochenblatt (1762). Gazety jezuickie, Wiadomości Uprzywilejowane Warszawskie oraz Kurier Warszawski szybko zniżyły się do przekazywania plotek i sensacyjnych wiadomości towarzyskich.

Polska prasa osiągnęła w latach 1740-1764 pewną stabilizację. Do roku 1760, zespół świecki wydawał Kurier Polski oraz Wiadomości Uprzywilejowane z Cudzych Krajów. Zaczęły pojawiać się „uczone” magazyny. W 1753 r. ukazał się Warschauer Bibliotek.

Dziennikarstwo moralistyczne zadebiutowało w 1761 r. w Patriocie Polskim, wydawanym w Toruniu przez T. Baucha, który wierny był ideologii mieszczańskiej. Jezuicki Kurier Polski wydawany był od 1761 do 1774. W roku 1765 połączył się z Wiadomościami Uprzywilejowanymi Warszawskimi i przyjął tytuł Wiadomości Warszawskie, aby następnie zostać szybko wchłoniętym przez Gazetę Warszawską księdza Stefana Łuskiny.

Rozkwit polskiej prasy przypadł na panowanie króla Stanisława II Augusta Poniatowskiego. Prasa służyła jako medium do propagowania Oświecenia, modernizacji i laicyzacji. Dobra koniunktura objęła gazety naukowe, kulturalne i gospodarcze. Partie polityczne wykorzystywały prasę do propagandy, w szczególności podczas Sejmu czteroletniego. Prasa skorzystała z dynamiki życia politycznego i kulturalnego, podczas gdy ludność Polski walczyła przeciwko rozbiorom jej własnego kraju.

Dziennik Monitor ukazywał się do roku 1785. Był wydawany z inicjatywy króla i był wzorowany na angielskim dzienniku Spektator. Propagował tolerancję i rozwój przemysłowy, jak też reformę rolną i poprawę losu chłopów. Regularnie pisywali do Monitora Ignacy Krasicki i Franciszek Bohomolec. Adam Naruszewicz napisał Zabawy Przyjemne i Pożyteczne.

Elżbieta Drużbacka (ok. 1695-1765), pierwsza wybitna pisarka polska, została w 1752 r. autorką pierwszego utworu opisowego, Opisania czterech części roku. Umarła tego samego roku, kiedy urodził się Michał Kleofas Ogiński. Ogiński był wybitnym dyplomatą, muzykiem i kompozytorem, autorem słynnego poloneza. Należące do Czartoryskich Puławy konkurował z Warszawą jako ośrodek kulturowy i polityczny. Konkurencja ta dotyczyła wartości kulturowych, woli służenia ojczyźnie, jak również ideałów Oświecenia. Najznakomitsi poeci sentymentalni, Franciszek Dionizy Kniaźnin i Franciszek Karpiński byli rezydentami Puław.

Wacław Rzewuski (1706-1779) był autorem pierwszych, autentycznie polskich dramatów historycznych, Żółkiewski (1758) i Władysław pod Warną (1760). Rzewuski napisał również pierwszy w Polsce manifest klasycystyczny, rymowane dzieło teoretyczne zatytułowane O nauce wierszopiskiej (1762). Jest to najlepszy utwór poetycki wczesnego polskiego oświecenia.

Sejm uchwalił w roku 1766 reformę stabilizującą walutę i prawo podatkowe. Otwarto mennicę państwową. Zaprowadzono standaryzację systemu miar i wag, Stanisław August dokonał reformy poczty królewskiej. Wprowadzono też generalny system ceł, rozwój gospodarczy trwał. Produkcja rolna rozwijała się. Rozpoczęto prace nad Kanałem Ogińskiego, łączącym dorzecze Dniepru i Niemna oraz nad „kanałem królewskim” łączącym Prypeć z Bugiem. Celem było połączenie Bałtyku z Morzem Czarnym.

W roku 1767 powstały, dzięki wsparciu rządowemu, liczne przemysłowe spółki akcyjne. Poniosły one jednak porażkę ze względu na brak ekspertów i niska wydajność siły roboczej, składającej się ze źle opłacanych chłopów pańszczyźnianych. W latach 1776-1777 deficyt Polski w handlu z Prusami osiągnął gigantyczną kwotę 44 milionów złotych. Pomimo tych trudności, produkcja zbóż rosła, zaś fachowa literatura rolnicza wspierała postępy w technikach rolnych.

Architektura za Panowania Stanisława II

W drugiej połowie XVIII wieku nastąpił zwrot ku antycznych formom architektonicznym, natomiast podczas przebudowy istniejących budynków sięgnięto po klasycyzujące francuskie Rokoko i Barok. Przy okazji takich projektów zatrudniano architektów francuskich i włoskich. Warszawskie Łazienki przebudowano dla króla Stanisława Augusta w stylu klasycystycznym jako Pałac na Wodzie.

Pierwsze budynki komercyjne zbudował w Warszawie Szymon Bogumił Zug (1733-1807), w nowym stylu „antybarokowym”, po raz pierwszy z oknami wystawowymi na parterze. Zug pracował dla bankierów, arystokracji ziemskiej i dla kleru. Zaprojektował w stylu francuskim warszawski kościół luterański. Szeroko korzystał z nowego stylu neoklasycystycznego i wczesnoromantycznego.

Zug zaprojektował również romantyczną Arkadię, należącą do Radziwiłłów. Poszczególne jej pawilony ogrodowe były zbudowane w różnych stylach. Zug, Fontana, Kamsetzer, jak i wielu innych, budowali pałace w stylu francuskim, niektóre z nich w czystym stylu Ludwika XVI.

Polska odmiana włoskiego neoklasycyzmu, znana jako styl stanisławowski, przejęła splendor Baroku i rozwinęła się w latach 1780-1795, gdy zakończył się wraz z upadkiem państwa polskiego pierwszy okres neoklasycyzmu w architekturze.

Stanisław Zawadzki (1748-1806), absolwent rzymskiej Academia di San Luca, pracował jako architekt w Warszawie oraz w Krakowie, gdzie razem z Feliksem Radwańskim zbudował w 1788 r. obserwatorium astronomiczne. Wawrzyniec Gucewicz, wykształcony w Rzymie i w Paryżu, odbudował ratusz w Wilnie w czystym stylu monumentalnym, którym również posłużył się odbudowując katedrę w tym mieście, w 1777 r.

Statuę konną króla Jana III Sobieskiego w Parku Łazienkowskim wykonano w 1765 r., w stylu klasycznym, nadal znajdującym się pod wpływem Baroku. W brązie wykonano popiersia znakomitych Polaków w Sali Rycerskiej na Zamku Królewskim w Warszawie, we wczesnoromantycznym stylu historycznym. Rokokowe są natomiast figury sakralne Michała Filewicza z 1770 r. w Chełmnie i we Lwowie. Rzeźbiarz Maciej Polejowski również tworzył w stylu dworskim i zmysłowym Rokoko.

Król Stanisław II August, wielki mecenas i miłośnik sztuki, powołał do życia szkołę wielkiego malarstwa historycznego, Królewską Akademię Malarstwa, prowadzoną przez Marcello Bacciarellego (1731-1818). Połączył tradycję barokową elegancję Rokoko z elementami nowego stylu klasycystycznego. Poza licznymi portretami oficjalnymi, Bacciarelli malował sceny klasyczne, takie jak Unia Polski z Litwą, Zwycięstwo Jana Sobieskiego pod Wiedniem oraz Założenie uniwersytetu w Krakowie.

Bernardo Bellotto-Canaletto (1720-1780) stał się malarzem warszawskiej architektury i pomników. Wielka prezycja jego obrazów okazała się niezastąpiona podczas prac konserwatorskich prowadzonych w Warszawie po drugiej wojnie światowej.

Francuz Jean Pierre Norblin de la Gourgaine (1745-1830) malował w stylu rokokowym polskie typy, w tym chłopów, mieszczan i szlachtę w tradycji sarmackiej. Daniel Chodowiecki był znakomitym ilustratorem życia i mieszkańców Gdańska. Urodzony we Lwowie Stanisław Stroiński był znakomitym malarzem barokowych, iluzjonistycznych murali.

Franciszek Szmuglewicz, profesor Akademii Wileńskiej, przyczynił się rozwoju polskiego malarstwa historycznego. Portrecista Aleksander Kucharski był autorem słynnego, ostatniego portretu królowej Marii Antoniny. Świetny portret generała Kossakowskiego wyszedł spod pędzla Kazimierza Woźniakowskiego, autora licznych kompozycji alegorycznych, obrazów religijnych oraz portretów z motywami symbolicznymi, jak na przykład Polonia w Kajdanach.

W tym samym czasie rodził się w Polsce nowoczesny przemysł. W Korzcu powstała fabryka porcelany, w Warszawie zaś farfurnia belwederska. Bardzo modne polskie szarfy i pasy, jak też wzory zachodnioeuropejskie tkano w Słucku i w Grodnie. Pracownie Zamku Warszawskiego wyrabiały grawerowane sprzęty, wazy i ozdoby, jak też podłogi dla rezydencji królewskich. Kolbuszowa stała się głównym ośrodkiem produkcji mebli. Liczni arystokraci wprowadzali przemysł do swych posiadłości.

Polski Teatr w Okresie Oświecenia

W 1765 roku otwarto w Warszawie Teatr Narodowy. W teatrze działały trzy zespoły: polski, francuski i włoski. Budynek Operalni wynajmowany był do przedstawień wyłonionych w konkursie pod patronatem króla Stanisława Augusta. Na przestrzeni dwóch lat wystawiono jedenaście polskich sztuk. Ambasada rosyjska podjęła interwencję, aby zamknąć teatr ze względu na hasła patriotyczne i propagandowe wygłaszane na scenie w reakcji na pierwszy rozbiór Polski w 1772 roku. Pierwszą prawdziwie polską operę wystawiono w 1788 roku. Nędza uszczęśliwiona była wodewilem opartym na sztuce Franciszka Bohomolca, do muzyki Macieja Kamieńskiego.

W 1779 roku teatr otworzono ponownie w nowym budynku z 800 miejscami. Wojciech Bogusławski (1757-1829), autor, aktor i reżyser, stał się „ojcem polskiej sceny narodowej”. Dwudziestoosobowy zespół teatralny wystawiał komedie i tragedie, zarówno opery, jak i dramaty. Wspierał Stronnictwo Patriotyczne w dążeniu do pełnej niepodległości Polski, otwierając swój repertuar Powrotem Posła Juliana Ursyna Niemcewicza oraz Krakowiakami i Góralami Wojciecha Bogusławskiego. Muzyka, którą skomponował Jan Stefani, zawierała wiele melodii ludowych. Polska muzyka narodowa była reprezentowana przez utwory Michała Kleofasa Ogińskiego, oficera uczestniczącego w ostatnich walkach przed trzecim rozbiorem Polski. Zanim wyemigrował do Włoch, Ogiński skomponował słynny polonez Pożegnanie z Ojczyzną.

Stałe teatry niebawem powstały też w stolicach województw: w Lublinie (1778), Lwowie (1780), Krakowie (1781) jak też w Poznaniu (1783). Wsparcie ze strony ludności utrzymało polski teatr przy życiu przez lata rozbiorów. Pozwoliło utrzymać ciągłość polskiego języka i polskiej kultury, aż do momentu przywrócenia niepodległości Polski w 1918 roku.

Pierwsze Ministerstwo Edukacji w Europie

Sejm uchwalił w 1773 r. Nowe podatki podymne i przywrócił cła generalne. W tym samym roku powołał Komisje Edukacji Narodowej, pierwszą w Europie, umieszczając edukację pod kontrolą państwa w stopniu znacznie większym, niż w innych krajach europejskich.

Reorganizacja systemu szkolnictwa byłą finansowana (pomimo protestów nuncjusza papieskiego) z funduszy przeznaczonych przez papieża Klemensa XIV na likwidację zakonu Jezuitów.

Utworzono dwa regiony szkolne. Obszar Korony obejmował ziemie polskie i ukraińskie, podczas gdy obszar Litwy obejmował ziemie litewskie i białoruskie. Uniwersytety w Krakowie i w Wilnie były głównymi szkołami wyższymi, jedna w Koronie, druga na Litwie. Pod uniwersytetami znajdowały się państwowe szkoły powiatowe, lub szkoły średnie wyższe, pod nimi szkoły średnie niższe. Szkoły parafialne dla chłopców i prywatne szkoły dla dziewcząt podlegały nadzorowi niższych szkół średnich.

Akademię w Krakowie przekształcił w nowoczesny uniwersytet Hugo Kołłątaj, wymieniając jej grono nauczycielskie i mianując świeckich profesorów kształconych na wiodących uniwersytetach europejskich. Wśród nauczycieli znajdowali się: Jan Śniadecki (1756-1830), utalentowany organizator i wybitny matematyk, lingwista i astronom, wydawca Teorii przekształcania wyrażeń algebraicznych w linie krzywe; Jan Jaśkiewicz, profesor historii naturalnej i założyciel ogrodu botanicznego; doktor Rafał Czerniakowski, anatom i chirurg; doktor Jędrzej Bandurski, patolog i klinicysta; Antoni Popławski, profesor prawa naturalnego, cywilnego, kryminalnego i międzynarodowego; Feliks Radwański, wykładowca mechaniki i hydrauliki.

Były jezuita Marian Poczobut (1728-1809), profesor astronomii, dokonał modernizacji akademii wileńskiej. Uniwersytety te miały stałe programy nauczania, a ponadto działały jako towarzystwa naukowe, kolegia nauczycielskie i instytucje edukacyjne. Prowadziły „rewolucję edukacyjną” której językiem wykładowym był język polski.

Matematyka i nauki przyrodnicze dominowały w programie nauczania, który również obejmował nauki rolnicze, historię Polski, cnoty obywatelskie i szkolenie wojskowe. Ze względu na trudności organizacyjne oraz brak środków finansowych, liczba studentów spadła w latach 1781-1790 do około 17 000 (w 74 szkołach). Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych wyposażyło studentów w podręczniki polskie na wysokim poziomie.

Król Stanisław August objął patronat nad Komisją, której przewodniczył brat królewski, prymas Polski i arcybiskup gnieźnieński, Michał Jerzy Poniatowski. Ze względu na zasługi króla Stanisława Augusta dla kultury, polskie Oświecenie znane jest jako oświecenie stanisławowskie.

Język Wczesnego Polskiego Oświecenia

„Doskonalenie języka wzmacnia postęp oświecenia publicznego” brzmiało motto Jana Śniadeckiego, autora O języku polskim, i O języku ojczystym w matematyce. Śniadecki pomógł wprowadzić polską terminologię matematyki, fizyki, astronomii i gramatyki. Traktaty o języku polskim opublikowali również: Stanisław Konarski - O poprawie wad wymowy; Onufry Kopczyński - O duchu języka polskiego; Franciszek Bohomolec - Rozmowa o języku polskim. Były one pisane w duchu Oświecenia, czyli „wieku rozumu”. Wczesne Oświecenie rozpoczęło się w Polsce w 1730 r., a zakończyło w 1764 r. Po „nocy saskiej” zapoczątkowało ono polskie odrodzenie kulturowe, przepełnione patriotyzmem i odnowionym poczuciem powinności obywatelskiej.

Kultura i Technologia w Czasach Późnego Oświecenia

Późne Oświecenie trwało w Polsce w latach 1765 - 1795, w czasach, gdy pod moralnym, ale i materialnym przywództwem króla Stanisława II Augusta Poniatowskiego dokonał się postęp w kulturze, gospodarce i polityce.

Pisma polityczne Stanisława Staszica odzwierciedlają jego przekonanie, że należy obalić zarówno liberum veto, jak i sukcesję na tronie otwatą na interwencje obcych państw. Należy też zreorganizować armię i wzmocnić ją, natomiast praca Sejmu powinna być usprawniona. Jako pierwszy, publicznie oskarżył kilku najbogatszych magnatów o to, że spowodowali upadek Polski. Żądał równych praw dla mieszczan i zamiany pańszczyzny na dzierżawę. Staszic przedstawił swój program w Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego w 1787 r., oraz w Przestrogach dla Polski w 1790 r.

W 1788 r. Hugo Kołłątaj opublikował program zniesienia pańszczyzny, wprowadzenia wolnego wynajmu siły roboczej, oraz całkowitego zrównania praw mieszczan i szlachty. Głosił potrzebę nowoczesnych rządów z silną władzą wykonawczą, opartą na nowoczesnej konstytucji i proponował sprawne postępowanie ustawodawcze. Był założycielem Kuźnicy, ośrodka propagowania idei politycznych, mającego na celu kształtowanie opinii publicznej dzięki poematom politycznym, satyrze i tekstom licznych pisarzy. Kołłątaj wydał Do Stanisława Małachowskiego (1788-1789), Prawo polityczne narodu polskiego (1790) i Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach społeczeństwa ludzkiego (1842). W tej ostatniej książce, Kołłątaj przedstawił pionierską koncepcję rozwoju ludzkości. Piotr Świtkowski wydawał Pamiętnik Historyczno-Polityczny. Była to jedna z najlepszych publikacji naukowych w Europie.

Wśród pokaźnej rzeszy polskich pisarzy i poetów późnego Oświecenia miał też swoje miejsce Adam Naruszewicz, tłumacz klasyków rzymskich, poeta, jak również inicjator współczesnej polskiej historiografii dzięki swojej Historii narodu polskiego (1780-1786). Potępiał błędy ludzkości w ogóle, zaś cechy sarmackie polskiej kultury w szczególności. Wierzył, że dynastyczna sukcesja na tronie jest bardziej praktyczna od wolnej elekcji z udziałem zagranicznych kandydatów i opartej na obcym finansowaniu.

Innym wybitnym, płodnym poetą i literatem polskiego Oświecenia był arcybiskup Ignacy Krasicki, przyjaciel króla Stanisława Augusta. Jego poezja satyryczna zawierała zarówno krytykę kiepsko wykształconych i leniwych mnichów, uzależnionych od alkoholu, jak też sarmackich obyczajów i obskurantyzmu, z towarzyszącym im moralnym i edukacyjnym ubóstwem.

Jego powieść Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (1776) była pierwszą w literaturze polskiej, która połączyła w popularnym romansie przygody, wskazówki moralne i pojęcia utopijne. Wiele z zawartych w niej tematów użył w artykułach które pisał w Monitorze i w swych bajkach. Pełna humoru i ostra krytyka przez Krasickiego współczesnych mu ludzi nie była obraźliwa i stała się dopuszczalna. Krasicki opublikował również dzieło encyklopedyczne zatytułowane Zbiór potrzebniejszych wiadomości (1781-1783).

Doskonałe wiersze epickie, polityczne i filozoficzne pisał wysoce utalentowany i wykształcony Stanisław Trembecki (ok. 1739-1812). Przykłady jego twórczości to: Do moich współziomków i Zofiówka (1806). Oba utwory, charakteryzujące się niezrównanym mistrzostwem narracyjnym i bogactwem słownictwa, są cennym wkładem w późne Oświecenie polskie. Pełny wigoru i ironii pamflet historyczny, będący również satyrą na kler - Organy (1784) - napisał Tomasz Kajetan Węgierski (1756-1787). Organy uprzedziły podobną krytykę pióra Krasickiego.

Jan Ursyn Niemcewicz (1758-1841), dramaturg, poeta, tłumacz i autor powieści historycznych, pamiętników oraz pamfletów politycznych, pisał przede wszystkim w Polsce, gdzie zyskał dużą popularność. W latach 1796-1807 przebywał też w Ameryce.

Wiodący polski poeta jakobiński, Jakub Jasiński (1761-1794), otwarcie propagował zakazane hasła jakobińskie i wzywał do jedności w obliczu zbrodni rozbiorów, popełnionej na państwie polskim. Był autorem Do egzultantów polskich, a rok później Do narodu (1793) - wezwania skierowanego do wszystkich klas społecznych, aby chwyciły za broń w obronie niepodległości Polski.

Prasa i osiągnięcia inżynieryjne

W 1784 r. polscy inżynierowie ukończyli budowę kanałów, które połączyły Bałtyk z Morzem Czarnym przez dorzecze Niemna, oraz dorzecze Wisły z Dnieprem1.

W roku 1785, Tadeusz Podlecki wydał w Warszawie Dziennik Handlowy. Również w Warszawie wydawano w latach 1791-1792 Gazetę narodową i obcą oraz magazyn Korespondent Warszawski. Świadomość narodowa uległa wzmocnieniu dzięki rozpowszechnianiu piśmiennictwa. Język polski unowocześnił się i wkroczył w okres nadzwyczajnego rozwoju. Tradycyjne polskie swobody obywatelskie wyrażano w języku Oświecenia. Krytyka przyjęła postać literatury satyrycznej. Narodowy strój, jakim był kontusz, znów zaczął konkurować ze strojami francuskimi, będąc oznaką powrotu do tradycji narodowych.

Sejm Czteroletni, czyli Wielki (1788-1792)

W 1776 r. działało pięć stałych komisji rządowych: wojska (ograniczająca władzę wielkiego hetmana), pieczęci (spraw zagranicznych), policji, skarbu i edukacji narodowej. W 1788 r. Sejm ustalił liczebność armii na 100 000. Rok później, Sejm ustalił stawkę podatku na 10 procent dla szlachty i na 20 procent dla kleru.

W 1790 r. Sejm zatwierdził przymierze polsko-pruskie, starając się za wszelką cenę wzmocnić pozycje Polski wobec Rosji. Poddał się tym samym prowokacji ze strony Królestwa Prus, które było jedynie zainteresowane wywołaniem wojny polsko-rosyjskiej, która byłaby okazją dla kolejnej aneksji ziem polskich. Mimo intryg Berlina, w czasie wojny turecko-rosyjskiej, która miała miejsce w latach 1787-1791, Polacy zdołali zrobić znaczne postępy w reformowaniu kraju.

Sejm obradujący w 1791 r. zmienił ordynację wyborczą do sejmików. Uchwalił również prawo do reprezentacji dla mieszczan. Nową polską konstytucję uchwalono 3 maja 1791. Była to pierwsza nowoczesna konstytucja w Europie. Konstytucja ta, jako pierwsza, dobrowolnie rozciągała prawa dotychczas przysługujące szlachcie na stan mieszczański oraz, w bardziej okrojonej formie, na chłopstwo.

Politycy polscy dzielili wówczas wiele wspólnych cech ze współczesnymi im Amerykanami, takimi jak Thomas Jefferson, Jerzy Waszyngton, jak też z innymi założycielami Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Polska była jedynym dużym krajem europejskim o ustroju republikańskim (1569-1795) przed powstaniem Stanów Zjednoczonych w Ameryce Północnej.

Konstytucja 3 maja 1791 roku stworzyła również nowe warunki dla odrodzenia Polski i była postrzegana jako śmiertelny cios dla monarchii pruskiej przez jednego z jej ministrów, E. F. Hertzberga (1726-1795), który napisał w Berlinie, że jest lepsza od angielskiej i pozwoli Polsce odzyskać ziemie utracone podczas pierwszego rozbioru.

W styczniu 1792 r., kiedy Rosja kończyła swoją wojnę z Turcją i ponownie zwróciła uwagę ku Polsce, Prusy mogły bezpiecznie powrócić do swej pasożytniczej działalności wymierzonej przeciwko Polsce i planować następne rozbiory.

W dniu 2 kwietnia 1792 r., w Sankt Petersburgu podpisano fałszywie datowany na dzień 14 maja 1792 akt konfederacji targowickiej, potępiający „demokratyczną rewolucję 3 maja”. Targowicę podpisała grupa magnatów na usługach Rosji.

Pozbawiona zdolności wyprodukowania znaczącej ilości broni, Polska nie była dla Rosji liczącym się przeciwnikiem. Gdy 22 maja 1792 r. Sejm podniósł liczebność wojska do 100 000, Polska nie była zdolna zakupić zagranicą dostatecznej ilości broni z powodu blokady ze strony Prus. Polacy byli jedynie zdolni wystawić 37 000 żołnierzy, wobec 97 000 rosyjskich weteranów kampanii tureckiej.

Wojna Polsko-Rosyjska w 1792 roku . Wojna w obronie przed drugim rozbiorem

Wojna w obronie Konstytucji 3 maja 1791 roku trwała od maja do sierpnia 1792 roku. W dniu 14 maja 1792 r. Katarzyna II wydała armii dowodzonej przez Aleksandra Suworowa rozkaz wymarszu na Polskę. Polskie bitwy obronne pod Zieleńcami, Dubienką, Krzemieniem i Brześciem nie uchroniły sił polskich przed odwrotem. Grabież polskich ziem scementowała przymierze prusko-rosyjskie.

17 czerwca 1793 r. zdominowany przez Rosję Sejm obalił Konstytucję majową, zatwierdził traktaty rozbiorowe, uchwalił nową, konserwatywna konstytucję i przywrócił wolną elekcję króla.

Prusy zaanektowały 51 000 km² z 1 000 000 mieszkańców, Rosja zaanektowała zaś 250 000 km² z 3 000 000 mieszkańcami.

Powstanie Kościuszkowskie 1794-1795 . Trzeci Rozbiór Polski

Insurekcję proklamował w Krakowie 24 marca 1794 generał Tadeusz Kościuszko, jej wódz naczelny (Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej). Były generał armii amerykańskiej, architekt West Point oraz innych nabrzeżnych fortyfikacji, których celem była blokada brytyjskich barek rzecznych. Kościuszko uratował rewolucję amerykańską, dając Ameryce pierwsze znaczące zwycięstwo w bitwie pod Saratogą, bez którego Francja nie przyłączyłaby się do wojny przeciwko Anglii.

Generał Kościuszko wydał uniwersał połaniecki (7 maja 1794). Zapowiedział w nim pierwszą gruntowną reformę pańszczyzny w Rzeczypospolitej szlacheckiej, uwolnił od poddaństwa chłopów, którzy przyłączyli się do powstania narodowego, przywrócił Konstytucje 3 maja i Umowę Społeczną. Uniwersał wzywał do wyzwolenia spod panowania Austrii, Prus i Rosji. Wydrukowano pierwsze polskie banknoty. Z 60 milionów, jakie zostały wydrukowane, do obiegu weszło 8 milionów.

Rząd pruski zdołał przekonać Rosję, że reformy Kościuszki groziły Europie „epidemią jakobinizmu” i złożył ofertę uczestniczenia w uderzeniu na Polskę.

Liczebność polskiej armii wzrosła do 70 000, ale 140 000 ludzi przewinęło się przez jej szeregi. Był też w niej, między innymi, pierwszy, niewielki oddział żydowski (wyłącznie składający się z ochotników) utworzony przez Berka Joselewicza, pomagający bronić polskiej niepodległości. Ochotnicy żydowscy walczyli o zachowanie unikalnych przywilejów, jakimi cieszyli się w Polsce, jak również bronili się przeciwko anty-żydowskiej polityce Austrii, Prus i Rosji. Klub jakobinów Warszawie wywarł nacisk na sądy karne, aby te skazały na śmierć kilku kolaborantów, którzy podpisali się pod Targowicą. Podobne egzekucje wykonano w Wilnie.

W obozie pod Połańcem (1794), Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej powołał Radę Najwyższą Narodów; Żołnierzom biorącym udział w powstaniu, jak też ich rodzinom, nadano ziemię. Polskie siły stanęły przeciwko połączonym wojskom niemieckimi i rosyjskimi. Polacy odnieśli zwycięstwo w pierwszej bitwie pod Racławicami oraz kolejne sukcesy podczas obrony Warszawy. Największymi polskimi dokonaniami były bitwy w okolicach Warszawy, jak też budowa fortyfikacji i obrona samego miasta.

Insurekcja wybuchła też w okolicach Poznania i na Pomorzu, terenach zaanektowanych przez władze w Berlinie. W jej wyniku, Prusacy zostali przegnani ze swojego głównego teatru działań. W dniu 10 października 1794 r. Rosjanie rozbili liczące 7 000 ludzi oddziały Kościuszki podczas ciężkich walk pod Maciejowicami. Sam Naczelnik został ranny i dostał się do niewoli. Jako akt terroru, wojska rosyjskie dokonały rzezi ludności cywilnej Pragi, przedmieścia Warszawy na prawym brzegu Wisły. Rzeź praska miała służyć za przerażający przykład. Wojna poprzedzająca trzeci rozbiór zakończyła się w listopadzie 1794 roku.

Król Stanisław II August Poniatowski, ostatnia głowa państwa pierwszej Rzeczypospolitej, abdykował 25 listopada 1795. Trzeci rozbiór Polski i zaangażowanie ze strony Austrii, Prus i Rosji w usuwanie nazwy Polski oraz polskiej bytności z historii Europy zostały przypieczętowane 26 stycznia 1797 r. Nastąpiło ostateczne zniszczenie pierwszej Rzeczypospolitej.

Wobec Polski zastosowano bezwzględną politykę kolonialną. Około 500 000 Polaków zesłano do Rosji, do niewolniczej pracy. Wraz z ogromnymi majątkami ziemskimi, carskie władze oddały więźniów oficerom i dyplomatom, którzy szczególnie odznaczyli się podczas unicestwiania Rzeczypospolitej szlacheckiej.

Austria anektowała 47 000 km² wraz z 500 000 ludności. Prusy dostały 48 000 km² wraz z 1 000 000 ludności, Rosja zaś zaanektowała 120 000 km² i 1 200 000 mieszkańców.

Prusy odniosły największe korzyści, czterokrotnie powiększając swoje terytorium i stając się bezsprzecznie największym spośród 350 niezależnych księstw i państewek niemieckich. Były w drodze do przejęcia hegemonii nad Niemcami, pomimo tego, że 60 procent populacji Prus to była ludność etnicznie polska, nie mówiąca po niemiecku.

Terytorium o powierzchni 1 060 000 km²jakie należało w roku 1618 do Rzeczypospolitej szlacheckiej podzielono na trzy zabory w następujący sposób: Cesarstwo austriackie zaanektowało 130 000 km², czyli 12,2 procent terytorium; Prusy zaanektowały 155 000 km², czyli 14,5 procent; natomiast Rosja zaanektowała 775 000 km², czyli 73,3 procent.

Polska katastrofa narodowa jaką były rozbiory wydarzyła się pod koniec XVIII wieku. Paradoksalnie, nastąpiła ona w czasach narodowego odrodzenia i reform konstytucyjnych. W roku 1795 Polska znikła z map Europy.

Traktat Westfalski z 1648 roku gwarantujący państwa europejskie przed zniszczeniem został pogwałcony. Dokonano międzynarodowe przestępstwo jakim były rozbiory oraz całkowita destrukcja zjednoczonego państwa Polski i Litwy. Prusy, Austria i Rosja, stali się związani wspólną zbrodnią dokonaną na Rzeczypospolitej i działali szybko, ponieważ Rzeczpospolita była na drodze do odbudowy swojej potęgi, po czym byłaby w stanie zażądać zwrotu wcześniej utraconych ziem.

2

---