HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
1
I.
UWAGI METODYCZNE
Zgodnie z periodyzacj przyj t dla dziejów powszechnych, redniowiecze polskie zaczynamy
ostatnio coraz cz ciej od schyłku V lub od pocz tku VI w. Zamykamy je za albo w połowie w.
XV (1454 lub 1466), albo – jak w niniejszym opracowaniu – z pocz tkiem w. XVI (1505). Jest to
wi c około tysi cletnia epoka, w której przodkowie nasi przeszli bardzo du ewolucj społeczno-
ekonomiczn , ustrojowo-polityczn i kulturaln . Badanie tej bardzo zró nicowanej epoki wymaga
ró nych metod. Pierwsze jej cztery stulecia podobne s pod tym wzgl dem do ostatnich wieków
staro ytno ci. Czołow rol w ich poznaniu odgrywa jeszcze archeologia, gdy tymczasem ródła
pisane, wszystkie obcego pochodzenia, stanowi czynnik pomocniczy, o wzrastaj cym jednak
znaczeniu. Od drugiej połowy X a po XIII w. na czoło wprawdzie wysuwamy ju ródła pisane,
ale posiłkujemy si , i to w ostatnich czasach w coraz wi kszym stopniu, wynikami bada
archeologicznych, zwłaszcza gdy chodzi o kultur materialn , ustrój polityczny, ale tak e pewne
elementy kultury duchowej. Dla ostatnich trzech stuleci omawianej epoki zdecydowanie
dominuj c rol odgrywaj ju ródła historyczne, pisane. W praktyce badawczej dopiero
redniowiecze polskie jest wła ciw domen naukowej eksploracji historyka. Wyłania si wi c
tutaj konieczne pytanie, co to jest ródło historyczne i jakie s granice mo liwo ci badawczych
historyka.
1.
ródło i poznanie historyczne
Według dominuj cej dzi opinii za ródło historyczne nale y uwa a wszelki lad ludzkiej
działalno ci, a wi c zarówno zapisany tekst, Jak i materiał, na którym go utrwalono, szcz tki
kostne człowieka, ale i szcz tki oswojonych przez niego zwierz t, narz dzia pracy i sprz t
domowy, wszelki zmaterializowany wytwór ludzkiej wyobra ni, fakt j zykowy w postaci nazwy
osobowej lub topograficznej, dokonane r k człowieka zmiany krajobrazu, ale te i yw w
ludzkiej pami ci tradycj .
Od dawna zdawano sobie spraw , e tak szeroko rozumiane ródła historyczne wymagaj
systematyza ji. Ze wzgl du na formaln posta ródeł proponowano wi c ich podział na: 1)
pozostało ci, 2) tradycj . W ród pozostało ci wyró niano pozostało ci wła ciwe (nie tylko w
postaci materialnej, ale tak e prze ytków społecznych i obyczajowych, instytucji, ustroju i mowy)
oraz pomnikowe, maj ce niejako upami tnia zdarzenia, czynno ci prawne itp. Tradycj dzielono
na ustn , obrazow i pisan . T niedoskonał systematyzacj próbowano zast pi inn , według
której ródła miałyby si dzieli na: 1) bezpo rednie i 2) po rednie. Cech pierwszej grupy byłoby
to, e informuj nas o przeszło ci poprzez swoj materialn zwykle posta , jako bezpo redni lad
ludzkiej działalno ci. Grupa druga przemawiałaby do nas poprzez tre utrwalonego zapisu,
wyobra enia czy symbolu. Nietrudno dostrzec niedoskonało równie tego drugiego podziału,
którego człony na siebie zachodz , a o ka dym niemal ródle po rednim mo na by mówi , e w
swojej materialnej postaci jest ródłem bezpo rednim,, W tej sytuacji próbowano zerwa z
formalnymi kryteriami systematyzacji, a spojrze na ródło jako na wytwór pewnej sfery ludzkiego
działania. A poniewa działanie to, najogólniej rzecz bior c, odbywa si na płaszczy nie: 1)
celowego wysiłku czyli pracy, 2) mi dzyludzkich wi zi społecznych oraz 3) ycia psychicznego,
proponowano – stosownie do tych trzech sfer – dzieli ródła na: 1) ergotechniczne (greckie ergon
= praca), 2) socjotechniczne, 3) psychotechniczne. Okazało si jednak, e adne ródło nie da si
przyporz dkowa wył cznie jednej z tych trzech sfer, e ka de nale y przynajmniej po trosze do
ka dej z nich. Proponowano wi c szuka w ródłach cech dominuj cych, charakterystycznych dla
jednej z wymienionych sfer i na tej podstawie je systematyzowa . By mo e podział ten byłby
bliski doskonało ci, jako odzwierciedlaj cy najistotniejsze elementy procesów dziejowych, jest
jednak nazbyt teoretyczny, aby mo na si nim było posługiwa na co dzie . Ka de ródło
wymagałoby wnikliwej analizy tylko po to, aby mogło by odpowiednio zaszeregowane, gdy
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
2
tymczasem systematyzacja powinna by prostym kluczem ułatwiaj cym wst pne rozpoznanie
merytorycznej przydatno ci ródła.
Pozostawimy wi c na uboczu problemy systematyzacji, a spróbujemy spojrze na ródła
historyczne pod k tem widzenia mo liwo ci badawczych ró nych warsztatów naukowych. Chocia
proces dziejowy stanowi jedn cało , a zadaniem badacza przeszło ci jest syntetyczne ogarni cie
tej cało ci, to jednak jest on na tyle zło ony i ma tak wiele ró norodnych przejawów, e naukowe
ich ledzenie, nawet w małym wycinku czasowym, nie mo e si ogranicza do jednego punktu
obserwacyjnego i do jednej, cho by najlepszej metody poznania. Inaczej bada si .szcz tki kostne
człowieka, inaczej jego narz dzia, jeszcze inaczej zmiany krajobrazu w kr gu ludzkiego bytowania,
fakty j zykowe, twory wyobra ni, tre ci zapisów itp.
Jest wi c rzecz oczywist , e odtwarzanie procesu dziejowego w całej jego zło ono ci wymaga
współdziałania wielu dyscyplin naukowych, przy czym dla ka dej z nich pozostałe zajmuj ce si
badaniem przeszło ci odgrywa powinny rol posiłkuj cych, oczywi cie w formie spreparowanych
ju wyników badawczych. Wyodr bnianie si za poszczególnych wspomnianych tu dyscyplin
było prawie zawsze dyktowane wzgl dami na bezpo redni przedmiot badania, który z kolei
narzucał potrzeb wypracowania odpowiednich metod i stałego ich doskonalenia. Warsztatowe
mo liwo ci badawcze historyka, w w szym tego słowa znaczeniu, ograniczaj si w zasadzie do
ródeł pisanych. Je eli jednak dla swojej konstrukcji naukowej korzysta on z zabytków
ikonograficznych, materialnych szcz tków dawnej kultury, materiałów onomastycznych, ywej
tradycji ustnej itp., nie mo e si obej bez szczegółowych bada historyka sztuki, archeologa,
j zykoznawcy czy etnografa. Pogr
yłby si w dyletantyzmie, gdyby eksploracj własn próbował
zast pi badawcze osi gni cia tych nauk. Z tego oczywi cie nie wynika, aby w obr bie własnego
warsztatu naukowego nie mógł ich twórczo wzbogaci . Z punktu widzenia zatem warsztatowych
mo liwo ci historyka najpraktyczniejszy wydaje si proponowany ju przed laty zupełnie formalny
podział ródeł historycznych na: pisane, tj. wchodz ce w zakres kompetencji badawczych
historyka, oraz niepisane, których badanie le y w zasadzie w sferze innych dyscyplin naukowych.
Pod wzgl dem logicznym podział ten jest w pełni poprawny, jakkolwiek kryje w sobie usterki
semantyczne, bowiem sam termin „ ródło pisane” jest nieprecyzyjny, skoro o ka dym ródle
pisanym mo na powiedzie ,
e ma swoj niepisan materialn posta ,
e np. kodeks
redniowieczny obok utrwalonej na pi mie tre ci składa si z kart pergaminu pokrytych znakami
pisma, zszytych i uj tych w opraw , co wszystko razem mo e by przedmiotem analiz i obserwacji
przekraczaj cych mo liwo ci historyka. Zdaj c sobie zatem spraw z niedoskonało ci równie
zastosowanego tutaj podziału, przejd my do omówienia ródeł pisanych.
Systematyka tej grupy ródeł historycznych nastr cza równie wiele trudno ci. Proponowano
wi c ich podział na: 1) opisowe i 2) aktowe albo na: 1) narracyjne, 2) dokumentowe i 3)
epistolarne, albo wreszcie wyodr bniano z całej grupy ródeł pisanych historiograficzne, tj. takie,
które powstały z wyra nym zamierzeniem informowania potomnych o pewnych wydarzeniach, a
za osobn grup uwa ano wszystkie inne ródła (niehistoriograficzne), które powstały w jakim
dora nym celu praktycznym, ale przez sam fakt swego zachowania dostarczaj wiedzy o
przeszło ci. Ka dy z tych podziałów okazuje si w konfrontacji z rzeczywisto ci niedoskonały.
Ka dy jednak w jakim stopniu najogólniej orientuje w całym zasobie wytworzonych przez
ludzko ródeł historycznych. Trzeba jednak stwierdzi , e ka da epoka, mniejsza czy wi ksza,
ma sobie wła ciwe ródła, słowem ródło pisane jest kategori historyczn , gdy tymczasem
sygnalizowane wy ej podziały starano si stawia niejako ponad czasem.
Poni ej zostan omówione z osobna główne ródła do dziejów ziem polskich w staro ytno ci; w
odniesieniu do wieków rednich ograniczymy si do pokazania tylko konkretnych ródeł pisanych,
charakterystycznych dla tej epoki w ró nych jej fazach rozwojowych.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
3
2.
Główne ródła do dziejów Polski staro ytnej
Epoka staro ytna na ziemiach polskich, okre lana jeszcze niedawno wraz z czterema
pierwszymi wiekami redniowiecza europejskiego jako prehistoria, a dzi raczej jako prahistoria,
jest przede wszystkim domen bada archeologicznych, a wi c główny przedmiot docieka
naukowych nad t epok stanowi przechowane w ziemi i z kolei odkryte łopat archeologia
materialne szcz tki dawnych społecze stw ludzkich i kultur. Ich wymowa jest sił rzeczy bardzo
ograniczona, a st d i proces poznawczy wymaga zespolenia wysiłków wielu wyspecjalizowanych
dyscyplin naukowych, jak zwłaszcza geologii, paleobotaniki, paleozoologii, antropologii, etnografii
i j zykoznawstwa, stanowi cych w danym wypadku nauki posiłkuj ce wła ciw archeologi .
Wyniki bada archeologicznych, prowadzonych bardzo intensywnie zwłaszcza po drugiej wojnie
wiatowej, ogłaszane s w formie sprawozda , komunikatów i rozpraw naukowych w licznych
czasopismach specjalnych i wydawnictwach seryjnych, takich jak: „Przegl d Archeologiczny”, „Z
otchłani wieków”, „Archeologia”, „ wiatowit”, „Sprawozdania Archeologiczne”, „Archeologia
Polski”, „Acta Archaeologica Carpathica”, „Wiadomo ci Archeologiczne”, „Silesia Antiqua”,
„Pomerania Antiqua”, „Materiały Zachodnio-Pomorskie” i inne, nie licz c bardzo wielu publikacji
odr bnych, których nawet przykładowe wyszczególnianie byłoby w tym miejscu niemo liwe. W
celu bli szej orientacji w badaniach z zakresu archeologii Polski si gn nale y do omówie lub
zestawie zbiorczych, do których nale przede wszystkim: J . K o s t r z e w s k i , Dzieje polskich
bada prehistorycznych, Pozna 1949; I . G ó r s k a , L . P a d e r e w s k a , J . P y r g a ł a , W .
S z y m a s k i , Badania archeologiczne w Polsce w latach 1944-1964, Wrocław–Warszawa–
Kraków 1965 (zestawienie bibliograficzne według stanowisk bada wykopaliskowych, z map ).
Dopiero dla tysi clecia od w. V p.n.e. po schyłek staro ytno ci dysponujemy do dziejów
Słowia szczyzny ródłami pisanymi z kr gu cywilizacyjnego ródziemnomorskiego. Wiadomo ci
tych ródeł s jednak tak ułamkowe i mało precyzyjne, e bez bada archeologicznych nie
przedstawiałyby wi kszej warto ci dla studiów nad pierwotn Słowia szczyzn , a tym bardziej nad
pradziejami Polski. Wychodz c jednak z zało enia, e ró norodne ródła poznania przeszło ci
wzajemnie si weryfikuj , warto wskaza na wa niejsze z tych ródeł pisanych. Zebrał, przeło ył
na j zyk polski i ogłosił drukiem odno ne fragmenty Marian P l e z i a w wydawnictwie Greckie i
łaci skie ródła do najstarszych dziejów Słowian, cz
I (do VIII wieku), Pozna -Kraków 1952.
Za pierwsz wiadomo pisan dotycz c Słowian uchodzi wzmianka o Neurach u „ojca
historiografii europejskiej”, historyka greckiego H e r o d o t a z Halikarnasu (V w. p.n.e.). Podał j
w swojej Historii przy okazji opisu wyprawy króla perskiego Dariusza przeciw Scytom. Według
tego przekazu na północ od Scytów-rolników siedzieli Neurowie; nauka identyfikuje ich ze
Słowianami, a lokalizuje w przybli eniu na terenie Wołynia. Z kolei – jak przypuszczaj niektórzy
badacze – Indi wymienieni w dziele Exempla historyka rzymskiego Korneliusza N e p o s a (I w.
p.n.e.) to nie kto inny tylko Wenedowie (Venedi, Vinedi, Vindi), jak zwykle okre lali pisarze
staro ytni Słowian osiadłych nad Bałtykiem. O rzece Wi le (Wisula) oraz o mieszkaj cych w jej
obr bie ludach, w ród nich o niew tpliwie słowia skich Wenedach, wspomina ju w sposób nie
nasuwaj cy adnych kwestii P l i n i u s z Starszy (I w. n.e.), autor du ego dzieła Historia naturalis.
Z kolei o przodkach naszych Wenedach pisał u schyłku I w. n.e. historyk rzymski Korneliusz
T a c y t w dziele Germania. Nie dostrzegaj c w nich jednak odr bnej grupy etnicznej, wahał si ,
czy ich zaliczy do Germanów, czy do indoira skich Scytów. Ostatecznie skłonny był widzie w
nich lud germa ski, który uległ znacznym wpływom scytyjskim.
Jednym z najwa niejszych ródeł pisanych do dziejów staro ytnych Słowian jest opatrzona w
mapy Nauka geografii Greka Klaudiusza P t o l e m e u s z a , działaj cego w egipskiej Aleksandrii
(II w. n.e.). Dzieło Ptolemeusza, przedstawiaj ce stan współczesnej mu wiedzy w zakresie
geografii, traktowanej przy tym w stosunkach liczbowych długo ci i szeroko ci geograficznej,
podaje w opisie europejskiej Sarmacji wiele plemion dorzecza Wisły, wymienia Karpaty, a w
opisie Germanii wzmiankuje równie Kalisz. Widzimy tu natomiast znowu charakterystyczne dla
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
4
pisarzy staro ytnych niedostrzeganie odr bno ci etnicznej ludów osiadłych mi dzy Germanami a
Scytami. Wynikało to najprawdopodobniej st d, e poza kontaktami handlowymi bezpo redniej
styczno ci z nimi Rzymianie ani Grecy nie mieli.
Na uwag zasługuje z kolei zabytek kartograficzny zw. Tabula Peutingeriana, b d cy kopi z
XII7XIII w. mapy dróg wiata rzymskiego, prawdopodobnie z okresu pó nego cesarstwa. Na
mapie tej dwukrotnie widniej Wenedowie (na północ od Kapart i niedaleko delty Dunaju).
Wspomnie jeszcze warto dzieło teologiczne Cezariusza z Nazjanzu (IV w. n.e.), w którym po raz
pierwszy wyst puje niew tpliwa nazwa Słowian „Sklawinowie”, a wreszcie Histori Greka
Priskosa z Panion (V w. n.e.), który zetkn ł si prawdopodobnie ze Słowianami i zapisał nazw ich
trunku medos.
3.
ródła pisane do dziejów Polski redniowiecznej
a.
ródła obce do epoki: VI w. – schyłek X w.
Do całego tego okresu ródeł pisanych pochodzenia miejscowego nie mamy zupełnie. Ze ródeł
obcych omówimy najwa niejsze, zachowuj c porz dek chronologiczny. W tłumaczeniu na j zyk
polski podaje je w cało ci lub w odno nych fragmentach G. L a b u d a , Słowia szczyzna pierwotna.
Wybór tekstów, Warszawa 1954 (tom I serii: Materiały ródłowe do historii Polski epoki feudałnej
pod red. M. Małowista). Poni ej podajemy nadto inne wa niejsze wydania poszczególnych ródeł.
1) Historyk gocki J o r d a n e s , yj cy w VI w. n.e., napisał histori plemienia Gotów, w której
marginalnie podał równie troch informacji o Słowianach. Bli ej obchodził go ich odłam
wschodni i naddunajski, ale parokrotnie nadmieniał równie o Wenetach, którzy rozsiedli si
licznie poczynaj c od ródeł Wisły; wspomniał o zmieniaj cych si u nich (czy mo e raczej
ujawniaj cych si coraz to nowych) nazwach plemion, o siedz cych bli ej morza Indivariach
(Vindivariach=Wenetach); przechował starsz tradycj gock o pobycie Gotów i Gepidów u uj cia
Wisły, cenn wiadomo o wspólno ci pochodzenia Wenetów, Antów i Sklawenów (Słowianie
zachodni, wschodni i zapewne w tym rozró nieniu południowi) oraz troch informacji tre ci
obyczajowej itp.
2) Kolejnym wa nym ródłem do dziejów Polski jest tzw. G e o g r a f b a w a r s k i ; ródło
datowane przewa nie w przybli eniu na połow IX w. Nazwa ródła pochodzi od miejsca
powstania jego cz ci (Ratyzbona w Bawarii) oraz przechowania (Monachium), za wła ciwy tytuł
brzmi w tłumaczeniu na j zyk polski: „Opis grodów i ziem z północnej strony Dunaju”. S to dwie
zapiski poł czone w jedn cało , nie wiadomo dokładnie, w jakim celu sporz dzone, podaj ce
szereg nazw plemion i w wi kszo ci wypadków w tpliwe liczby grodów w ich obr bie. Spo ród
wymienionych plemion jako polskie daj si zidentyfikowa : L dzice, Pyrzyczanie, Wolinianie,
Wi lanie, l anie, Dziadoszanie, Opolanie i Gol
yce, a pewnie równie Glopeani (Goplanie).
Tekst i opracowanie krytyczne ródła daje S . Z a k r z e w s k i , Opis grodów i terytoriów z
północnej strony Dunaju czyli tzw. Geograf bawarski, Lwów 1917. Genez jego wyja nia H .
Ł o w m i a s k i , O pochodzeniu Geografa bawarskiego, „Roczniki Historyczne”, R. 20, 1951-
1952, wyd. 1955. Ten sam autor pisze O identyfikacji nazw Geografa bawarskiego, „Studia
ródłoznawcze”, t. III, 1958.
3)
y w o t arcybiskupa Moraw w . M e t o d e g o , spisany na krótko po mierci Metodego
(885) przez jednego z jego uczniów, zawiera w rozdziale 11 krótkie opowiadanie o pot nym
ksi ciu „na Wi le”, który ur gał chrze cijanom i wyrz dzał im krzywdy. Metody zach cał go, aby
si ochrzcił dobrowolnie, gro c, e w przeciwnym razie b dzie to musiał uczyni w niewoli na
obcej ziemi. Autor ywotu stwierdza, e tak wła nie si stało, w czym widzi przykład daru
proroczego arcybiskupa. Na tej podstawie przypuszcza si , e pa stwo Wi lan zostało podbite
przez wi topełka wielkomorawskiego.
Tekst starocerkiewno-słowia ski i przekład polski oraz komentarz daje T . L e h r -
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
5
S p ł a w i s k i , ywoty Konstantym i Metodego (obszerne), Pozna 1959.
4) Króla angielskiego A l f r e d a W i e l k i e g o (871-899) opis Europy rodkowej, tzw.
Germanii (b d cy uzupełnion przeróbk cz ci geograficznej dziejów chrze cija stwa pióra
duchownego hiszpa skiego Orozjusza z V w.), w dwu ust pach przytacza pewne informacje o
ziemiach polskich. W jednym z nich znajdujemy interesuj c relacj kupca Wulfstana z jego
podró y do pruskiego portu Truso (na terenie dzisiejszego Elbl ga). Jad c do tego portu, miał on po
prawej strome kraj Wenedów, który si gał od zachodu a po uj cie Wisły; troch miejsca
po wi cono tu geograficznemu opisowi uj cia tej rzeki. W drugim ust pie znajdujemy wiadomo
o kraju Wi lan (Ws le lond), który le y na wschód od Moraw.
Tekst staroangielski ródła wraz z przekładem na j zyk polski i bardzo obszernym komentarzem
podaje G . L a b u d a , ródła, sagi i legendy do najstarszych dziejów Polski, t. I-II, Warszawa
1960-1961.
5) Pisarz i uczony arabski a l M a s u d i pomie cił w swoim, dziele Ł ki złota i drogich kamieni,
powstałym około połowy X w., stosunkowo du o wiadomo ci o Słowianach (rozdział 24). Znalazły
tu odbicie liczne i cz ste walki mi dzyplemienne, a w ród wielu wyszczególnionych przez al
Masudiego, trudnych zreszt do identyfikacji plemion, znalazło si Walinjana, które mo e
oznacza Wolinian. Scharakteryzował je autor jako pot ne, któremu podlegaj inne plemiona
słowia skie. Je eli ad Dir relacji oznacza Kijów, to informacja, i graniczy on z Czechami (al
Firag), wskazywałaby na przynale no w owym czasie Krakowa do pa stwowo ci czeskiej. Jest
tu wiadomo o handlu kupców muzułma skich ze Słowianami.
Polski przekład interesuj cego nas tekstu al Masudiego wraz z krytycznym jego rozbiorem
przytacza G. Labuda w pracy Okres wspólnoty słowia skiej w wietle ródeł i tradycji historycznej,
„Slavia Antiqua”, I, 1948.
6) K o n s t a n t y n P o r f i r o g e n e t a , cesarz bizantyjski w latach 905-959, pozostawił dzieło,
któremu dano tytuł O zarz dzie pa stwa (powstało około poł. X w.). Pisz c o s siadach Bizancjum
i ludach, z którymi ono utrzymywało kontakty, podał sporo wiadomo ci o Słowianach, głównie
bałka skich i wschodnich; wspomniał tak e naszych L dziców (Lendzanenoi, w innym miejscu
Lendzeninoi), którzy wraz z ruskimi Krywiczanami byli dannikami Kijowa; w innym miejscu za –
niechrzcie ców znad Wisły nazywaj cych si Dicike (lub Licike, skoro według Widukinda władzy
Mieszka I podlegali Licikavici).
Fragmenty dotycz ce Słowian podaje w j zyku greckim i w przekładzie na j zyk polski główne
wydawnictwo naszych ródeł redniowiecznych, przewa nie historiograficznych, Monumenta
Poloniae Historica (tj. Pomniki Dziejowe Polski, t. I-VI, Lwów–Kraków 1864-1893, wznowienie
Warszawa 1960-1961, dalej cytowane w skrócie MPH), t. I.
7) Tzw. d o k u m e n t p r a s k i z 1086 r., którego wystawc jest cesarz Henryk IV, a który
dotyczy przył czenia diecezji morawskiej do praskiej (niezale nie od wielu w tpliwo ci) przynosi
informacje, si gaj ce przynajmniej drugiej połowy X w. Wymienia mianowicie plemiona l skie
znane sk din d: l an i Dziadoszan, a nadto takie, których nie zanotowało adne inne ródło, tj.
Bobrzan i Trzebowian. Według niektórych badaczy wskazuje równie na przynale no Krakowa
w X w. do Czech.
Tekst dokumentu podaje MPH, t. I. W ród licznych prac dotycz cych tego dokumentu na
szczególn uwag zasługuj : K . B u c z e k , O dokumencie biskupstwa praskiego z r. 1086,
„Roczniki Historyczne”, XV, 1939; J . W i d a j e w i c z , Kraków i Powa w dokumencie
biskupstwa praskiego z 1086 roku, Pozna 1938.
8) I b r a h i m i b n J a k u b , najprawdopodobniej podró nik arabski w słu bie dyplomatycznej
kalifatu kordoba skiego, bawi c w 965 lub 966 r. na dworze cesarskim Ottona I, na dworze
obodrzyckim Nakona oraz u ksi cia czeskiego w Pradze, napisał stosunkowo obszern i ciekaw
relacj o Słowianach, stanowi c zarazem najstarsze ródło pisane do dziejów Polski pod
panowaniem Mieszka I. Relacja zachowała si niestety w sto lat pó niejszym przekazie pisarza
arabskiego al-Bekriego. Na szcz cie korzystał z niej równie inny współczesny al-Bekriemu
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
6
pisarz – al-Udri; z kolei jego relacja znana jest dopiero w trzynastowiecznym przekazie al-
Kazwiniego. Jest o wiele krótsza od przekazu al-Bekriego, ale przy braku oryginalnego tekstu
Ibrahima ibn Jakuba słu y cz ciowej weryfikacji al-Bekriego. Pomijaj c wiadomo ci o pa stwie
obodrzyckim, czeskim i bułgarskim oraz o obyczajach Słowian w ogóle, o pa stwie Mieszka pisze
Ibrahim, e graniczy ono z Prusami i Rusi ; Kraków według tej relacji nale y do Czech. Mieszko
scharakteryzowany został jako władca pot ny, maj cy dru yn , któr utrzymywał z podatków.
Ciekawe s spostrze enia o zwyczaju kupowania on, o tkaninach jako surogacie pieni dza i o
stosunkach handlowych.
Znakomite krytyczne wydanie z obszernymi komentarzami oraz przekładami łaci skim i
polskim dał T. Kowalski, przy współudziale J . K o s t r z e w s k i e g o , K . S t o ł y h w y , K .
M o s z y s k i e g o , i K . N i t s c h a w MPH, seria II, t. I, Kraków 1946. Z opracowa na
szczególn uwag zasługuj : J . W i d a j e w i c z , Studia nad relacj o Słowianach Ibrahima ibn
Jakuba, Kraków 1946; G . L a b u d a , Ibrahim ibn Jakub. Najstarsza relacja o Polsce w nowym
wydaniu, „Roczniki Historyczne”, XVI, 1947.
9) Mnich niemiecki W i d u k i n d z Nowej Korbei, autor napisanych w latach siedemdziesi tych
X w. Dziejów saskich, podał pod. rokiem 963 wiadomo o „królu” Mieszku, którego władzy
podlegali Słowianie Licikavici i którego dwukrotnie pokonał Wichman; okre lił jak gdyby stosunek
Mieszka I do cesarstwa, nazywaj c go „przyjacielem cesarza”; opisał wreszcie szerzej epizod
nowej wojny Wichmana z Mieszkiem, datowanej na 967 r., oraz pełn dramatycznego patosu
mier tego pierwszego na polu bitwy.
Dotycz ce Polski i jej najbli szego s siedztwa fragmenty kroniki Widukinda podaje MPH, t. I. Z
prac rozbieraj cych krytycznie wiadomo ci Widukinda o Polsce nale y wymieni zwłaszcza J .
W i d a j e w i c z ,
Licicavici
Widukinda.
Studium
onomastyczno-geograficzne,
„Slavia
Occidentalis”, VI, 1927; ten e, Wichman, Pozna 1934; K . T y m i e n i e c k i , Widukind i Thietmar
o wypadkach z r. 963, „Roczniki Historyczne”, XII, 1936.
b.
Roczniki
Rocznikiem nazywamy uporz dkowany chronologicznie rejestr wydarze , sporz dzony dla ich
upami tnienia. Najstarsze roczniki składały si z zapisek pomieszczonych na marginesach tablic
paschalnych. Wyja nienie pocz tków rocznikarstwa w Polsce nastr cza badaczom od dawna
bardzo wiele trudno ci. Dzi jednak nie ulega w tpliwo ci, e pierwszych zapisów rocznikarskich
dokonano w Polsce jeszcze w X w., na krótko po 970 r. Kanw tych zapisów była tablica paschalna
pochodz ca z niemieckiej Fuldy, która do Polski dostała si najprawdopodobniej drog przez
Czechy. Zawierała ona ju pewne zapisy rocznikarskie (nie dotycz ce Polski), zaczerpni te z
innych roczników niemieckich (Hersfeld i Korbea). W Polsce pomieszczono na niej (zapewne w
Poznaniu) grup 8 lub 10 zapisek z lat 965-990 (992), których geneza wi
e si
najprawdopodobniej z pontyfikatem misyjnym biskupa Jordana. Z kolei po zało eniu
arcybiskupstwa w Gnie nie, pod arcybiskupim pontyfikatem Gaudentego (brata w. Wojciecha) i
pod jego bezpo rednim wpływem dopisano nast pn grup 6 lub 8 zapisek z lat 981-999.
Szcz liwym trafem kontynuowane potem zapiski tego rocznika dostały si do innej rodziny
rocznikarskiej, bo ten najstarszy rocznik pozna sko-gnie nie ski został prawdopodobnie w 1039 r.
wywieziony do Czech, gdzie stał si zaczynem annalistyki czeskiej.
Wspomnian wy ej drug rodzin roczników polskich otwiera według najnowszych bada
tablica paschalna przywieziona do Polski w 1013 r. przez Rychez , on Mieszka II. Na tablicy tej
znajdowało si ju wiele zapisek pochodzenia nadre skiego (od 730), wpisanych prawdopodobnie
w Kolonii, na podstawie rocznika miejscowego i tzw. augijskiego. W Polsce wpisano na tej tablicy
szereg informacji o charakterze dworskim, wzbogaconych o zapiski rocznika pozna sko-
gnie nie skiego. Tak uformowany rocznik został z Polski zapewne przez Rychez wywieziony
(1032), a z kolei powrócił wraz Kazimierzem Odnowicielem. Znalazł si w Krakowie, gdzie był
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
7
kontynuowany przez kapituł katedraln . W ró nym czasie dokonywano odpisów lub raczej
obszernych wyci gów z tego rocznika, które stały si zawi zkiem innych roczników, jak
wi tokrzyskiego dawnego z około 1120 r. (najstarszy zachowany w oryginale), kapitulnego
pozna skiego i lubi skiego. W 1266 r. dokonano przeróbki rocznika kapitulnego krakowskiego na
nowy zwód rocznikarski. Polegała ona na przepisaniu, z mniejszymi ni dot d opuszczeniami,
starego zwodu oraz na wł czeniu u jego pocz tku ko ca chronologicznego dziejów powszechnych
„od pocz tku wiata”, tj. wyci gu ze znanego dzieła Izydora z Sewilli (VII w.) pt. Etymologiae.
Nowy rocznik kapitulny krakowski, jeden z najwa niejszych w polskiej annalistyce, został z kolei
uzupełniony kilkoma obszernymi zapiskami (do 1331). Zale no od niego wykazuje kilka innych
roczników, jak zwłaszcza rocznik wielkopolski, oraz wa ny dla XIV i XV w. rocznik miechowski,
spisany do 1388 r. jedn r k , a z kolei kontynuowany przez 17 innych pisarzy. Zwód stary, zanim
zagin ł, uległ gdzie u schyłku” XIII w. jeszcze jednej przeróbce, która z kolei stała si zawi zkiem
innej grupy rocznikarskie j, do której zalicza si szereg roczników l skich, a tak e – przy pewnych
powi zaniach z rodzin poprzedni – wa ny dla XIV w. rocznik Traski, oraz ciekawy nadto dla
stulecia nast pnego rocznik wi tokrzyski nowy i inne.
W Polsce zachowało si około 40 roczników redniowiecznych. Ich zapiski zrazu bardzo
zwi złe, z czasem staj si obszerne i form swoj zbli aj si do kronik. Wielkie dzieło
historyczne Długosza, w zasadzie pomy lane jako annalistyczne, przerywa długi ci g rozwojowy
tego działu historiografii. Nie znaczy to, e po Długoszu ju roczników nie pisano. Zmieniły one
jednak swój charakter, odchodz c od rejestrowania i opisu wydarze o znaczeniu ogólnopolskim ku
faktom drugorz dnym, o zasi gu lokalnym.
Wi kszo roczników polskich ogłoszono drukiem w t. II i III MPH. Nowe krytyczne wydanie
rocznika miechowskiego dała Z . K o z ł o w s k a - B u d k o w a w „Studiach ródłoznawczych”, t.
V, 1960. W jej opracowaniu ukazały si Najdawniejsze roczniki krakowskie i kalendarz, MPH seria
II, t. V, Warszawa 1978. Wydanie roczników wielkopolskich przygotowała B . K u r b i s (przy
współpracy G . L a b u d y , J . L u c i s k i e g o i R . W a l c z a k a ) w MPH, seria II, t. VI,
Warszawa 1962. Z wa niejszych opracowa rocznikarstwa polskiego nale y wymieni : T .
W o j c i e c h o w s k i , O rocznikach polskich X-XV wieku, Kraków 1880 (Pami tnik AU); W .
K t r z y s k i , O rocznikach polskich, Kraków 1896; Z. Kozłowska-Budkowa, Pocz tki polskiego
rocznikarstwa, „Studia
ródłoznawcze”, II, 1958; B . K ü r b i s ó w n a , Dziejopisarstwo
wielkopolskie XIII i XIV wieku, Warszawa 1959; J. D browski, Dawne dziejopisarstwo polskie (do
roku 1480), Wrocław–Warszawa–Kraków 1964; W . K o r t a , redniowieczna annalistyka l ska,
Wrocław 1966; G . L a b u d a , Główne linie rozwoju rocznikarstwa polskiego w wiekach rednich,
„Kwartalnik Historyczny”, R. 78, 1971, nr 4; K. O óg Studium o „Roczniku Troski”, „Studia
Historyczne”, R. 23, 1980, z, 4.
c.
Kroniki
1) Najstarsza kronika polska powstała na dworze Bolesława Krzywoustego, ku chwale tego
ksi cia. Nie znamy jej autora, wiadomo tylko, e był cudzoziemcem i mnichem benedykty skim.
Pochodził z kr gu kultury roma skiej, z Francji lub z Prowansji, cho nie da si równie
zaprzeczy domniemaniu, i ojczyzn jego były Włochy. Po drodze do Polski bawił zapewne na
W grzech, czego lady znajdujemy w kronice. W XVI w. Marcin Kromer, próbuj c okre li jego
pochodzenie, nazwał go Gallem, st d dzi mówimy o nim: Gali Anomim lub lepiej Anonim tzw.
Gali. Przez nieporozumienie najstarszy wydawca kroniki (G. Lengnich) poł czył z nim w XVIII w.
imi Marcin, st d zwano go dawniej Marcinem Gallem.
Kronika składa si z trzech ksi g. Ksi ga I doprowadzona została od czasów legendarnych do
narodzin Bolesława Krzywoustego. Ksi ga II traktuje o okresie dzieci stwa i młodo ci ksi cia oraz
jego współrz dach z ojcem i bratem Zbigniewem. Ksi ga trzecia dotyczy jego samodzielnych
rz dów po wygnaniu Zbigniewa. Opowiadanie urywa si na zdobyciu Nakła w 1113 r. Kronika
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
8
opiera si na tradycji dworskiej, autopsji autora i niektórych ródłach pisanych (rocznik kapitulny
krakowski, zaginiony ywot w. Wojciecha). Z wielkopolskiego w tku legendarnych dziejów
Polski ocala imiona poprzedników Mieszka I. Szerzej opisuje rz dy Bolesława Chrobrego, które
miały słu y za wzór i inspirowa głównego bohatera kroniki. Rzecz oczywista, w sposób bardziej
wyczerpuj cy traktuje dopiero czasy Krzywoustego, z którego dworem (zapewne krakowskim)
Gali był zwi zany jako domniemany kapelan ksi cia. Kronika nie zawiera ani jednej daty;
informuje do rzetelnie, mimo e autor nie był wolny od ambicji literackich (zrytmizowana proza,
wiersze).
Autograf kroniki nie zachował si , a spo ród trzech jej r kopisów najstarszy pochodzi dopiero z
XIV w. Jego podobizn fotograficzn ogłosił J. Krzy anowski, Galla Anonima Kronika, podobizna
fotograficzna z XIV w., Warszawa 1948. Krytyczne wydanie kroniki dał K . M a l e c z y s k i w
MPH, seria .II t. II, Kraków 1952. Na uwag zasługuje nowa edycja kroniki w polskim przekładzie
R . G r ó d e c k i e g o w opracowaniu i z obszernym wst pem, sumuj cym stan bada w tym
przedmiocie, M . P l e z i : Anonim tzw. Gall, Kronika polska (Biblioteka Narodowa, nr 59, seria l,
wyd. 2 1965, wyd. 3 1968)
2) Charakter podobny do Kroniki Anonima Galia nosił zabytek przechowany tylko w
okruchach, Carmen Mauri (Poemat Maura). Jak Gall Anonim utrwalił sław czynów Bolesława
Krzywoustego, tak nieznany nam dzi bli ej M a u r , zapewne mnich benedykty ski z tego samego
co Gali roma skiego kr gu kulturalnego, opisał czyny palatyna Krzywoustego, pot nego Piotra
Włostowica, najprawdopodobniej krótko po jego mierci (1153). Znano poemat Maura w
redniowieczu na l sku, a wykorzystał go do gruntownie – nie tylko pod wzgl dem tre ci, ale
przejmuj c ze całe heksametryczne ust py – bezimienny autor kroniki o Piotrze Wła cie z
pocz tku XVI w. Kronika ta posłu yła M . P l e z i do cz ciowej rekonstrukcji poematu (MPH,
seria II, t. III, Kraków 1951).
3) Kolejna kronika polska wyszła spod pióra Polaka mistrza Wincentego zw. Kadłubkiem.
Pochodził on z rodziny rycerskiej (z ziemi sandomierskiej), odbył studia zagraniczne mo e w
Bolonii, a mo e w Pary u, i uwie czył je – jako jeden z pierwszych Polaków – stopniem mistrza
(magistre). Zwi zał si blisko z dworem Kazimierza Sprawiedliwego, pełni c funkcje kancelaryjne.
Co do godno ci duchownych, to na pewno był proboszczem kolegiaty sandomierskiej, a od 1207 r.
– biskupem krakowskim. W 1218 r. t ostatni godno porzucił, aby zamkn si w klasztorze
cystersów j drzejowskich, gdzie w pi lat pó niej rozstał si ze wiatem.
Kronika mistrza Wincentego jest owocem du ej erudycji poł czonej ze swoistym smakiem i
talentem literackim. Niewiele w niej troski o prawd historyczn , w tki dziejów Polski przeplataj
si z dziejami Aleksandra Wielkiego, Juliusza Cezara, Grakchów itp. W celu osi gni cia efektów
estetycznych lub moralnych autor swobodnie przeinacza fakty.
Konstrukcja kroniki jest niejednolita. Trzy pierwsze ksi gi traktuj o dziejach bajecznych i
dynastii piastowskiej do 1173 r. w formie anachronicznego niekiedy dialogu mi dzy biskupem
krakowskim Mateuszem i arcybiskupem gnie nie skim Janem. Ksi ga IV natomiast,
doprowadzona do 1202 r. (wzmiankuje jeszcze 1205 r.), została napisana w formie narracji ci głej,
ma o wiele bardziej komunikatywny j zyk i stosunkowo rzetelny zr b faktograficzny. Kronika była
dziełem niezwykle poczytnym, o czym wiadczy du a liczba a 27 zachowanych jej r kopisów
kompletnych, a nadto 5 fragmentarycznych. W XV w. studiowano j w Uniwersytecie
Krakowskim, a przy tym do czasów Długosza była kanonem wiedzy historycznej o dawniejszej
Polsce;
Dotychczas brak wydania kroniki mistrza Wincentego, które odpowiadałoby w pełni wymogom
nauki, tzn. uwzgl dniało wszystkie r kopisy. Najbardziej dost pny jest tekst w MPH, t. II.
Tłumaczenie polskie w wydaniu A . P r z e z d z i e c k i e g o . Mistrza Wincentego zwanego
Kadłlubkiem biskupa krakowskiego Kronika polska, Kraków 1862, pozostawia wiele do yczenia.
Otrzymali my ostatnio nowy przekład K . A b g a r o w i c z a i B . K ü r b i s , komentowany i
opatrzony erudycyjnym wst pem przez B . K ü r b i s , Mistrza Wincentego Kronika polska.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
9
Warszawa 1974. Na uwag zasługuj My li i nauki Mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem w
opracowaniu B . K ü r b i s , Warszawa 1980. Z literatury przedmiotu na uwag zasługuj : R .
G r ó d e c k i , Mistrz Wincenty Kadłubek biskup krakowski, „Rocznik Krakowski”, XIX, 1923; O .
B a l z e r , Studium o Kadłubku [w:] Pisma po miertne Oswalda Balzera, t. 1-2, Lwów 1934-1935;
M. Plezia, Podstawy do nowego wydania kroniki Kadłubka [w:] Od Arystotelesa do „Złotej
legendy”, Warszawa 1958.
4) Zapewne z inspiracji kroniki mistrza Wincentego i z my l zbli enia jej niełatwego tekstu do
czytelnika, a zarazem uzupełnienia jej opisem wydarze nowszych, ju przez Wincentego nie
uwzgl dnionych, powstała u schyłku XIII w. w rodowisku franciszka skim krakowskim kronika
doprowadzona do 1288 r. Od imienia jej autora pomieszczonego na pocz tku tekstu nazywa si ona
albo Kronik Mierzwy (według jednego z r kopisów: Dzierzwy), albo od o rodka, w którym
powstała – kronik franciszka sk . Jej wydawca A. Bielowski (MPH, t. II i III) nie dostrzegł w niej
jednolitej cało ci i podzielił j na trzy cz ci. Mierzwie, o którym zreszt nic sk din d nie wiemy,
przypisał tylko autorstwo ust pów splataj cych we własnej oprawie stylistycznej bajeczne dzieje
Polski (w uj ciu Kadłubka) z dziejami biblijnymi (t. II, s. 145-190). Ust py dotycz ce okresu od
Kazimierza Odnowiciela do 1202 r., bardziej zbie ne z kronik Kadłubka, uznał za „Kroniki
Mierzwy dopełnienie” nieznanego autorstwa i wydrukował przy odpowiednich ust pach Kadłubka.
Wreszcie cz
stanowi c uzupełnienie Kadłubka, opart na zapiskach rocznikarskich
franciszkanów krakowskich, nazwał „Rocznikiem franciszka skim krakowskim” (t. III, s. 46-52).
O problemach tej kroniki, wymagaj cej zarówno nowych bada , jak i lepszego wydania, pisze
zwi le (oprócz informacji edytorskich A. Bielowskiego) J .
D b r o w s k i , Dawne
dziejopisarstwo polskie, s. 120-122. Ostatnio otrzymali my gruntowne studium nad t kronik J .
B a n a s z k i e w i c z a , Kronika Dzierzwy, XIV-wieczne kompendium historii ojczystej, Wrocław
1979.
5) Na zr bie Kroniki mistrza Wincentego powstała na l sku, równocze nie niemal z kronik
Mierzwy, tzw. Kronika polska (niekiedy nazywana te kronik polsko- l sk ). O jej autorstwie nic
bli szego nie wiadomo. Przypuszcza jednak wolno, e pisało j dwu autorów, poniewa si ona
najwyra niej z dwu ró nych cz ci. W pierwszej streszczaj cej Kadłubka, a z kolei uzupełniaj cej
go pobie nie wiadomo ciami x okresu od mierci Leszka Białego do 1285 r., na czoło wysuwaj
si wypadki o charakterze ogólnopolskim. Cz
druga natomiast, zamykaj ca si datami 1139-
1278, jest ju od Kadłubka niezale na, a przy tym w sposób odmienny snuje dzielnicow tradycj
Piastów l skich.
Kronika ta jest najłatwiej dost pna w wydaniu MPH, t. III.
6) U schyłku XIII w. powstała równie w swoim zasadniczym zr bie Kronika wielkopolska. Jej
autorstwo, a tak e czas spisania, były od dawien dawna przedmiotem dyskusji. Przypisywano je
wi c biskupowi pozna skiemu Boguchwałowi (1242-1253) i równocze nie kustoszowi katedry
pozna skiej Godzisławowi Baszkowi (wyst puje w latach 1268-1273), albo tylko temu ostatniemu,
st d w wydaniu MPH (t. II) ródło to nazywa si kronik Boguchwała i Godysława Paska.
Poniewa jednak kronika zawiera, opis dwu epizodów dziejowych z XIV w. (1314 i 1346), a drugi
z nich dotyczył Santoka, o którym na ogół w Kromce s stosunkowo dobre informacje, próbowano
czas jej powstania przesuwa do około połowy XIV w., a autora wi za z Santokiem. Poniewa
dalej we wszystkich dziewi ciu zachowanych r kopisach Kroniki wielkopolskiej znajduje si ona
jako cz
(pocz tkowa) wielkiego zwodu kronikarsko-annalistycznego nazywanego „Dług
kronik Pol jków” lub „Wielk kronik Lechitów”, do którego to zwodu nale y m. in. Kronika
Janka z Czarnkowa, próbowano równie autorstwo tamtej przypisywa Jankowi. Krytyka jednak
wykazała, e zasadniczy zr b kroniki ko czy si na 1273 r., wychodz ce za poza t dat
wiadomo ci stanowi pó niejsze dodatki, czyli interpolacje. Najbardziej prawdopodobne jest
autorstwo Godzisława Baszka.
Kronika wielkopolska stanowi bardzo cenne ródło historyczne. Do 1202 r. opiera si na
Kadłubku, ale wprowadza równie bardzo wa ne elementy wielkopolskiej tradycji historycznej. Ta
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
10
sama tradycja dominuje w dalszej jej cz ci, bez porównania wa niejszej. Dysponujemy
doskonałym wydaniem tej kroniki B . K ü r b i s ó w n y w MPH, seria II, t. VIII, Warszawa 1970,
oraz polskim tłumaczeniem K .
A b g a r o w i c z a ze wst pem i komentarzem B .
K ü r b i s ó w n y , Kronika wielkopolska, Warszawa 1965. Z opracowa na uwag zasługuj : W .
K t r z y s k i , O kronice wielkopolskiej, Rozprawy Akademii Umiej tno ci, Wydz. Hist.-Filoz., t.
33, Kraków 1896, a przede wszystkim B . K ü r b i s ó w n a , Studia nad Kronik wielkopolsk ,
Pozna 1952, oraz Dziejopisarstwo wielkopolskie XIII i XIV wieku, Warszawa 1959, a tak e
wst py edytorskie tej e autorki w wymienionych wydaniach kroniki.
7) W kolejno ci omówi nale y kronik z XIV w., która nale y równie do wspomnianego
wy ej zwodu ,,Wielkiej kroniki”, a któr w MPH wł czono cz ciowo do Kroniki Janka z
Czarnkowa (t. II, s. 623-631, § 3), cz ciowo za potraktowano jako ..Rocznik kujawski” (tam e, t.
III, s. 204-212). Jedn cało dostrzegł w tym zabytku W . K t r z y s k i i tak go ogłosił drukiem
jako dodatek do swojej pracy O rocznikach polskich (Kraków 1896). J . D b r o w s k i (Dawne
dziejopisarstwo polskie, s. 163-165) proponuje dla nazw Kronika katedralna krakowska, a to na
podstawie kr gu zainteresowa anonimowego autora. Kronika obejmuje okres od 1202 do 1377 r.;
dla okresu 1202-1278 zawiera zaledwie wyci g wiadomo ci z Rocznika kapitulnego krakowskiego.
Ju dla schyłku XIII w. szerzej omawia walki o Kraków, jest za bardzo cennym ródłem do
czasów Łokietka i Kazimierza Wielkiego. W ust pie ko cowym daje bardzo ujemn ocen
panowania Ludwika Andegawe skiego w Polsce.
8) W historiografii polskiej XIV w. czołowe miejsce zajmuje Kronika Janka z Czarnkowa.
Je eli wył czy z niej ust p, który najprawdopodobniej nale y do Kroniki katedralnej krakowskiej
(o czym wy ej), a tak e dwa poprzedzaj ce go krótkie ust py, przej te z jakiego innego ródła,
obejmuje ona okres od 1370 do 1384 r. Zaczynałaby si od opisu okoliczno ci mierci Kazimierza
Wielkiego, po którym nast puje bardzo szczegółowy opis wydarze zwi zanych z panowaniem
andegawe skim w Polsce. Uciera si w nauce pogl d, e kronice brak pocz tku, ale równie
zamkni cia, wiadomo bowiem, e Janko z Czarnkowa zmarł dopiero w 1386 lub 1387 r. Kronika
nie nosi bynajmniej cech erudycyjnej pracy historiograficznej, jest raczej „pami tnikiem
politycznym” byłego podkanclerzego Królestwa, zwi zanego silnie z obozem antyandegawe skim.
Jest wi c sił rzeczy relacj stronnicz , ale opart na bystrej obserwacji spraw i czynnych
politycznie ludzi, pisan na ywo pocz wszy najprawdopodobniej od 1377 r.
Autor Kroniki Janko był synem wójta w wielkopolskim Czarnkowie. Nie przes dza to jednak
sprawy jego mieszcza skiego pochodzenia. Studia, zapewne prawnicze, odbył przypuszczalnie we
Włoszech. Jako duchowny zbierał pieczołowicie prebendy i godno ci ko cielne (pocz tkowo w
Meklemburgii), dochodz c do archidiakonatu gnie nie skiego. Bawił parokrotnie w Awinionie
jako rzecznik biskupa pozna skiego i wrocławskiego, a wcze niej zapewne jako kanclerz biskupa
szwery skiego w Meklemburgii. W Polsce osiadł w 1360 r., a od 1366 r. piastował wysoki urz d
podkanclerzego Królestwa. Po mierci Kazimierza Wielkiego został oskar ony o wykradzenie z
jego grobu insygniów królewskich; miały one prawdopodobnie posłu y koronacji ksi cia
gniewkowskiego
Władysława
Białego,
którego
wysuwano
przeciwko
Ludwikowi
Andegawe skiemu. Przeciwnicy polityczni zarzucali nawet Jankowi zagarni cie ze skarbca
królewskiego klejnotów i gotówki, doprowadzaj c do skazania go na konfiskat mienia i banicj .
Umo liwiono mu jednak powrót na archidiakonat gnie nie ski, co stworzyło odpowiednie warunki
do napisania kroniki.
Kronika Janka z Czarnkowa została ogłoszona drukiem według dziewi ciu zachowanych
r kopisów w MPH, t. II. Polski przekład dał J .
e r b i ł ł o , Kronika Jana z Czarnkowa
archidiakona gnie nie skiego podkanclerzego Królestwa polskiego (1370-1384), Warszawa 1905.
Z opracowa zasługuj na uwag : J . S i e r a d z k i , Polska wieku XIV. Studium z czasów
Kazimierza, Wielkiego, Warszawa 1959 (zwłaszcza szkic Janko z Czarnkowa i jego utwór) oraz J .
D b r o w s k i , Dawne dziejopisarstwo polskie (s. 140-165). Wa ny jest artykuł o Janku z
Czarnkowa tego autora w Polskim Słowniku Biograficznym.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
11
9) Prawie współcze nie z kronik Janka z Czarnkowa powstała na l sku Kronika ksi
t
polskich. Jej autorem był najprawdopodobniej kanonik kolegiaty w Brzegu, a – jak wskazuje tre i
nastrój utworu – raczej Polak ni Niemiec. Czas powstania kroniki zamyka si w granicach
chronologicznych 1382-1386 r., doprowadzona za została do 1382 r. Bajeczne dzieje Polski
kronika powtarza za Kadłubkiem. Zna legend o Lechu i Czechu, która wcze niej została zapisana
w Kronice wielkopolskiej. Stosunkowo obficie korzysta z kroniki Galia, po nim za głównie z
Kadłubka. Do mierci Leszka Białego ma jeszcze charakter ogólnopolski, przechodz c z kolei
prawie wył cznie do przedstawienia dziejów l ska, czy raczej ksi
t l skich.
Tekst kroniki podano w MPH, t. III.
10) W ród kronik z XIV w. warto jeszcze wspomnie tzw. Kronik oliwsk . Zaczyna si ona
dat fundacji klasztoru cystersów w Oliwie (1170), a ko czy si na połowie XIV w. Jest to w
zasadzie kronika klasztoru oliwskiego, ale od schyłku XIII w;, przy bardziej rozwini tej narracji,
podaje wiele informacji do politycznych dziejów Pomorza Gda skiego. Autorem kroniki był
najprawdopodobniej pochodz cy z Pomorza Stanisław Polak, opat oliwski w latach 1330-1356.
Tekst kroniki został ogłoszony w MPH, t. VI.
11) Z pocz tkiem XV w., na krótko po bitwie grunwaldzkiej powstało niedu e, ale wa ne
dziełko historiograficzne, Kronika konfliktu Władysława króla Polski z Krzy akami. Dziełko to,
zachowane tylko w jednym r kopisie, stanowi najprawdopodobniej skrót obszerniejszego opisu
bitwy grunwaldzkiej, z którego korzystał Długosz. Najnowsze wydanie tego dziełka dał Z .
C e l i c h o w s k i , Cronica conflictus Wladislai regis Poloniae cum Cruciferis anno Christi 1410,
Pozna 1911 (z podobizn fotograficzn tekstu).
12) Najwi kszym dziełem historiograficznym polskiego redniowiecza jest historia Polski Jana
Długosza. Rozmiarami przerasta cały niemal, razem wzi ty, dorobek naszej wcze niejszej
historiografii, ale nie miała tak e równego sobie w ówczesnej Europie. Nadano jej tytuł Roczniki
czyli kroniki stawnego Królestwa Polskiego, potomni nazywali je raczej „Histori Polski”. Dzieło
to zbli a si do roczników układem materiału według dat rocznych, do kronik za – rozbudowan
narracj , w rzeczywisto ci jest jednak prób krytycznego opracowania naszych dziejów na
podstawie olbrzymiego materiału ródłowego, przez co graniczy ju z naukow historiografi .
Jan Długosz urodził si w 1415 r. w Brze nicy, w ziemi sieradzkiej, był synem rycerza spod
Grunwaldu. W 1428 r. rozpocz ł studia na wydziale artium w Akademii Krakowskiej. Nie
uwie czył ich jednak stopniem naukowym, bo ju w 1431 r. wst pił do słu by kancelaryjnej na
dworze biskupa krakowskiego Zbigniewa Ole nickiego. Odznaczył si zrazu du ymi zdolno ciami
w zakresie administracji gospodarczej biskupstwa, sporz dził inwentarz jego dóbr (1440), który
niestety zagin ł, wykazał si pewn obrotno ci w poselstwach z ramienia biskupa i doszedł do
godno ci kanonika kapituły krakowskiej, zbieraj c przy tym wiele prebend. Oddany absolutnie
Zbigniewowi Ole nickiemu, pod jego wpływem kształtował swój pogl d na wiele spraw, a tak e
stosunek do Kazimierza Jagiello czyka. W okresie sporu o obsad biskupstwa w Krakowie w 1461
r. znalazł si nawet w jawnej opozycji do króla. Wnet jednak konflikt ustał, a Długosza spotykamy
w poselstwach królewskich dla układów z Krzy akami. Po wojnie trzynastoletniej zaanga ował go
król na wychowawc swoich synów i posługiwał si nim w paru jeszcze poselstwach. W 1471 r.,
kiedy wychowanek Długosza Władysław Jagiello czyk obejmował tron w Czechach, Długoszowi
proponowano godno (której nie przyj ł) arcybiskupa w Pradze. Zmarł w 1480 r., wie o
kreowany arcybiskupem lwowskim. Zachował si ywot Długosza, pisany na krótko po jego
mierci, prawdopodobnie pióra F. Kallimacha (Vita Joannis Dlugosch senioris canonici
Cracoviensis, wyd. M . B r o e k , Warszawa 1961).
Do działalno ci dziejopisarskiej przyst pił Długosz najprawdopodobniej z inspiracji swego
mo nego protektora Zbigniewa Ole nickiego. Sposobił si do niej gruntownie, gromadz c
wszystko to, co przed nim w tym zakresie napisano. Starał si wykorzysta ródła ruskie, czeskie,
niemieckie, a nadto dost pne sobie dokumenty. ywo interesował si tradycj ustn w relacji
wysoko postawionych osób, w tym tak e samego Ole nickiego. Inspirowało go zapewne
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
12
niejednokrotnie własne jego do wiadczenie nabyte w słu bie dyplomatycznej. Umiej tno ci
pisarskie doskonalił na lekturze autorów antycznych, z którymi si zetkn ł m. in. dzi ki
trzykrotnemu wyjazdowi do Włoch. Wzorem pracy dziejopisarskiej był mu bezpo rednio Liwiusz.
Dzieło Długosza składa si z dwunastu ksi g. Dziesi pierwszych, poprzedzonych opisem
geograficznym Polski nie maj cym równego sobie w całym ówczesnym pi miennictwie
europejskim, stanowi płód rozległej erudycji dziejopisarza; do dwu ostatnich, nieproporcjonalnie
obszernych, materiał czerpał z autopsji i z tradycji ustnej. Obie cz ci pisane były prawdopodobnie
równolegle, ju po mierci Ole nickiego. Brak Długoszowi perspektywy historycznej, tj.
wiadomo ci, e instytucje społeczno-prawne i gospodarcze podlegaj stałym przemianom.
Zdarzaj si przemilczenia faktów mu niemiłych, a nawet wiadome zniekształcenia. Dzieje Polski
Długosza zostały ogłoszone w serii jego Dzieł wszystkich przez A . P r z e z d z i e c k i e g o (t. l-14,
Kraków 1873-1878; t. 10-14 tekst łaci ski, t. 2-6 przekład polski K. Mecherzy skiego). Obecnie
Instytut Historii Uniwersytetu Jagiello skiego przygotowuje nowe wydanie dziejów Polski
Długosza (redaktorzy J. D browski, J. Garbacik i K. Pieradzka). Wydawcy powrócili do tytułu
Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego. Dot d ukazało si 9 ksi g, tj. 5 tomów tekstu
polskiego (Warszawa 1961-1974) oraz 5 tekstu łaci skiego (Warszawa 1964-1978). Dzieło
Długosza doczekało si rozbiorów krytycznych: A . S e m k o w i c z . Krytyczny rozbiór Dziejów
Polski Jana Długosza (do roku 1384), Kraków 1887; S . G a w d a , K . P i e r a d z k a , J .
R a d z i s z e w s k a , K . S t a c h o w s k a , pod kierunkiem J. D browskiego, Rozbiór krytyczny
Annalium Poloniae Jana Długosza (lata 1385-1480), t. I-II, Wrocław-Warszawa-Kraków 1961-
1965. Osobno opracowany został rozbiór dla wa kiego okresu wojny trzynastoletniej: S . M .
K u c z y s k i [i współpracownicy], Lata wojny trzynastoletniej w „Rocznikach czyli kronikach”
inaczej „Historii polskiej” Jana Długosza (1454-1466), t. I - II, Łód 1964 - 1965.
Oprócz pełnych dziejów Polski spod pióra ^Długosza wyszły ywoty biskupów polskich, w tym
osobno w. Stanisława oraz Zbigniewa Ole nickiego, a nadto ywot bł. Kingi (Dzieła wszystkie, t.
1). Opisał chor gwie zdobyte na Krzy akach w bitwie pod Grunwaldem (Jan Długosz, Banderia
Pruthenorum, wyd. K. Górski, Warszawa 1958) oraz herby u ywane w Królestwie przez ziemie,
biskupstwa oraz rycerstwo, o których podał wiele ciekawych informacji (Klejnoty Długoszowe,
krytycznie opracował i na nowo wydał M . F r i e d b e r g , Kraków 1931). Jest wreszcie autorem
obszernego opisu dóbr ko cielnych (kapitulnych, parafialnych i klasztornych) diecezji krakowskiej,
czyli tzw. Liber beneficiorum (Dzieła wszystkie, t. 7-9).
Najpełniejsze omówienie
ycia i działalno ci Długosza dali M . B o b r z y s k i i S .
S m ó ł k a , Jan Długosz, jego ycie i stanowisko w pi miennictwie, Kraków 1893. Na uwag
zasługuje praca zbiorowa Dlugossiana. Studia historyczne w pi setlecie mierci Jana Długosza,
pod red. S . G a w d y (Prace Historyczne UJ), Warszawa 1980.
13) Na Długoszu zamyka si epoka polskiej historiografii. A po Naruszewicza dzieje Polski
redniowiecznej widziano tylko oczyma Długosza, streszczaj c go jedynie i skracaj c.
Zasadniczego znaczenia nabierała natomiast sprawa jego kontynuacji. Pierwszym takim
kontynuatorem, doprowadzaj cym dzieje Polski do 1506 r., był uczony przedstawiciel polskiego
Odrodzenia, profesor Akademii Krakowskiej, lekarz, historyk i geograf M a c i e j z M i e c h o w a
(1457-1523). Jego Kronika Polaków, która po raz pierwszy wyszła drukiem w 1519 r., a po 1480
r. streszczała Długosza, a z kolei w wietle dla Jagiellonów niekorzystnym przedstawiała okres
1480-1506. Z tego wzgl du pierwsze jej wydanie zostało skonfiskowane i dopiero wersja
wyretuszowana, o dwa lata pó niejsza, trafiła do r k czytelników. Obszerne studium o kronice
Macieja z Miechowa dał A . B o r z e m s k i , Kronika Miechowity, rozbiór krytyczny, Rozprawy
Akademii Umiej tno ci, Wydz. Hist.-Filoz., t. 28, Kraków 1891. O yciu i wszechstronnej
działalno ci tego uczonego informuje praca zbiorowa: Maciej z Miechowa 1457-1523, historyk,
geograf, lekarz, organizator nauki. Wrocław-Warszawa 1960.
14) Wspomnie tu jeszcze nale y niektóre wa niejsze dla nas kroniki obce, szczególnie
zawieraj ce wiadomo ci do ubogich w ródła najstarszych dziejów Polski. Na pierwszym miejscu
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
13
wymienimy kronik współczesnego Bolesławowi Chrobremu biskupa merseburskiego Thietmara.
Uzupełnia ona nasz wiedz o czasach Mieszka I, a nade wszystko przedstawia obszernie stosunki
Chrobrego z cesarstwem do 1018 r. Krytycznie opracowany tekst łaci ski, wraz z przekładem na
j zyk polski, dał M . Z . J e d l i c k i , Kronika Thietmara, Pozna 1953. Do stosunków polsko-
ruskich za pierwszych Piastów bardzo cenne wiadomo ci przynosi współczesna Gallowi, Powie
minionych lat, ł cz ca elementy typowo annalistyczne z narracj wła ciw kronikom i za kronik
ostatnio uchodz ca. W dochowanej do nas redakcji jest ona dziełem mnicha peczerskiego Nestora z
1113 r., ale kryje w sobie warstwy czyli zwody wcze niejsze, datowane na lata: 1037-1039, 1073,
1093-1095. Dysponujemy dzi przekładem polskim tej kroniki opatrzonym w obszerny komentarz:
F . S i e l i c k i , Powie minionych lat, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968. O stosunkach polsko-
czeskich od zarania naszych dziejów po czasy Krzywoustego informuje kronika kanonika
praskiego Kosmasa, spisana w latach 1110-1125 i do tej ostatniej daty doprowadzona. Uwa ana
dawniej za ródło bardzo bałamutne, dzi zyskuje coraz wi cej obro ców. Mamy przekład polski
tej kroniki (z obszernym wst pem edytorskim) M . W o j c i e c h o w s k i e j , Kosmasa kronika
Czechów, Warszawa 1968. W takim samym opracowaniu tej e autorki zostały udost pnione
czytelnikowi polskiemu dwa inne zabytki kronikarskie Czech, dotycz ce dalszych lat XII w.:
Kronikarze czescy. Kanonik Wyszehradzki, Mnich Sazawski, Warszawa 1978. W tym szeregu
wymieni jeszcze warto Kronik Słowian z drugiej połowy XII w. kronikarza niemieckiego
Helmolda, traktuj c o chrystianizacji Słowia szczyzny zachodniej, a po rednio dotykaj c
równie dziejów Polski (przekład polski J . M a t u s z e w s k i e g o ze wst pem i komentarzem J .
S t r z e l c z y k a , Helmolda kronika Słowian, Warszawa 1974), oraz tzw. Kronik polsko-
w giersk , ródło pochodzenia w gierskiego z pierwszej połowy XIII w., którego r kopi mienne
przekazy zachowały si tylko w Polsce. Kronika zawiera wiadomo o koronie pozyskanej w
Rzymie dla Bolesława Chrobrego, która dostała si ostatecznie w. Stefanowi w gierskiemu.
Ostatnie wydanie: Chronica Hungaro-Poloniea, cz. I (tekst), wyd. B . K a r á c s o n i , Szeged 1960.
Tekst dost pny jest równie w MPH, t. I.
Z pó niejszych kronik obcych na wzmiank zasługuje: Kronika hipacka (Polnoje sobranije
russkich lelopisiej, t. II, Sanktpeterburg 1843), stanowi ca niezast pione ródło do stosunków
polsko-ruskich w pierwszej połowie XIII w.; dalej ze ródeł krzy ackich: Kronika Piotra z
Dusburga, obejmuj ca lata 1190-1326 (por. studium: M. Polakówna, Kronika Piotra z Dusburga,
Wrocław-Warszawa-Kraków 1968, gdzie m. in. informacje o wydaniach) oraz Kronika Wiganda z
Marburga, dotycz ca okresu 1293-1393 (przekł. polski E. Raczy skiego, Pozna 1842).
d.
ywoty ci tych i inne biografie
ywoty wi tych stanowi grup ródeł historycznych typowych dla redniowiecza. W tek
biograficzny przeplata si w nich z legend , dlatego wymagaj du ej ostro no ci badawczej. S z
reguły ródłem nie do okresu, o którym traktuj , ale do czasów, w których zostały napisane.
Odzwierciedlaj mentalno ludzi swojej epoki i wiele realiów z ich ycia.
Pierwszorz dn warto ródła historycznego przedstawiaj dwa ywoty w. Wojciecha, spisane
na krótko po jego mierci. Jeden z nich powstał w Rzymie; napisał go mo e mnich Kanaparz, a
mo e – jak przypuszczaj niektórzy – sam papie Sylwester II; dzi przyjmuje si dla nazwa
„ ywotu pierwszego”. Drugi ywot wyszedł spod pióra w. Brunona z Kwerfurtu. Oba zostały
wydane według najnowszych wymogów nauki przez J . K a r w a s i s k w MPH, seria II, t. IV,
cz. 1-2, Warszawa 1962 i 1969; przekład polski K . A b g a r o w i c z a ze wst pem i komentarzem
J . K a r w a s i s k i e j , Pi miennictwo czasów Bolesława Chrobrego, Warszawa 1966. Istniał
jeszcze inny ywot w. Wojciecha bardzo bliski jego czasom, wspominany przez Galia Anonima,
ale nie zachował si . Wreszcie stosunkowo bliski czasom w. Wojciecha jest jeszcze krótki utwór
nosz cy tytuł M cze stwo w. Wojciecha m czennika, inne natomiast jego ywoty s ju znacznie
pó niejsze (MPH, t. I i IV).
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
14
Do najstarszych zabytków hagiograficznych Polski nale y ywot pi ciu braci pustelników
(eremitów benedykty skiej reguły z Mi dzyrzecza w Wielkopolsce, zamordowanych w celu
rabunkowym w 1003 r.) pióra wspomnianego Brunona z Kwerfurtu (tekst łaci ski w krytycznym
wydaniu J . K a r w a s i s k i e j w MPH, seria II, t. IV, cz. 3, Warszawa 1973; przekład polski w
cytowanej publikacji Pi miennictwo czasów Bolesława Chrobrego).
Osobn grup stanowi trzy ywoty biskupa bamberskiego w. Ottona, który dokonywał
chrystianizacji na podbitym przez Krzywoustego Pomorzu Zachodnim. Autorami ywotów byli
Niemcy Wolfger, Ebo i Herbord, a spisano je w klasztorach niemieckich w Prüfening i w
Bambergu. Wszystkie trzy powstały około połowy XII w., odzwierciedlaj wi c jeszcze wie
tradycj pomorskich wypraw misyjnych; znaczna jest zatem ich warto jako ródła do dziejów
Pomorza Zachodniego w tej epoce. Wszystkie trzy maj ju naukowe, krytyczne wydania (MPH,
seria II, Ł VII, cz. l-3, wyd. J . W i k a r j a k i K . L i m a n , Warszawa 1966-1974), Publikacja
Pomorze Zachodnie w ywotach Ottona, wst p i komentarz J . W i k a r j a k a , przedmowa G .
L a b u d y , Warszawa 1979, udost pniona szerszym kr gom czytelników, zawiera fragmenty
dziejów Polski.
Cennym ródłem dla XIII w. s ywoty w. Stanisława: ywot mniejszy datowany na ok. 1242 r.
i ywot wi kszy z około 1260 r. (oba autorstwa Wincentego z Kielc, ogłoszone drukiem w MPH, t.
II) oraz pó niejszy nieco od nich zaczynaj cy si od „Tradunt” (donosz ), a maj cy tylko bardzo
przestarzałe wydanie (1824). U schyłku XIII w. zostały spisane wi kszy i mniejszy ywot w.
Jadwigi, ony Henryka Brodatego; do ywotów doł czono nadto genealogi wi tej (druk w MPH,
t. II). Bardzo realistycznie przedstawione sceny z ycia wpłyn ły na powstanie a dwu obrazowych
wersji cudów w. Jadwigi, a to w postaci ilustracji do r kopisów, datowanych na 1380 i 1451 r. Ta
obrazowa legenda została ogłoszona drukiem: T . W s o w i c z , Legenda l ska, Wrocław-
Warszawa-Kraków 1967.
Niewiele pó niejsze od ywotów w. Jadwigi s ywoty Anny ony Henryka Pobo nego, Kingi
ony Bolesława Wstydliwego, Salomei jego siostry, jak równie w. Jacka (wszystkie trzy w MPH,
t. IV). W XV w. do rejestru ywotów typu hagiograficznego nale y doł czy : ywot królowej
Jadwigi, w. Jana Kantego oraz brata Mikołaja z Wielkiego Ko mina (druk. w MPH, t. IV-VI).
Dopiero w tym stuleciu, zapewne pod wpływem pr dów Odrodzenia, zaczyna si rozwija
biografia niehagiograficzna, chocia jeszcze w ywotach biskupów polskich Jana Długosza (Dzieła
wszystkie, t. I) czy np. w Katalogu biskupów krakowskich (MPH, t. III) znajdujemy nader słaby
wyraz tych nowych d
no ci. Nowy kierunek biografii wieckiej reprezentuje ju ywot Zbigniewa
Ole nickiego (Dzieła wszystkie, t. I) pióra Długosza, a przede wszystkim prace Filipa Kaliimacha
(Vita et mores Gregorii Sanocei, wyd. I . L i c h o s k a , Warszawa 1963; Vita et mores Sbignei
cardinalis, wyd. I . L i c h o s k a , Warszawa 1962, oraz przypisany Kallimachowi, a cytowany ju
wy ej w ust pie o kronikach, ywot Długosza).
e.
Dokumenty i listy
Termin „dokument” bywa cz sto u ywany w bardzo szerokim znaczeniu. Rozci ga si go
mianowicie na wszelkie ródło pisane, na wszelki element dokumentacji historycznej. Jest to
jednak niesłuszne. Dokumentem winno si nazywa akt prawny, spisany według okre lonych
kancelaryjnych formuł. Tak poj ty dokument jest wytworem kultury redniowiecznej, o wiele
trwalszym od niej samej, bo w niektórych kancelariach ywotnym nawet jeszcze w XIX w. Listy
miały w redniowieczu bardzo cz sto posta zewn trzn dokumentów, nawet je eli – tak jak
dokument wła ciwy – nie stwarzały nowego stanu prawnego. Niekiedy wi c trudno rozró ni te
dwie gatunkowo odr bne grupy ródeł, a zatem w odniesieniu do redniowiecza mo na traktowa
je ł cznie.
Rozwój dokumentu i listu zwi zany jest ci le ze wzrostem roli pisma w społecze stwie. Tote
u nas nie od razu z przyj ciem chrze cija stwa i ws czeniem si Polski w kr g kultury zachodniej
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
15
upowszechnił si dokument. Nie trzeba za podkre la , e bardzo powa n rol w przyjmowaniu
si wiadectwa pisanego odegrał Ko ciół, sam zreszt bezpo rednio nale ytej petryfikacji
czynno ci prawnych zainteresowany. Pierwszym dokumentem wystawionym przynajmniej
formalnie w Polsce czy przez Polski był najprawdopodobniej akt Dagome iudex, datowany na lata
985-992. Zachował si on jednak tylko w sto lat pó niejszym streszczeniu. (Wielk dyskusj na
temat tego dokumentu podsumowuje K . B u c z e k , Zagadnienie wiarygodno ci regestu Dagome
iudex, „Studia
ródłoznawcze”, t. 10, 1965, podaj c równie tekst). Kolejnym zachowanym
dokumentem czy listem powstałym w Polsce, co prawda znanym tylko z kopii, byłoby pismo
Lamberta biskupa krakowskiego z lat 1085-1092 do króla czeskiego Wratysława, z pro b o
zapewnienie bezpiecznej drogi posłom arcybiskupa kolo skiego, wracaj cym z Polski. Natomiast
najstarszym zachowanym w oryginale dokumentem polskim jest akt ksi cia Władysława Hermana
z lat 1099-1102 powstały jako pismo towarzysz ce zwrotowi na rzecz ko cioła w Bambergu dwu
złotych krzy y, które zostały tanu ko ciołowi zabrane, a nast pnie przez ksi cia polskiego kupione.
W XII w. liczba dokumentów spisanych w Polsce była jeszcze stosunkowo niedu a, ale ci gle
wzrastała. Wzrost gwałtowny nast puje w stuleciu nast pnym, a w XIV i XV w. pojawiaj si ju
setki i tysi ce dokumentów, przy czym wyrobiony formularz cz sto zaczyna zaciera sam tre
czynno ci prawnej, jak na to zwraca uwag w odniesieniu do jednej kategorii dokumentów S .
K u r a , Przywileje prawa niemieckiego miast i wsi małopolskich XIV-XV wieku, Wrocław 1971.
Na ogół dokumenty i list stanowi dobre ródło bardzo ró norodnej informacji historycznej,
wymagaj jednak odpowiedniej krytyki i umiej tno ci interpretacyjnych. Najstarsze dokumenty i
listy w Polsce powstałe i do Polski adresowane (w liczbie 150 pozycji do ko ca XII w.) zostały
zarejestrowane i krytycznie omówione w Repertorium polskich dokumentów doby piastowskiej Z .
K o z ł o w s k i e j - B u d k o w e j (Kraków 1937), gdzie podano równie miejsce ich przechowania i
druku. Wi kszo dokumentów redniowiecznych została ju opublikowana w zbiorach, które
zwykle nazywamy „kodeksami dyplomatycznymi” (z j z. greckiego przej te przez łacin :
diploma=dokument). Wa niejsze z tych zbiorów przytoczymy poni ej: Kodeks dyplomatyczny
Polski, wyd. L . R z y s z c z e w s k i , A . M u c z k o w s k i , J . B a r t o s z e w i c z , M .
B o n i e c k i , M . B o b o w s k i , L I-IV, Warszawa 1847-1887; Kodeks dyplomatyczny Małopolski,
wyd. F . P i e k o s i s k i , t. I-IV, Kraków 1876-1905; Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej,
wyd. F. Piekosi ski, t. I-II, Kraków 1874-1883; Zbiór dokumentów katedry i diecezji krakowskiej,
wyd. S . K u r a , t. I-II, Lublin 1965-1973; Kodeks dyplomatyczny miasta Krakowa, wyd. F .
P i e k o s i s k i , t. I-II, Kraków 1879-1882; Zbiór dokumentów małopolskich, wyd. S . K u r a , I .
S u ł k o w s k a - K u r a , t. I-VIII, Wrocław 1962-1975; Dokumenty s du ziemskiego krakowskiego
1302-1453, wyd. Z . P e r z a n o w s k i , Wrocław 1971; Kodeks dyplomatyczny l ska, wyd. K .
M a l e c z y s k i , A . S k o w r o s k a , t. I-III, Wrocław 1956-1964; Urkunden ur Geschichte des
Bisthums Breslau, wyd. G . A . S t e n e l , Wrocław 1845; Regesty l skie 1343-1348, oprac.
zespól pod red. W . K o r t y , t. I, Wrocław 1975 (jest to kontynuacja niemieckiego wydawnictwa
Schlesische Regesten, nale cego do wielotomowej serii Codex diplomaticus Silesiae; zawiera
streszczenia nie publikowanych lub trudno dost pnych dokumentów
l skich); Kodeks
dyplomatyczny Wielkopolski, wyd. I . Z a k r z e w s k i , F . P i e k o s i s k i , t. I-V, Pozna 1877-
1908; tego wydawnictwa t. VI, zawieraj cy Dokumenty opactwa benedyktynów w Lubiniu z XIII-
XV wieku, wyd. Z . P e r z a n o w s k i , Warszawa-Pozna 1975; Dokumenty kujawskie i
mazowieckie przewa nie z XIII wieku, wyd. B . U l a n o w s k i , Kraków 1887; Kodeks
dyplomatyczny ksi stwa mazowieckiego, wyd. T . L u b o m i r s k i , Warszawa 1863; Zbiór ogólny
przywilejów i spominków mazowieckich, wyd. J . K . K o c h a n o w s k i , Warszawa 1919; Zbiór
dokumentów i listów miasta Plocka, wyd. S. M. Szacherska, t. I, 1065-1495, Warszawa 1975;
Pommersches Urkundenbuch, wyd. R . K l e m p i n , G . W i n t e r , O . H e i n e m a n n , H . F .
F r e d e r i c h , t. I-VII, Szczecin 1868-1934; Pommerellisches Urkundenbuch, wyd. M .
P e r l b a c h , Gda sk 1822; Akta grodzkie i ziemskie, t. I-IX, Lwów 1868-1883; Vetera monumenta
Poloniae et Lithuaniae historiam illustrantia, wyd. A . T h e i n e r , t. I, Romae 1860 (bulle
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
16
papieskie dla Polski); Analecta Vaticana 1202-1366, wyd. J . P t a n i k , Kraków 1914 (głównie
bulle papieskie); Codex epistolaris saeculi decimi uinti, wyd. A . S o k o ł o w s k i , J . S z u j s k i ,
A . L e w i c k i , Kraków 1876-1894 (jest zbiorem zarówno listów, jak i wła ciwych dokumentów) ;
Akta unii Polski z Litw , wyd. S . K u t r z e b a , W . S e m k o w i c z , Kraków 1932; Materiały do
dziejów dyplomacji polskiej z lat 1486-1516, wyd. J . G a r b a c i k , Wrocław-Warszawa-Kraków
1966; Akta Aleksandra (1501-1506), wyd. F . P a p é e , Kraków 1927.
f.
Zbiory norm prawnych
Akta normatywne s bardzo cennym ródłem historycznym, pozwalaj bowiem wnikn w sfer
stosunków społeczno-prawnych i obyczajowych. Mi dzy norm prawn a rzeczywisto ci nie
mo na jednak stawia znaku równo ci. W wi kszym stopniu odzwierciedla rzeczywisto prawo
zwyczajowe, ostro niejszej natomiast i bardziej umiej tnej interpretacji wymagaj normy prawa
stanowionego, wyra aj ce niekiedy tylko stan postulowany. W redniowieczu polskim na czoło
wysuwaj si normy tzw. prawa ziemskiego, ko cielnego i miejskiego. Pominiemy tu prawo
ydowskie, ormia skie i inne.
Obszerne omówienia ródeł normatywnych i zestawienia ich publikacji zawieraj zwłaszcza: S .
K u t r z e b a , Historia ródeł dawnego prawa polskiego, t. I-II, Lwów-Warszawa-Kraków 1925-
1926; S . P ł a z a , ródła drukowane do dziejów wsi w dawnej Polsce. Studium bibliograficzno-
ródloznawcze, Warszawa - Kraków 1974 (Zeszyty Naukowe UJ, Prace Prawnicze, z. 66). Do nich
te odsyłamy Czytelnika po informacje bardziej gółowe na temat innych kategorii ródeł,
zwłaszcza aktowych.
1) P r a w o z i e m s k i e wyrosło na gruncie prawa zwyczajowego, a
Z
czasem sprz gło si
najsilniej z działalno ci ustawodawcz pa stwa, prawem uprzywilejowanej rycersko-szlacheckiej
warstwy społecznej, ale i ludno ci wie niaczej, zwi zanej z tamt warstw tzw. „układem
ziemskim”. Najwcze niejszy zachowany zbiór norm prawa zwyczajowego iego został spisany w
j zyku niemieckim na potrzeby ludno ci pruskiej poddanej władzy Zakonu Krzy ackiego,
najprawdopodobniej schyłku XIII w., jakkolwiek istniej próby zarówno wcze niejszego (pierwsza
poł. XIII w.), jak i pó niejszego (przed 1320) datowania tego zabytku. Nowe jego krytyczne
wydanie wraz z przekładem na j zyk polski J. Matuszewski, Najstarszy zwód prawa polskiego,
Warszawa 1959. Z kolei prawo zwyczajowe Polski zostało skodyfikowane i przystosowane do
nowych potrzeb społeczno-pa stwowych w statutach Kazimierza Wielkiego. Jak wykazał badacz
tych statutów R . R o m a n , Geneza Kazimierza Wielkiego. Studium ródłoznawcze, Kraków 1961,
wcze niejszy był statut wielkopolski (po 1357 r.), pó niejszy za nieco małopolski. Z czasem
statuty te uzupełniono protokołami spraw precedensowych (prejudykaty) oraz dodatkowymi
normami prawa stanowionego (ekstrawaganty), tworz c w ten sposób zwody rozszerzone.
Nadawano im rozmaite redakcje, ł czono w jeden zwód ogólny, a tak e tłumaczono na j zyk polski
i ruski. Wszystkie te zwody i redakcje zostały ogłoszone drukiem w wydawnictwie Archiwum
Komisji Prawniczej AU (t. II - IV, Kraków, 1895-1921), przy czym w t. II i IV B. Ulanowski wydał
przekazy łaci skie, a w t. III F. Piekosi ski – przekłady polskie. Prób odtworzenia pierwotnego
tekstu statutu małopolskiego podj ł O . B a l z e r , Statuty Kazimierza Wielkiego, Pozna 1947.
Statuty kazimierzowskie były podstaw prawa ziemskiego w Polsce a do rozbiorów. Zostały one
opublikowane w jednym z najstarszych druków polskich (L . Ł y s i a k , S . R o m a n , Polskie
statuty ziemskie w redakcji najstarszych druków, Wrocław-Kraków 1958).
Kodyfikacja Kazimierza Wielkiego omin ła ziemi ł czyck , która do lat pi dziesi tych XIV
w. tworzyła oddzielny organizm polityczny. Jej prawo zwyczajowe spisano wi c u schyłku XIV w.,
a nast pnie wł czono do zwodu praw tej ziemi z 1419 r. (druk m. in. w Wyborze ródeł do historii
ustroju i prawa s dowego Polski, z. II, wyd. S . K u t r z e b a , A . V e t u l a n i , Kraków 1930). Z
podobnych wzgl dów zostało z osobna skodyfikowane i rozbudowane szeregiem statutów
ksi
cych, poczynaj c od 1377, prawo na Mazowszu. Zbiór tych statutów ogłosił O . B a l z e r ,
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
17
redniowieczne prawa mazowieckiego pomniki, Archiwum Komisji Prawniczej AU, t. V, Kraków
1897, s. 191-309. Ostatnio podj to reedycj pomników prawa mazowieckiego, której trzy tomy,
obejmuj ce lata 1228-1540, ukazały si ju drukiem: Iura Masoviae terrestria, t. I-III, wyd. J .
S a w i c k i , Warszawa 1972-1974.
Prawo ziemskie Królestwa było systematycznie uzupełniane (statut warcki 1423 r., statuty
nieszawskie 1454 r., statut piotrkowski 1496 r., dodatkowe spisy prawa zwyczajowego), a w 1506
r. zostało uj te w zbiór nazywany zwykle statutem Łaskiego, który ukazał si drukiem w Krakowie
pt. Commune incliti Regni Poloniae prvilegium... Niektóre pozycje tego statutu przedrukowano w
cytowanym wy ej Wyborze. Zabytki prawne omawianej tu epoki znajduj si w wydawnictwach:
S. Konarskiego, Volumina legum, t. I, przedruk – Petersburg 1859; J . V . B a n d t k i e g o , Ius
Polonicum, Warszawa 1831.
2) Polskie prawo ko cielne formowało si oczywi cie w oparciu o kanony (prawo kanoniczne).
ycie jednak narzucało wiele problemów lokalnych. Rozwi zywano je w ramach synodów
prowincjonalnych, o których słyszymy od zarania XIII w., a tak e synodów diecezjalnych.
Zachowało si ju z tego stulecia stosunkowo du o statutów synodalnych, jednak e nie wszystkie,
bo wobec kodyfikacji prawa ko cielnego w Polsce, traciły one aktualno . Pierwsz tak prób
kodyfikacyjn podj ł w 1357 r. arcybiskup gnie nie ski Jarosław ze Skotnik Bogoria (Starodawne
prawa polskiego pomniki, t. I, wyd. A . Z . H e l c e l , Warszawa 1856, s. 407-416), dokonał j za
na du skal w 1420 r. arcybiskup Mikołaj Tr ba (Statuty synodalne wielu sko-kaliskie Mikołaja
Tr by z r. 1422, wyd. J . F i j a ł e k , A. V e t u l a n i, Kraków 1915-1951).
Znaczenie statutów synodalnych jako ródła historycznego wykracza znacznie poza sprawy
wewn trzko cielne. Rzucaj one
wiatło na stosunki gospodarcze kraju, poziom pracy
duszpasterskiej, mentalno i obyczaje wiernych i wiele realiów z ycia codziennego. Stosunkowo
du a liczba statutów oraz ich ewentualna przynale no do ró nych diecezji stwarzaj znaczne
mo liwo ci badawcze. Cz
statutów synodalnych jest rozproszona po ró nych wydawnictwach,
ale mamy równie po wi cone im dwie serie wydawniczo-krytyczne: Studia i materiały do historii
ustawodawstwa synodalnego w Polsce (AU i PAU), nr l-8, Kraków 1915-1945 i Concilia Poloniae,
t. I-X, 1945-1963 (wyd. J . S a w i c k i ).
3) Prawo miejskie stosowane w Polsce zostało przej te w gotowej formie z Zachodu za
po rednictwem Niemiec. Zrazu ramy tego prawa zakre lały specjalne pouczenia (najobszerniejsze
miasta Halle nad Saal dla rody l skiej z 1235 r.), a z kolei jego podstaw były: zwyczajowe
prawo saskie (tzw. Zwierciadło saskie), zbiór przepisów prawa magdeburskiego (tzw. Weichbid
magdeburski), a wreszcie zbiór orzecze Magdeburga w ró nych konkretnych sprawach (tzw.
ortyle magdeburskie), które znane były w Polsce w kilku redakcjach oraz w przekładach łaci skim
i polskim (druk: M . W i s z n i e w s k i , Historia literatury polskiej, t. V, Kraków 1843; M .
B o b r z y s k i , Ortyle magdeburskie, Pozna 1876; Najstarsze staropolskie tłumaczenia ortyli
magdeburskich, opra . J . R c z e k , W . T w a r d z i k , cz. I-II, Wrocław 1970-1972). Bogactwo
ycia miejskiego stwarzało jednak potrzeby, którym nie mogło sprosta prawo importowane.
Miasta wi c zacz ły ogłasza własne uchwały, zwłaszcza dotycz ce administracji i porz dku
miejskiego. Te uchwały zwano z niemiecka wilkierzami. Miały je na pewno wszystkie miasta, cho
zachowało ich si stosunkowo niewiele, przewa nie zreszt w ksi gach miejskich (o których ni ej);
cz
takich uchwał ogłoszono w kodeksach dyplomatycznych miast (Kraków, Wrocław).
Opublikowano te par ich zbiorów (Materiały do monografii Lublina. Wilkierze XV-XVII w., wyd.
L . B i a ł k o w s k i , Lublin 1928; Najstarszy zbiór przywilejów i wilkierzy miasta Krakowa, wyd.
S . E s t r e i c h e r , Kraków 1936; Wilkierze pozna skie, wyd. W . M a i s e l , cz. I-II, Wrocław-
Warszawa-Kraków 1966-1968; Najstarsze uchwały miejskie (wilkierze) Czchowa, wyd. B .
W y r o z u m s k a , „Małopolskie Studia Historyczne”, R. XI, 1966, nr l-2 i in.). Nadto miasta,
których s dy uzyskały status s dów wy szych prawa niemieckiego, przej ły rol wystawców ortyli
dla swoich prowincji s dowych. Zachowały si takie ortyle z terenu Wielkopolski: miast Poznania,
Ko ciana i
remu, które ogłosił drukiem W . M a i s e l , Ortyle s dów wy szych miast
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
18
wielkopolskich z XV-XVI wieku, Wrocław 1959. Systematyczne opracowanie stosowanego w
Polsce prawa niemieckiego przypada dopiero na wiek XVI.
g.
Ksi gi s dów i urz dów
Ksi gi s dów i urz dów stanowi najliczniejsz i najobfitsz w ró norodny materiał grup
ródeł aktowych. Pojawiaj si u nas jednak stosunkowo pó no. Z XIV w. mamy ich jeszcze
bardzo niewiele, znacznie wi cej z XV w., a dopiero w stuleciach nast pnych były tak liczne, e
utworzyły całe zespoły archiwalne. Stanowi one bie c dokumentacj pracy ró nych instytucji i
– dodajmy – dokumentacj trwał . Zanim czynno ci prawne zacz to utrwala w ksi gach,
protokołowano je na tabliczkach pokrytych woskiem, aby w ten sposób uzyska substrat do
sporz dzenia dokumentu, po czym zapis niszczono.
1) Najstarsz grup ksi g urz dowych w Polsce stanowi k s i g i m i e j s k i e . Z grubsza
dzielono je na wójtowsko-ławnicze i radzieckie. Wójtowsko-ławnicze miały głównie charakter
s dowy; w wi kszych miastach dzieliły si niekiedy na wójtowskie i ławnicze. Ksi gi radzieckie
były zwi zane z urz dem rady miejskiej i burmistrza; wyodr bniały si z nich niekiedy ksi gi
przyj do prawa miejskiego, ksi gi rachunkowe, podatkowe i in. Za najstarsz zachowan ksi g
miejsk z terenu Polski mo na uwa a ksi g wrocławsk z lat 1299-1358 (druk w Codex
diplomaticus Silesiae, t. III, wyd. C. Grünhagen, Wrocław 1860). Jest to jednak tylko ksi ga
rachunkowa. Tote niektórzy za najstarsz uznaj ksi g radzieck krakowsk , zaczynaj c si z
rokiem 1300 (Najstarsze ksi gi i rachunki miasta Krakowa, wyd. F . P i e k o s i s k i , J .
S z u j s k i , cz. I-II, Kraków 1877-1878). W nast pnej kolejno ci nale ałoby wymieni zachowan
jedynie we fragmentach ksi g miejsk olkusk sprzed 1317 r. (Fragmenty najstarszej ksi gi
miejskiej Olkusza, wyd. B . W y r o z u m s k a , „Małopolskie Studia Historyczne”. R. II, 1959, nr 1)
oraz ksi g gda sk rozpoczynaj c si od 1345 r. (Das Danziger Schoffenbuch, wyd. M. Toppen,
Gda sk 1878). Mamy jeszcze kilka ksi g miejskich z drugiej połowy XIV w. Z małymi wyj tkami
zostały one ju ogłoszone drukiem i tylko drukowane tutaj wymienimy. S to: Liber scabinorum
Veteris Cimtatis Thorunensis 1363-1428, wyd. K . K a c z m a r c z y k , Toru 1936; Ksi gi
ławnicze krakowskie 1365-1376 i 1390-1397, wyd. S . K r z y a n o w s k i , Kraków 1904; Ksi gi
radzieckie kazimierskie 1369-1381 i 1385-1402, wyd. A. Chmiel, Kraków 1932; lwowska
Najstarsza ksi ga miejska 1382-1389, wyd. A . C z o ł o w s k i , Lwów 1892 (Pomniki dziejowe
Lwowa, t. I); Najdawniejsza ksi ga s dowa miasta Biecza (1387-1398), wyd. B . U l a n o w s k i ,
Archiwum Komisji Prawniczej AU, t. V, Kraków 1897; Ksi ga ławnicza Nowego Miasta Torunia
(1387-1450), wyd. K . C i e s i e l s k a , Warszawa-Pozna 1973; Ksi gi przyj do prawa
miejskiego w Krakowie 1392-1506, wyd. K . K a c z m a r c z y k , Kraków 1913; Das Stadtbuch von
Posen (1398-1433), wyd. A . W a r s c h a u e r , Pozna 1892. Cz
wymienionych tu ksi g
wkracza ju w wiek XV. Uzupełnimy jeszcze ten wykaz, zastrzegaj c si , e opublikowane ksi gi
miejskie z tego stulecia stanowi ju niewielki procent zachowanych. S to: przemyskie Ksi gi
ławnicze (1402-1452), wyd. J . S m ó ł k a , Z . T y m i s k a , t I-II, Przemy l 1936; Ksi ga
ławnicza miasta Nowej Warszawy, t. I (1416-1485), wyd. A . W o l f f , Wrocław 1960; Ksi gi
ławnicze miasta Starej Warszawy z XV wieku, t. I (1427-1453), wyd. S . E h r e n k r e u t z ,
Warszawa 1916; Akta radzieckie pozna skie, wyd. K . K a c z m a r c z y k , t. I-III (1343-1506),
Pozna 1925-1948; lwowska Ksi ga ławnicza miejska 1441-1448, wyd. A . C z o ł o w s k i , F .
J a w o r s k i , Lwów 1921 (Pomniki dziejowe Lwowa, t. IV; tam e, t. II-III – rachunki miasta
Lwowa); Ksi ga radziecka miasta Starej Warszawy, t. I (1447-1527), wyd. A . W o l f f , Wrocław-
Warszawa-Kraków 1965.
Zupełn rzadko ci s w Polsce redniowieczne ksi gi cechowe. Zachowało si ich par , przy
czym adna nie została wydana drukiem.
2) W ostatniej wierci XIV w. zaczynaj si upowszechnia w Polsce tzw. ksi gi ziemskie,
zwi zane z instytucj szlacheckich s dów ziemskich, w XV w. za równie ksi gi grodzkie,
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
19
zwi zane z urz dem starosty. Do ksi g ziemskich trafiały wszystkie sprawy szlachty-posesjonatów
(sprawy ziemskie), o ile nie zostały zastrze one dla innych s dów. Druga grupa ksi g, pierwotnie
zwi zana głównie z agendami karnymi s dów staro ci skich (4 artykuły grodowe: podpalenie,
gwałt, napad na drodze publicznej, najecie domu), z czasem przejmowała wiele spraw wła ciwych
dla s dów ziemskich. S dy ziemskie zbierały si bowiem rzadko, poniewa jeden komplet
s dziowski obsługiwał wszystkie tzw. powiaty s dowe ziemi, gdy tymczasem urz dy staro ci skie
działały w permanencji. Jeszcze dla XV w. bogatszy materiał badawczy maj z reguły ksi gi
ziemskie, ale ju w XVI w. sytuacja si zmienia. Urz d staro ci ski rozpada si na s d (iudidum) i
wła ciwy urz d (officium), a akta ich obu staj si dla historyka kopalni materiałów. Ksi gi
ziemskie i grodzkie przechowywane s w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie oraz w
Archiwach Wojewódzkich w Krakowie, Lublinie i Poznaniu. Najstarsze ksi gi (koniec XIV i
pocz tek XV w.), zwłaszcza ziemskie, przynajmniej w formie wyboru zapisek zostały
opublikowane. Tak wi c w wydawnictwie Starodawne prawa polskiego pomniki znalazł si
komplet zapisek s du ziemskiego krakowskiego z lat 1374-1400 (t. VIII, wyd. B . U l a n o w s k i ,
Kraków 1884-1886) oraz wybór blisko 5000 zapisek z ksi g ziemskich i grodzkich z lat 1394-1506
(t. II, wyd. A . Z . H e l c e l , Kraków 1870). Wybór zapisek s du ziemskiego sandomierskiego z lat
1395-1444 ogłosił F . P i e k o s i s k i (Archiwum Komisji Prawniczej, t. VIII, Kraków 1907).
Najstarsze ksi gi ziemskie wielkopolskie opublikowali: J . L e k s z y c k i (Die altesten
grosspolnischen Grodbiicher, t. I-II, Leipzig 1887-1889) za lata 1386-1400 oraz K .
K a c z m a r c z y k i K . R z y s k i (Ksi ga ziemska pozna ska 1400-1407, Pozna 1960). W serii
wydawniczej Teki Pawi skiego znalazły si najdawniejsze ksi gi ziemskie ł czyckie z lat 1385-
1419 (t. II-IV, Warszawa 1897) oraz brzesko-kujawskie z lat 1418-1424 (t. VII, wyd. J . K .
K o c h a n o w s k i , Warszawa 1905). Z ksi g ziemskich mazowieckich wydano drukiem: najstarsz
pło sk z lat 1400-1417 (wyd. M . H a n d e l s m a n , Warszawa 1920), Czerska z lat 1404-1425
(wyd. T . L u b o m i r s k i , Warszawa 1879) oraz dwie zakroczymskie obejmuj ce lata 1423-1437
(wyd. A . R y b a r s k i , Warszawa 1920 i K . T y m i e n i e c k i , Warszawa 1920). Wszystkie
redniowieczne ksi gi ziemskie i grodzkie ziem ruskich (przemyskiej, sanockiej, halickiej,
lwowskiej i bełzkiej) opublikowali K . L i s k e i A . P r o c h a s k a w serii wydawniczej Akta
grodzkie i ziemskie (t. X-XIX. Lwów 1884-1906).
3) Dopiero w XV w. zacz to wprowadza ksi gi wiejskie. O wcze niejszych w ka dym razie nie
słyszymy. Zwi zane były z s dami prawa niemieckiego. S one bardzo wa nym ródłem, poniewa
odzwierciedlaj praktyk s dow wiejsk , a przy tym wnosz wiele szczegółów do stosunków
społecznych i kultury obyczajowej na wsi. Niestety z liczby około 100 zarejestrowanych ksi g
wiejskich z terenu Polski tylko kilka odnosi si do redniowiecza, gdy pozostałe nale do czasów
nowszych. Przy tym zdecydowana ich wi kszo pochodzi z Małopolski lub z granicz cych z ni
ziem ruskich. Najstarsza z tych ksi g (wsi Kro cienka w ziemi sanockiej) zaczyna si od 1408 r.
Wybór jej zapisek wraz z zapiskami innych redniowiecznych ksi g wiejskich (Komborskiej Woli
od 1457 r., Maszkienic od 1482 r., Woli Jasienickiej od 1463 r., Jadownik od 1454 r., Lubczy od
1457 r., a nadto dóbr klasztoru benedyktynów w wielkopolskim Lubiniu od 1432 r.) ogłosił B .
U l a n o w s k i w Starodawnych prawa polskiego pomnikach (t. XI-XII, Kraków 1921). Nadto
dysponujemy nast puj cymi wydawnictwami ksi g s dowych wiejskich: Najstarsza ksi ga s dowa
wsi Trze niowa 1419-1609, wyd. H . P o l a c z k ó w n a , Lwów 1923; Das Schäffenbuch der
Dorfgemeinde Krzemienica aus den Jahren 1451-1482, wyd. F . A . D o u b e k , F . H .
S c h m i d , Leipzig 1931; Ksi ga s dowa wsi Wary 1449-1623, wyd. L . Ł y s i a k , Wrocław 1971.
4) Na szczególn uwag zasługuj ksi gi Metryki Koronnej, zwi zane z urz dem kanclerskim i
podkanclerskim. Wprowadzono je według dawnej tradycji w 1440 r., ale pierwsze ksi gi miały
zagin w obozie Władysława Warne czyka pod Warn . Faktycznie wi c pierwsza nasza ksi ga
Metryki Koronnej zaczyna si z rokiem 1447 (ogłosił j drukiem T . W i e r z b o w s k i , Knigi
polskoj koronnoj mietriki XV stoletija, 1447-1454, Warszawa 1914). Do ksi g Metryki wpisywano
teksty wszystkich akt wychodz cych z kancelarii królewskiej: poniewa wi kszo tych akt
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
20
zagin ła, znamy je dzisiaj w wielu wypadkach wył cznie z tych ksi g, przechowywanych w
Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie i tworz cych w nim zespół kilkuset tomów. Akta
zawarte w ksi gach Metryki Koronnej do schyłku XVI w. ogłoszone zostały w streszczeniach w
wydawnictwie Mairicularum Regni Poloniae summaria (okres 1447-1506 w t. I-III, wyd. T .
W i e r z b o w s k i , Warszawa 1905-1908, streszczenia blisko 7 tys. akt).
Tu wspomnie jeszcze nale y o ksi gach metryki mazowieckiej. S one wcze niejsze ni
koronne, bo zaczynaj si w 1420 r. z tym e wewn trz najstarszej ksi gi znajduje si wpis z 1417
r. Ksi gi metryki mazowieckiej maj inny charakter ni koronne. Zawieraj bowiem przewa nie
protokoły spraw załatwianych przez kancelari ksi
c , gdy do ksi g Metryki Koronnej
wpisywano pełne teksty opuszczaj cych kancelari dokumentów. Ksi gi metryki mazowieckiej
ko cz si wraz z ostateczn inkorporacj Mazowsza (1526). Opublikowano dot d dwie najstarsze
z tych ksi g, obejmuj ce ł cznie lata 1417-1433 (Metryka ksi stwa mazowieckiego z XV-XVI wieku,
t. I-II, Warszawa 1918-1930).
5) Słów par nale y po wi ci jeszcze innym ksi gom, wa nym dla bada nad polskim
redniowieczem, w szczególno ci ksi gom s dów wy szych prawa niemieckiego, w których
znajduj si sprawy rozpatrywane w trybie apelacyjnym lub takie, gdzie stron był sołtys czy wójt.
Spo ród wydanych mamy tu do odnotowania najstarsz ksi g S du Najwy szego Prawa
Niemieckiego na Zamku Krakowskim z lat 1399 i 1392-1416 (wyd. A . K ł o d z i s k i w t. X
Archiwum Komisji Prawniczej, Kraków 1936), oraz ksi g wy szego s du le skiego dla
posiadło ci benedyktynów tynieckich w grodku Golesz koło Jasła z lat 1405-1546 (wyd. F .
P i e k o s i s k i w t. IX Starodawnych prawa polskiego pomników, Kraków 1889).
Wypada tu równie wspomnie o ksi gach s dów podkomorskich, w których gestii le ało
rozstrzyganie sporów granicznych. Niestety z wieków rednich dotrwały tylko w drobnych
szcz tkach. Najpełniej zachowana ksi ga lubelska (1443-1496, ze znacznymi lukami) została
ogłoszona drukiem przez L . B i a ł k o w s k i e g o (Lubelska ksi ga podkomorska pi tnastego
wieku, Lublin 1934), jako jedyna w tej grupie. Ksi gi podkomorskie zawieraj bardzo cenny
materiał do bada osadniczych.
h.
Opisy dóbr
Pierwotn postaci tej grupy ródeł był inwentarz posiadło ci. Inwentarze, które najwcze niej
sporz dzane były przez instytucje ko cielne, zwłaszcza klasztory, widoczne s od pocz tku XII w.
głównie w dokumentach konfirmuj cych stan posiadania, np. benedyktynów w Ty cu,
bo ogrobców w Miechowie, cysterek w Trzebnicy, arcybiskupstwa gnie nie skiego (bulla 1136 r.
itp.). W XIII i XIV w. takimi zwi złymi rejestrami ródeł dochodów dysponowały ju chyba
wszystkie biskupstwa, bo lady ich spotykamy w ksi gach uposa e , stanowi cych wy szy
szczebel inwentaryzacji czy opisów maj tkowych. Ksi gi te s bardzo wa nym ródłem, poniewa
pokazuj nam, oprócz stanu posiadania, organizacj dóbr ko cielnych, rent feudaln itp.
1) W ród zachowanych ksi g uposa e najstarsza jest w r o c ł a w s k a (Liber fundationis
episcopatus Vratislaviensis, wyd. H . M a r k g r a f , J . W . S c h u l t e w serii Codex diplomaticus
Silesiae, t. 14, Wrocław 1889). W głównym zr bie powstała ona w latach 1317-1319, a w pewnych
partiach – u samego pocz tku XIV w. Niekiedy autor czy raczej autorzy odwołuj si do „starego
rejestru”. Istotnie wykazano, e niektóre ust py daj si odnie a do lat sze dziesi tych XIII w.
Ksi ga dotyczy tylko dóbr biskupich, pomija za kapitulne, klasztorne i parafialne. Mamy jednak
wskazówki, e w tym samym prawie czasie (1316) spisano we Wrocławiu równie ksi g uposa e
kapitulnych, która si nie zachowała.
2) Przetrwał do naszych czasów fragment ksi gi uposa eniowej b i s k u p s t w a p ł o c k i e g o ,
wydrukowany mylnie w MPH, t. III jako Spominki płockie. Fragment ten, pochodz cy zapewne z
około połowy XIV w. (rejestruje daty: 1330, 1337 i 1339) ciekawy jest z tego wzgl du, e
wspomina parokrotnie o dokonywaniu w odno nych dobrach pomiarów gruntowych, co mo na by
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
21
ł czy z wprowadzaniem wła nie prawa niemieckiego.
3) Około 1405 r. powstała ksi ga uposa enia b i s k u p s t w a l u b u s k i e g o . Tekst jej dost pny
jest dopiero po wojnie, dawniej za nie znano go nawet z r kopisu, który uchodził u nas za
zaginiony. Po raz pierwszy opublikował t ksi g w 1942 r. H . L u d a t , który z kolei dał jej nowe
wydanie w 1965 r. (H . L u d a t , Dos Lebuser Sttftsregister von 1405. Studien za den Sozial und
Wirtschafisverhaltnissen im mittleren Oderraum zu Beginn des 15. Jahrhunderts, Teil I, Wiesbaden
1965). Ksi ga jest interesuj ca nie tylko dla rodkowego Nadodrza, ale cz ciowo tak e dla
Małopolski i Wielkopolski, gdzie biskupstwo lubuskie miało swoje posiadło ci.
4) Kolejn chronologicznie jest ksi ga uposa enia k a p i t u ł y k a t e d r a l n e j p o z n a s k i e j
z 1422 r. O niej tak e wiedziano do niedawna z pó niejszych ródeł, sam za jej tekst uwa ano za
zaginiony. Tymczasem badania nad pó niejsz ksi g uposa eniow diecezji pozna skiej
wyja niły losy tamtej wcze niejszej ksi gi. A mianowicie zaraz w 1423 r. przepisano j do „nowej
ksi gi pergaminowej, która wprawdzie zagin ła w XVI w., ale jeszcze w drugiej połowie stulecia
poprzedniego dokonano wyci gu z niej w postaci inwentarza prebend kapitulnych. Nie wiadomo, w
jakim stopniu odpowiada on ksi dze z 1422 r., jest to – bardzo szczupły zreszt – jedyny tekst,
którym dzi dysponujemy. Opublikował go J . N o w a c k i w wydawnictwie Ksi ga uposa enia
diecezji pozna skiej z roku 1510 (Pozna 1950), niestety w sposób który nie mo e zadowoli
mediewistyki, bowiem tekst został rozbity wiele fragmentów, które wydawca przytoczył w
przypisach do tek ksi gi z 1510 r. Omawiana tu ksi ga jest interesuj ca z tego wzgl du, ma za
przedmiot uposa enie kapitulne, gdy poprzednie dotyczyły dóbr biskupich.
5) Dziełem nie daj cym si porówna z adn wcze niejsz ksi g uposa e , a stoj cym
równie wy ej od ksi g pó niejszych, jest Liber beneficiorum diecezji krakowskiej Jana Długosza.
Prac nad tym wielkim dziełem podj ł Długosz jeszcze w 1440 r. na polecenie Zbigniewa
Ole nickiego. Spisał wówczas stan uposa enia samego biskupstwa krakowskiego. Niestety ta
ksi ga zagin ła. Próba odtworzenia jej tre (S . I n g l o t , Stan i rozmieszczenie uposa enia
biskupstwa krakowskie w połowie XV w., Lwów 1925) nie zast pi oczywi cie zaginionego tekstu.
Dalsz prac inwentaryzacji dóbr podj ł Długosz dopiero w 30 lat pó niej. Jej efekt mie ci si w
trzech du ych tomach (Dzieła wszystkie, t. VII-IX obejmuj cych kolejno: opis dóbr kapituły i
ko ciołów kolegiackich, parafii oraz klasztorów. Jakkolwiek samo wydanie tej ksi gi w wietle
nowszych bada pozostawia wiele do yczenia (S . K u r a , Regestrum ecclesiae Cracoviensis.
Studium nad powstaniem Liber beneficiorum Jana Dlugosza, Warszawa 1966), odgrywa ona wci
du rol w badaniach nad histori Polski redniowiecznej.
6) Osobne miejsce w ród opisów dóbr zajmuje tzw. K s i g a h e n r y k o w s k a . Nie jest ona
wła ciw ksi g uposa e , cho bywa niekiedy do tej kategorii zaliczana. Tamte bowiem opisuj
przekrojowo, statycznie stan posiadania instytucji ko cielnej, ona za daje histori tworzenia si
podstaw materialnych klasztoru cystersów w Henrykowie. Powstała wprawdzie dla nale ytego
udokumentowania poszczególnych pozycji uposa eniowych, ale w swojej formie jest jak gdyby
utworem historiograficznym. Jedna jej cz
została spisana w latach 1268-1273, druga po 1310 r.
Jest to niezwykle interesuj ce
ródło do badania kultury redniowiecznego społecze stwa
polskiego. Ksi ga dost pna jest w tłumaczeniu polskim (Ksi ga henrykowska, przetłumaczył i
wst pem opatrzył R . G r d e c k i , w aneksie tekst łaci ski, Pozna 1949).
i.
ródła rachunkowe
Niezwykle wa n kategori ródeł do historii polskiego redniowiecza s ró nego rodzaju
rachunki. Wbrew pozorom s z reguły bardzo interesuj c lektur , przybli aj c wiernie realia
ycia, zwłaszcza z zakres kultury materialnej. Niestety ródła rachunkowe pojawiaj si u nas
dosy pó no, najpierw w administracji miejskiej, a z kolei w administracji gospodarczej pa stwa.
Mniej mamy rachunków ko cielnych, cho zachowane pozycje wiadcz , e i w zarz dzie dóbr
duchownych odgrywały pewn rol . Stan zachowania
ródeł rachunkowych jest zupełnie
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
22
nieproporcjonalny do ich znaczenia w yciu. Wynikało to st d, e po zamkni ciu pewnego okresu
rozliczeniowego traciły aktualno , wi c i mniej pieczołowicie je przechowywano. Najwi cej
zachowało si rachunków miejskich, a to z tego wzgl du, e najcz ciej wpisywano je do ogólnej
ksi gi radzieckiej, w której miały szans długiego trwania.
1) Zwrócono ju wy ej uwag , e najstarsza zachowana ksi ga miejska to ksi ga rachunkowa
miasta Wrocławia, rozpoczynaj ca si od 1299 r., zw. Henricus Pauper (Codex diplomaticus
Silesiae, t. III, wyd. C. Grünhagen, Wrocław 1860). Równie nast pna w porz dku
chronologicznym ksi ga miejska krakowska (od 1300 r.) zawiera rachunki (Najstarsze ksi gi i
rachunki miasta Krakowa, wyd. F . P i e k o s i s k i , J . S z u j s k i , cz. II, Kraków 1877);
zaczynaj si one jednak dopiero od 1390 r. Od pocz tku XV w. mamy rachunki miasta Lwowa,
opublikowane przez A . C z o ł o w s k i e g o (Pomniki dziejowe Lwowa, t. II-III, Lwów 1896-1905,
lata 1404-1426). W nie publikowanych dot d ksi gach miejskich kryj si oczywi cie równie
rejestry rozchodów i przychodów.
2) Od schyłku XIV w. mamy zachowane i ogłoszone drukiem rachunki kilku kompleksów, a
zarazem jednostek administracyjnych (podrz ctw) małopolskich dóbr królewskich, podległych
wielkorz dcom krakowskim, oraz spory fragment rachunków podskarbiego (jak gdyby ministra
skarbu). Zostały one opublikowane przez F . P i e k o s i s k i e g o pod myl cym tytułem Rachunki
dworu króla Władysława Jagiełły i królowej Jadwigi z lat 1388-1420 (Kraków 1?96). Zanotowane
tu jednak liczne wydatki na potrzeby dworu stanowi niezwykle cenny i barwny materiał.
Współcze nie rejestrowano w podrz ctwie korczy skim wydatki na budow zamku w Korczynie
(Rachunki z prac budowlanych na zamku w Nowym Mie cie Korczynie w latach 1403-1408, wyd.
J . K a r w a s i s k a , Warszawa 1956, zeszyt dodatkowy do „Kwartalnika Historii Kultury
Materialnej”, R. IV, 1956), prowadzono oczywi cie tak e rachunkowo w krakowskich upach
solnych (Rachunki zupne boche skie z lat 1394-1421, wyd. J . K a r w a s i s k a , w serii Archiwum
Komisji Historycznej, t. XV, Kraków 1939). Z drugiej połowy XV w. zachowały si i zostały
opublikowane znaczne fragmenty rachunków wielkorz dowych krakowskich (Rachunki
wielkorz dowe krakowskie z lat 1461-1471, wyd. S . K r z y a n o w s k i , w serii Archiwum
Komisji Historycznej, t. XI, Kraków 1909-1913; Rachunki wielkorz dowe krakowskie z r. 1471,
wyd. R . G r ó d e c k i , Kraków 1951) oraz rachunków podskarbi skich (Rachunki królewskie z lat
1471-1472 i 1476-1478, wyd. S . G a w d a , Z . P e r z a n o w s k i , A . S t r z e l e c k a , Wrocław-
Kraków 1960). Na uwag zasługuje w tym miejscu rozprawa J . K a r w a s i s k i e j , O
najdawniejszych ksi gach tzw. Rachunków dworu królewskiego, „Archeion”, I, 1927. Wspomnijmy
wreszcie o rachunkach ksi cia mazowieckiego Janusza II z ostatniej wierci XV w. (Ksi ga
skarbowa Janusza II ksi cia mazowieckiego z lat 1477-1490, wyd. J . S e n k o w s k i , Warszawa
1959, zeszyt dodany do „Kwartalnika Kultury Materialnej”, R. VII, 1959, nr 3).
3) Spo ród redniowiecznych rachunków osób lub instytucji duchownych mamy do zanotowania
ogłoszone drukiem (fragmenty) rachunki archidiakona krakowskiego Zbigniewa z Nasichowic z lat
1389 i 1390 (MPH, t. V). Do tej kategorii mo na zaliczy rachunki ci ganego w Polsce przez
poborców Stolicy Apostolskiej denara w. Piotra, daniny pogłównej zwanej inaczej wi topietrzem.
Zachowały si one do licznie, poczynaj c od XIV w. a po połow XVI w., kiedy praktycznie
sama danina wygasła. Wielkie partie tych rachunków z lat 1327-1358 zostały ogłoszone drukiem
przez J . P t a n i k a (Monumenta Poloniae Vaticana, t. I-II, Kraków 1913); one wła nie słu yły
za podstaw szacunku zaludnienia w Polsce pod panowaniem Kazimierza^Wielkiego.
4) Zupełn rzadko ci s wreszcie w Polsce redniowieczne rachunki kupieckie. Tym bardziej
na uwag zasługuje ródło pokrewne: Notatki kupca krakowskiego z podró y do Flandrii z r. 1401-
1402 (wyd. A . P a w i s k i , „Biblioteka Warszawska”, 1872, t. III). Najbogatszy w t kategori
ródeł rachunkowych był Gda sk (zob. H . S a m s o n o w i c z , Dwa fragmenty gda skich ródeł
rachunkowych z XV wieku, Prace z dziejów Polski feudalnej ofiarowane Romanowi Gródeckiemu w
70 rocznic urodzin, Warszawa 1960).
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
23
j.
Inne ródła
Nale y jeszcze zwróci uwag na pewne ródła, które nie zmie ciły si w powy szych
kategoriach.
1) Wspomnimy tu o tzw. „Ksi gach zmarłych”, listach opatów, .katalogach biskupów, listach
dobroczy ców klasztornych itp. (MPH, t. IV, V, VI; seria II, t. IX – 1/2, t. X – 2), których materiał
jest pomocny w badaniach genealogicznych. Nadmienimy równie o kalendarzach niektórych
biskupstw (MPH, t. II, V), zbli aj cych si swoim charakterem do ródeł rocznikarskich, a
pomocnych w ustalaniu chronologii wydarze .
2) ródłem o pierwszorz dnym znaczeniu dla badania stosunków polsko-krzy ackich, a tak e
budzenia si wiadomo ci narodowej Polaków, sfery ich poj politycznych i szerzej poj tej
mentalno ci, s akta procesów Polski z Zakonem z lat 1320, 1339, 1412 i 1414. Ogłoszone one
zostały w wydawnictwie Sprawy i spory pomi dzy Polakami a Zakonem Krzy ackim (wyd. 2, t. I-II
Pozna 1890-1892, t. III, Warszawa 1935), z tym e akta z lat 1320-1321 doczekały si ju
krytycznego wydania trzeciego H. Chłopockiej (Wrocław–Warszawa–Kraków 1970).
3) Konieczna jest jeszcze wzmianka o wielkim zbiorze akt po tzw. Stanach Prus Królewskich,
czyli zjazdach miast i szlachty pruskiej z okresu 1466-1526 r. Obok władzy namiestniczej
królewskiej zjazdy te sprawowały rodzaj administracji samorz dowej. Ich protokoły (tzw. recesy)
oraz akta wystawiane przez Stany i do nich adresowane stały si przedmiotem (pomijaj c okres
krzy acki) wydawnictwa F . T h u n e r t a Akten der Ständetage Preussens Königlichen Anteils
(Gda sk 1896, lata 1466-1479). Ich druk znalazł kontynuacj w wielkim wydawnictwie M .
B i s k u p a K . G ó r s k i e g o , Akta stanów Prus Królewskich (t. I-IV, Gda sk 1955-1967, lata
1479-1506).
4) Wspomnijmy tu jeszcze niektóre traktaty naukowe redniowiecza. Mo na je zaszeregowywa
b d do ogólnie poj tej historii nauki, b d w sposób bardziej szczegółowy do historii
pojedynczych dyscyplin naukowych, ale niektóre z nich s bardzo istotnym przejawem mentalno ci
i kultury swojej epoki. Do nich nale , np. traktat o wojnie i pokoju profesora Akademii
Krakowskiej Stanisława ze Skalbmierza (Polski wykład prawa wojny z XV wieku, wyd. L .
E h r l i c h , Warszawa 1955), słynny traktat O władzy papieskiej i cesarskiej wzgl dem pogan
rektora tej e Akademii Pawła Włodkowica, przedstawiony na soborze w Konstancji (Pisma
wybrane Pawia Wlodkowica, wyd. L . E h r l i c h , t. I-III, Warszawa 1966-1969, gdzie oprócz
odno nych tekstów łaci skich podano ich przekład na j zyk polski i angielski) i inne, a wreszcie
zwi zane silnie z realiami naszych dziejów dzieło Jana Ostroroga, Memoriał o naprawie
Rzeczypospolitej (tekst łaci ski z przekładem polskim i obszern rozpraw podał A . P a w i s k i ,
Jana Ostroroga ywot i pismo O naprawie Rzeczypospolitej, Warszawa 1884).
5) Znakomitym przejawem kultury duchowej i mentalno ci ludzi naszego redniowiecza jest
twórczo literacka. Nale do niej równie dobrze kroniki, ywoty wi tych, legendy i niektóre
roczniki, psałterze, kazania, jak te poezja. Wszystkie te kategorie – obok swojej wi cej lub mniej
rozbudowanej strony informacyjnej – odzwierciedlaj upodobania, uczucia i klimat intelektualny
swojej epoki. Gdy wi c o kronikach, ywotach wi tych i rocznikach mowa ju
:
była wy ej, tu
wspomnie , wypada z osobna poezj redniowieczn . Nie jest ona zbyt obfita. Pod wzgl dem
j zykowym wyró nia si w niej polsk i łaci sk . Oprócz realiów i wspomnianych ju elementów
kultury duchowej, wa na jest ona równie dla ledzenia samego poziomu, gatunków i filiacyjnych
powi za kunsztu pisarskiego. W ród publikacji z tego okresu na szczególn uwag zasługuje zbiór
Najstarsza poezja polsko-łaci ska (do polowy XVI wieku) w opracowaniu Mariana P l e z i
(Biblioteka Narodowa, seria I, nr 141, Wrocław 1952). Wspomnie jeszcze, wypada o prozie
redniowiecznej pisanej w j zyku polskim, której obfity wybór podaje wydawnictwo Polska proza
redniowieczna, wyd. A . B r ü c k n e r (Biblioteka Narodowa, seria I, nr 68, Kraków 1923), a
informacje o niej – Bibliografia literatury polskiej. Nowy Korbut, t. I-III, Warszawa 1963-1965.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
24
4.
Elementy ródłoznawstwa
Jedn z najistotniejszych cech poznania przeszło ci jest ogniwo po rednie czyli ródło
historyczne, przez pryzmat którego widoczne s fakty, zdarzenia i – co najwa niejsze – ludzie. W
dyscyplinach niehistorycznych badacz ma bezpo redni kontakt z przedmiotem naukowej
eksploracji, natomiast historyk jest zdany na wymow tego ogniwa po redniego. Mo na je
przyrówna do zwierciadła, poprzez które badacz ogl da przeszło , ale do zwierciadła, które
wyolbrzymia, pomniejsza lub zniekształca, wyj tkowo tylko daj c wierne odbicie. Je eli przy tym
udoskonalenie samego zwierciadła jest niemo liwe, pozostaje historykowi rozpoznanie jego
krzywizn i usterek, a z kolei korygowanie i retusze odtwarzanego obrazu. Sprawa jest prosta –
kontynuujemy porównanie – je eli na ten sam wycinek dziejów mo na spojrze przez kilka
zwierciadeł, tj. poprzez ró norodne ródła historyczne, które wzajemnie si uzupełniaj i
weryfikuj . O wiele gorzej, gdy badacz dysponuje tylko jakim ułamkiem niedoskonałego
zwierciadła, ródłem fragmentarycznym i niezbyt wymownym. A w takiej wła nie sytuacji jest
badacz polskiego i nie tylko polskiego redniowiecza. Zanim przyst pi do odczytania tre ciowej
zawarto ci ródła, musi samo ródło podda dokładnemu rozpoznaniu, czyli – jak zwykli my
mówi – krytyce. T faz post powania badawczego traktujemy coraz cz ciej jako odr bny czy
wyodr bniaj cy si dział historii i nazywamy j ródłoznawstwem. Je eli ródłoznawstwo
historyczne odgrywa wa n rol w odniesieniu do ka dej epoki historycznej, to w zakresie historii
redniowiecznej, tj. mediewistyki, jest elementem podstawowym.
Od dawna zdawano sobie spraw , e do bada mediewistycznych niezb dna, jest nie tylko
znajomo pisma oraz j zyka, w którym
ródło zostało spisane, ale równie elementów
redniowiecznej rachuby czasu, obyczaju kancelaryjnego i wielu daj cych si usystematyzowa
realiów. Rozwój bada historycznych w ubiegłym stuleciu doprowadził ostatecznie do
wyodr bnienia si kilku dyscyplin historycznych, które ze wzgl du na ich instrumentaln niejako
przydatno w warsztacie historyka zwykło si nazywa naukami pomocniczymi historii. Ich
pocz tki w Polsce ł cz si z wcze niejszym okresem działalno ci naukowej Joachima Lelewela.
W drugiej połowie XIX w. uznano je za fundament krytyki ródła historycznego, co otwarło im
drog do samoistnego rozwoju. Dochodzono w ich zakresie niemal do autonomicznych wyników,
co z kolei podnosiło ich instrumentaln warto . Do dyscyplin tych zalicza si tradycyjnie: 1)
dyplomatyk czyli nauk o dokumencie, 2) paleografi zajmuj c si histori pisma, 3) chronologi
czyli nauk o rachubie czasu, 4) sfragistyk , maj c za przedmiot badanie piecz ci, 5) heraldyk
czyli nauk o herbach, 6) genealogi ledz c mi dzyludzkie zwi zki pokrewie stwa, 7) geografi
historyczn ”, która porz dkuje elementy przestrzeni w dziejach. Niektórzy zaliczaj nadto do nauk
pomocniczych historii numizmatyk , czyli nauk o pieni dzu, oraz archiwistyk jako wiedz o
archiwach; t ostatni nale ałoby jednak traktowa głównie jako dyscyplin pomocnicz historii
nowo ytnej. Do rejestru nauk pomocniczych historii w zakresie mediewistyki powinno si
natomiast zalicza j zyk ródła, a wi c w Polsce łacin redniowieczn , szczególnie w jej aktowej
postaci, jaka wymyka si najcz ciej zainteresowaniom filologów.
Niektórzy współcze ni badacze id znacznie dalej w pojmowaniu nauk pomocniczych historii,
bo zaliczaj do nich równie takie dyscypliny, jak archeologia, etnografia, socjologia, ekonomia,
prawo, rozmaite filologie itp., słowem te wszystkie nauki, do których zmuszony jest si ga historyk
przy odtwarzaniu procesu historycznego. Dla rekompensaty niejako przyznaj historii rol nauki
pomocniczej w stosunku do innych nauk. Nie jest to jednak słuszne, bo inna jest rola w badaniu
przeszło ci tych dyscyplin par excellence historycznych, które stanowi instrument krytyki ródła,
a inna z kolei tych, które maj własne metody i cele badawcze, a historykowi słu z reguły
gotowymi ju wynikami. Trafne wydaje si dawne rozró nienie terminologiczne „nauk
pomocniczych” i „nauk posiłkuj cych histori ”. Pierwsza grupa to przede wszystkim fundament
ródłoznawstwa historycznego, druga to element niezb dny przy odtwarzaniu integralnie poj tych
procesów dziejowych.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
25
Tradycyjnie poj te nauki pomocnicze historii s na tyle wa ne dla warsztatu naukowego
historyka – mediewisty, e warto im tu po wi ci nieco wi cej uwagi. Je eli chodzi o zarysowe
zwi złe uj cia tego zespołu dyscyplin, to dysponujemy dzi ju kilkoma; wszystkie pomy lane
zostały jako podr czniki uniwersyteckie. S to: W . S e m k o w i c z , Encyklopedia nauk
pomocniczych historii, wyd. 3, Kraków 1946; A . G i e y s z t o r , Zarys nauk pomocniczych historii,
wyd. 3, rozszerzone przy współudziale S . H e r b s t a , Warszawa 1948; S . P a k o w , Z .
P e r z a n o w s k i , Nauki pomocnicze historii z archiwistyk i archiwoznawstwem, Kraków 1957; J .
S z y m a s k i , Nauki pomocnicze historii od schyłku IV do ko ca XVIII w., wyd. 2, Warszawa
1972. Problematyka i zadania poszczególnych dyscyplin pomocniczych historii s nast puj ce:
P a l e o g r a f i a (od wyrazów greckich palaios = dawny, staro ytny i grafo = pisz ) spełnia
dwojak funkcj . Uczy praktycznej umiej tno ci odczytywania dawnych tekstów, a zatem
kształtów liter w ró nych epokach historycznych oraz sposobów zapisywania, zwłaszcza skracania
wyrazów; w tym zakresie dostarcza historykowi podstawowego narz dzia poznawczego. Z drugiej
strony zajmuje si teoretycznie histori pisma oraz ewolucj materiałów i narz dzi pisarskich.
Umo liwia wi c przybli one datowanie tekstów, którym brak innych elementów chronologicznych,
a zarazem pozwala weryfikowa teksty datowane, zwłaszcza odkrywa dokumenty fałszywe (gdy
np. pismo nie odpowiada czasowi czynno ci prawnej); pozwala wreszcie rozró ni rodzaje pism,
jak pismo kodeksowe (ksi ki r kopi miennej), dokumentowe, kursywa aktowa itp. Za osobn
gał
paleografii uwa a si tzw. e p i g r a f i k (od wyrazu greckiego epigraphe = napis), której
przedmiotem jest pismo ryte w materiale twardym, np. w kamieniu. Materiał i narz dzia pisarskie
narzucały tu bowiem odmienne kroje liter. Bardzo wa nym działem paleograf i i jest tzw.
b r a c h y g r a f i a (od greckiego brachys = krótki), tj. wiedza o stosowanych w ró nych epokach
systemach skrótów pisarskich. Zadaniem brachygrafii jest zestawienie skrótów, którymi
posługiwano si w danym kr gu kulturalnym. Zestawienia takie za stanowi podstawowy element
paleografii praktycznej. Najwa niejsze skróty podaj podr czniki nauk pomocniczych historii, a
szczególnie przydatne pod tym wzgl dem dla badacza polskiego jest Vademecum. Podr cznik do
studiów archiwalnych dla historyków i prawników polskich, T . W i e r z b o w s k i e g o , Warszawa
1908, Historiografia polska dysponuje dzi gruntownymi studiami z zakresu paleografii łaci skiej,
do których nale : W . S e m k o w i c z , Paleografia łaci ska, Kraków 1951; A . G i e y s z t o r ,
Zarys dziejów pisma łaci skiego, Warszawa 1973; J . S z y m a s k i , Pismo łaci skie i jego rola w
kulturze, Wrocław 1975.
D y p l o m a t y k a (od greckiego i łaci skiego diploma = dokument) obok paleografii nale y do
najwcze niej, bo ju w XVII w., wyodr bnionych dyscyplin pomocniczych historii. Wyznaczono
jej pocz tkowo funkcj rozró niania prawdziwych i fałszywych dokumentów. Od tego czasu
rozwin ła si w samoistn wiedz o dokumencie, o funkcjach społeczno-kulturalnych dokumentu
w ró nych epokach historycznych, o kancelariach wytwarzaj cych dokumenty itp. Ten aspekt
teoretyczny dyplomatyki wspiera oczywi cie bardzo powa nie jej funkcje instrumentalne:
narz dzia krytyki dokumentowych ródeł historycznych. W tym ostatnim zakresie dyplomatyka
rozró nia znamiona zewn trzne oraz wewn trzne dokumentu. Do zewn trznych zalicza materiał,
na którym dokument spisano, rodzaj pisma i szczególne znaki dokumentowe, którymi si
posłu ono, a tak e sposób przytwierdzenia piecz ci, któr dokument został uwierzytelniony. Do
znamion wewn trznych nale formuły dokumentowe konieczne i mo liwe, w które uj to tre
dokumentu, oraz jego j zyk. Ogólnie rzecz bior c, typowy dokument składał si z cz ci wst pnej,
wła ciwego tekstu i cz ci ko cowej. Formuł niezb dn cz ci wst pnej było wskazanie osoby
wystawcy oraz osoby lub instytucji adresata dokumentu. W cz ci drugiej najwa niejsz formuł ,
zarazem istot samego dokumentu, była dyspozycja tworz ca lub po wiadczaj ca pewien stan
prawny, poprzedzona z reguły tzw. narracj kre l c okoliczno ci czy powód wystawienia
dokumentu; cz sto mamy tu jeszcze do czynienia z jak ogóln teoretyczn motywacj , której
nadawano przewa nie starann literack posta (arenga); formuła w rodzaju: „niech wiedz
wszyscy...”, gro ba sankcji za naruszenie dyspozycji dokumentu oraz zapowied rodków
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
26
uwierzytelniaj cych dokument dopełniały zwykle tej jego cz ci. W formułach ko cowych
dokumentu zamieszczano datacj oraz list wiadków.
Analiza znamion zewn trznych i wewn trznych dokumentu to zadanie dyplomatyki w jej
funkcji instrumentalnej. Porównywanie formuł w dokumentach jednego wystawcy czy jednej
kancelarii, weryfikacja listy wiadków w zestawieniu z formuł datacyjn i analiza tre ci
dokumentu, to najcz stsza droga wykrywania fałszerstw dokumentowych.
Najpełniejsz informacj na temat dyplomatyki polskiej znajdzie Czytelnik w publikacjach: S .
K t r z y s k i , Zarys nauki o dokumencie polskim wieków rednich, Warszawa 1934; K .
M a l e c z y s k i , M . B i e l i s k a , A . G s i o r o w s k i , Dyplomatyka wieków rednich,
Warszawa 1971; K . M a l e c z y s k i , Studia nad dokumentem polskim, Wrocław 1971.
S f r a g i s t y k a (od greckiego sphragis = piecz ) jest zwi zana ci le z dyplomatyk , piecz
bowiem była podstawowym rodkiem uwierzytelniania redniowiecznych dokumentów. Podpis
jako rodek uwierzytelniaj cy upowszechnił si u nas dopiero w XVI w., nie eliminuj c zreszt
piecz ci. redniowieczna piecz tym ró niła si od dzisiejszej, e nie wytłaczano jej na samym
papierze, ale na wosku, laku lub ołowiu (wyj tkowo na złotych płytkach); przy tym albo j
przywieszano na dokumencie, albo materiał piecz tny wkładano w naci cie dokumentu, a z kolei
rozpłaszczano za pomoc tłoka piecz tnego. Materiał piecz tny oraz sposób poł czenia piecz ci z
dokumentem stanowi elementy wst pnego rozpoznania sfragistycznego. Wiedza historyka musi tu
by zatem wspierana znajomo ci technologii materiałów pieez tnych, a tak e technologii
sznurków, na których bardzo cz sto piecz cie przywieszano. Z kolei istotna jest orientacja w
kształtach, rozmiarach i wyobra eniach napiecz tnych oraz umiej tno odró niania piecz ci
papieskich (ołowiane bulle), cesarskich, królewskich lub ksi
cych, instytucji wieckich,
biskupów, instytucji ko cielnych, a wreszcie piecz ci prywatnych. Do tego doda nale y
umiej tno odczytywania napisów pieez tnych, w czym sfragistyka ł czy si z epigrafik . Obok
instrumentalnych funkcji krytyki ródła, sfragistyka dostarcza historykowi ciekawego – cho
czasem trudno czytelnego – materiału ikonograficznego.
Podstawy wiedzy o piecz ci w Polsce zawiera publikacja: M . G u m o w s k i , M . H a i s i g , S .
M i k u c k i , Sfragistyka, Warszawa 1960.
C h r o n o l o g i a (od greckiego chronos = czas) zwi zana jest równie blisko z dyplomatyk , a
nale y do najwa niejszych dyscyplin pomocniczych historii redniowiecznej. Je eli np. według
formuły datacyjnej dokumentu czynno prawna dokonana była „w czwarty dzie tygodnia po
Zielonych wi tkach”, to nie wystarczy wiedzie , e zwyczajem redniowiecznym zaczynano
tydzie od niedzieli, nie za od poniedziałku, zatem czwarty dzie tygodnia była to roda, a nie
czwartek, ale – co znacznie trudniejsze – nale y stwierdzi , pod jak dat w danym roku wypadały
Zielone wi tki, które s wi tem ruchomym. Je eli zreszt w datacji podawano, e czynno ci
prawnej dokonywano np. w najbli szy pi tek po wi cie Piotra i Pawła, to znowu powstaje kwestia,
na jaki dzie tygodnia przypadało w danym roku to wi to. Z pomoc przychodz tutaj tzw. tablice
kalendarzowe, układane według dat Wielkanocy. Nierzadko datowano w
redniowieczu
wydarzenia zwyczajem staro ytnym, t j. według kalendarza rzymskiego (kalendy, nony, idy).
Konieczna wi c jest mediewi cie znajomo odno nych technik rachuby czasu. Przydatna jest
równie znajomo historii kalendarza, w szczególno ci jego reform, co pozwala unikn bł dów w
rozwi zywaniu dat. Dla zrozumienia rozmaitych systemów rachuby czasu i ich korektur nie bez
znaczenia s pewne elementy astronomii.
Te zarysowane z grubsza problemy, z którymi niemal na co dzie styka si badacz-mediewista,
s przedmiotem chronologii poj tej jako pomocnicza dyscyplina historii. Niezb dne historykowi
tablice kalendarzowe, daty Wielkanocy oraz wykazy wi t i wi tych podaje cytowana ju
publikacja: T . W i e r z b o w s k i , Vademecum. Odno ne za tablice wraz z obszernym wykładem
wiedzy o rachubie czasu zawiera podr cznik opracowany przez zespół specjalistów pod red. B .
W ł o d a r s k i e g o , Chronologia polska, Warszawa 1957.
G e n e a l o g i a (od greckiego genea = ród) ma za przedmiot zwi zki pokrewie stwa; w
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
27
odniesieniu do wieków rednich ledzi je w obr bie panuj cych dynastii i mo nych, zwłaszcza
zaanga owanych politycznie rodzin. Jako nauka samoistna straciła wiele na znaczeniu wraz z
przesuni ciem si w nowszych czasach punktu ci
ko ci zainteresowa badawczych historyków ku
masowym zjawiskom społecznym. Dla mediewistyki jest ona, jednak wci
jeszcze bardzo wa na z
uwagi na doniosł rol zwi zków rodzinnych, zwłaszcza .dynastycznych, w yciu politycznym
wieków rednich. Zestawienia faktów genealogicznych, czy to w formie opisowej, czy te w formie
tablic, s bardzo cenn pomoc w weryfikacji ródeł historycznych, a tak e w konstruowaniu
historycznych prac naukowych.
Zarys genealogii polskiej wraz z ogromn liczb tablic genealogicznych dynastii panuj cych w
Polsce i w krajach s siednich oraz mo nych rodzin polsko-litewsko-ruskich zawiera publikacja: W.
Dworzaczek, Genealogia, Warszawa 1959. Wspomnie nale y nadto dzieła: O . B a l z e n )
t
Genealogia Piastów, Kraków 1895; Z . W d o w i s z e w s k i , Genealogia Jagiellonów, Warszawa
1966. Wreszcie na szczególn uwag zasługuje dzieło K . J a s i s k i e g o , Rodowód Piastów
l skich, t. I-III, Wrocław 1973-1977.
H e r a l d y k a (od niemieckiego Erbe = dziedzictwo i wyrazu pochodnego Herold =
sprawdzaj cy znaki herbowe przy turnieju) wi
e si bardzo ci le z genealogi , a zajmuje si
zarówno badaniem genezy i rozwoju znaków herbowych, jak i ich klasyfikacj pod k tem widzenia
sztuki heraldycznej. Ta interesuj ca dla bada nad dawn kultur i ustrojem społecznym dyscyplina
jest w bardzo małym stopniu przydatna dla celów
ródłoznawczych, zwłaszcza epoki
redniowiecznej. W tym zakresie bowiem dostarcza tylko elementów dodatkowych dla weryfikacji
lub rozpoznawania osób. Wprawdzie herby s wytworem jak najbardziej redniowiecznym, w
Polsce jednak przyj ły si dopiero w ci gu XIII i XIV w. Poprzedziły je natomiast znaki
własno ciowe, a tak e zawołania o funkcjach wyra nie wojskowych, które s równie przedmiotem
bada heraldycznych. Jako dyscyplina pomocnicza historii wi ksz rol heraldyka odgrywa
dopiero w odniesieniu do XV-XVIII w., tj. do epoki w pełni wykształconej warstwy szlacheckiej.
Na uwag w zakresie heraldyki zasługuje praca: S . R u s o c k i , S . K . K u c z y s k i , J .
W i l l a u m e , Godło, barwy i hymn Rzeczypospolitej. Zarys dziejów, Warszawa 1963.
G e o g r a f i a h i s t o r y c z n a ma za zadanie odtworzy pierwotny krajobraz w obr bie
bytowania danej grupy etnicznej, a z kolei ukaza zasadnicze fazy kształtowania si , pod wpływem
człowieka, tzw. krajobrazu kulturalnego wraz z jego politycznymi i administracyjnymi elementami
(granice). Efektem ko cowym wszelkich bada historyczno-geograficznych powinna by mapa,
st d omawiana dyscyplina zaz bia si silnie z kartografi . Przydatno ci geografii historycznej dla
odtwarzania wła ciwych procesów dziejowych nie trzeba dowodzi . Element przestrzeni w historii
jest równie istotny jak element czasu, ale jest on tak e wa ny dla krytyki ródła historycznego.
Cz sto niemal pod wiadomie badacz weryfikuje przekaz przy pomocy elementów geograficznych.
Na przykład anachroniczna tytulatura ksi cia jako wystawcy dokumentu zdradza fałszerstwo. To
samo mo na odnosi do wiadków czynno ci prawnych. Z kolei przy wnikaniu w tre ródła
historycznego bardzo cz sto nie mo na si obej bez odpowiedniej mapy. Zarówno wi c własne
cele badawcze geografii historycznej, jak i jej funkcje instrumentalne w zakresie poznania
przeszło ci, kwalifikuj j jako jedn z najwa niejszych nauk pomocniczych historii.
W zakresie geografii historycznej dawnej Polski na szczególn uwag zasługuj publikacje: S .
A r n o l d , Geografia historyczna Polski, Warszawa 1951; K . B u c z e k , Ziemie polskie przed
tysi cem lat, Wrocław-Kraków 1960; M .
D o b r o w o l s k a , Przemiany
rodowiska
geograficznego Polski do XV wieku, Warszawa 1961.
N u m i z m a t y k a (od greckiego nomisma i łaci skiego numisma = moneta) nie zawsze jest
traktowana jako nauka pomocnicza historii. Cz sto ł czono jej funkcje pomocnicze z archeologi .
Istotnie monety stanowi – obok ceramiki – najlepszy datownik znalezisk archeologicznych.
Dotyczy to równie wczesnego redniowiecza polskiego, którego poznanie w coraz wi kszym
stopniu opiera si na wykopaliskach. Funkcja numizmatyki w badaniu przeszło ci nie ogranicza si
bynajmniej do roli datownika innych znalezisk. Monety opatrzone w odpowiednie napisy,
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
28
wyobra enia lub symbole s same w sobie ródłem historycznym, tyle e wymagaj cym
specjalnego przygotowania, i to nie tylko, gdy chodzi o rozpoznawanie zawarto ci kruszców
szlachetnych w monecie, chronologii monet oraz monetarnych relacji rachunkowych, ale równie
w zakresie odtwarzania tre ci inskrypcyjnych i wyobra eniowych. Numizmatyka zaz bia si
oczywi cie równie z histori sztuki, a dla ogólnie poj tej historii ma walor podwójny: dostarcza
realiów, które stanowi wa ny element ródłoznawstwa historycznego, za jako samoistna nauka
jest fundamentem wiedzy o stosunkach ekonomicznych w przeszło ci.
Podstawowy zr b wiadomo ci na temat omawianej dyscypliny podaje R . K i e r s n o w s k i ,
Wst p do numizmatyki polskiej wieków rednich, Warszawa 1964.
5.
Wskazówki bibliograficzne
W niniejszym przegl dzie zwrócimy uwag tylko na opracowania najwa niejsze z punktu
widzenia ogólnej problematyki Polski staro ytnej i redniowiecznej, a w ród nich przede
wszystkim na mo liwie najnowsze.
Rzut oka na rozwój bada w zakresie staro ytno ci słowia skich stanowi niedu e odst pstwo od
przyj tej zasady. Z konieczno ci pomini te zostan prace drobniejsze, rozproszone w czasopismach
naukowych, chocia cz sto s one bardzo warto ciowe. Pominiemy równie publikacje dotycz ce
naszych ródeł historycznych, odsyłaj c Czytelnika do podrozdziału ródła pisane do dziejów
Polski redniowiecznej w niniejszych Uwagach metodycznych, gdzie w miar mo liwo ci
starali my si je pomie ci . To samo dotyczy głównych opracowa z zakresu nauk pomocniczych
historii, które Czytelnik znajdzie powy ej w podrozdziale Elementy ródłoznawstwa.
W przegl dzie najwa niejszych opracowa dotycz cych Polski s t a r o y t n e j wypadnie
ograniczy si do uj syntetycznych, zarysów cało ci zagadnienia oraz do kluczowych tylko
problemów w szych, zwłaszcza tych, które s w nauce przedmiotem sporów i dyskusji.
U progu naukowych zainteresowa najdawniejszymi dziejami Słowian znajduj si w Polsce
dwie prace, znacznie wyprzedzaj ce ywszy ruch w dziedzinie bada archeologicznych. Jest to
ogłoszona w 1818 r. praca A . C z a r n o c k i e g o , pisz cego pod pseudonimem Zoriana Doł gi
Chodakowskiego, O Słowia szczy nie przed chrze cija stwem (wznowienie: Zorian Doł ga
Chodakowski, O Słowia szczy nie przed chrzežcija stwem oraz inne pisma i listy, oprac. J .
M a l a n k a , Warszawa 1967) oraz ogłoszona zaledwie w sze lat pó niej, a na znacznie
wy szym poziomie stoj ca ksi ka W . S u r o w i e c k i e g o , Siedzenie pocz tku narodów
słowia skich (wznowienie fototypiczne z przedmow W . H e n s l a : Wrocław-Warszawa-Kraków
1964). Kolejny wa ny etap w rozwoju bada nad pierwotn Słowia szczyzn stanowi dzieło
czeskiego uczonego J . Š a f a f i k a , Slovanské staro itnosti (Praga 1837, przekład polski H . N .
B o k o w s k i e g o , Pozna 1844); autor ten przeło ył na j zyk niemiecki cytowan prac
Surowieckiego (1828). Nie sposób przedstawi tu dalszego rozwoju w XIX w. staro ytnego
słowianoznawstwa, dodajmy jednak, e w ród wielu badaczy niepo ledni rol odegrała praca J .
I . K r a s z e w s k i e g o , Sztuka u Słowian, szczególnie w Polsce i Litwie przedchrze cija skiej
(Wilno 1860).
Z kolei na gruncie znacznego post pu bada archeologicznych, etnograficznych,
j zykoznawczych, antropologicznych i historycznych, jaki dokonał si w drugiej połowie XIX w.,
narodziło si wielkie fundamentalne dzieło uczonego czeskiego L . N i e d e r l e g o , jedno z
najwi kszych dzieł nauki europejskiej swego czasu, Slovanské starožitnosti (dwie serie ł cznie w
o miu tomach, Praga 1902-1924). Pierwszy tom tego dzieła, dotycz cy pocz tków Słowian, ukazał
si w tłumaczeniu na j zyk polski (przekład K. Chamca, Warszawa 1906-1910). Ten e Niederle
opracował wraz z innym uczonym czeskim K . K a d l e c e m oraz uczonym polskim A .
B r ü c k n e r e m Pocz tki kultury słowia skiej b d ce osobnym tomem Encyklopedii Polskiej (t.
IV, cz. 2, dział V, Kraków 1912), wydanej przez Akademi Umiej tno ci.
Po tych pracach przyszła pora na syntezy ci le archeologiczne. Taki charakter miała ksi ka
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
29
jednego z najwybitniejszych polskich archeologów J . K o s t r z e w s k i e g o , Wielkopolska w
czasach przedhistorycznych (Pozna 1914), w pó niejszych latach znacznie rozszerzona i
uzupełniona (Pozna 1923), do dzi uchodz ca za podstawow w swoim zakresie. Pierwsze pełne
podsumowanie
polskich
bada
wykopaliskowych
stanowiła
obszerna
ksi ka
W .
A n t o n i e w i c z a , Archeologia Polski. Zarys czasów przedhistorycznych i wczesnodziejowych
ziem Polski (Warszawa 1929). W tym czasie znacznemu pogł bieniu uległa wiedza o paleolicie i
młodszych epokach prehistorycznych, czemu pełny wyraz dała Prehistoria ziem polskich,
stanowi ca nowy tom Encyklopedii Polskiej (t. IV, cz. l, dział V, Kraków 1939). Epok paleolitu
opracował najlepszy wówczas znawca S . K r u k o w s k i , za okres od mezolitu do w drówek
ludów – J . K o s t r z e w s k i . Równolegle z d eniem do archeologicznej syntezy najstarszych
dziejów Słowian ku temu samemu celowi zmierzały w okresie mi dzywojennym polskie badania
antropologiczne, reprezentowane przez J . C z e k a n o w s k i e g o . Jego Wst p do historii Słowian
(Lwów 1927, znacznie rozszerzone wznowienie: Pozna 1957) wykraczał zreszt znacznie poza
interpretacj materiału ci le antropologicznego, wchodz c w problematyk j zykoznawcz ,
etnograficzn itp., toruj c w ten sposób drog nowym pełniejszym syntezom. Natomiast badania
etnograficzne i j zykoznawcze dawnej Słowia szczyzny szły wówczas głównie w kierunku
wyja nienia etnogenezy Słowian.
Po drugiej wojnie wiatowej ukazała si do poka na liczba syntetycznych uj pradziejów
Polski (lub Słowia szczyzny). Autorami ich byli przewa nie archeologowie. Nale tu:
Praslowia szczyzna. Zarys dziejów i kultury Praslowian J . K o s t r z e w s k i e g o (Pozna 1946)
oraz tego autora Pradzieje Polski (Pozna 1949 i rozszerzona wersja: Wrocław 1965) oraz dwa
bardzo przyst pnie napisane zarysowe uj cia S . N o s k a : Słowianie w pradziejach ziem polskich
(Kraków 1946) oraz Zagadnienie pr -słowia szczyzny w wietle historii („ wiatowit”, t. 19, 1946-
1947). Kolejn obszern syntez bada archeologicznych stanowi ksi ka A . G a r d a w s k i e g o ,
J . G s s o w s k i e g o i Z . R a j e w s k i e g o , Archeologia i pradzieje Polski (Warszawa 1957).
Na baczn uwag zasługuj syntetyczne uj cia najstarszych dziejów Polski W . H e n s l a , spo ród
których wymienimy tylko dwa ostatnie: Polska staro ytna (Wrocław 1973) oraz U ródeł Polski
redniowiecznej (Wrocław 1974). Wreszcie wymieni nale y naj wie sz publikacj w tym
szeregu, pomy lan jako podr cznik uniwersytecki, tj. Histori staro ytn ziem polskich K .
G o d ł o w s k i e g o i J . K o z ł o w s k i e g o (Warszawa 1976). Nowsze syntezy znamionuj si
coraz bardziej udanymi próbami odchodzenia od statycznych charakterystyk przemysłów i kultur
ku odtwarzaniu procesów dziejowych, z których coraz silniej przezieraj ludzie tworz cy te
przemysły i kultury. Tak prób jest przede wszystkim Polska staro ytna i wczesno redniowieczna
A . G a r d a w s k i e g o i J . G s s o w s k i e g o (Warszawa 1961), a dalej równie Dzieje i kultura
dawnych Słowian J . G s s o w s k i e g o (Warszawa 1964), w cz ci tylko po wi cone epoce
staro ytnej. Ten sam cel ju wcze niej przy wiecał wydanej po wojnie – pierwszej do czasów E .
B o g u s ł a w s k i e g o w naszym naukowym pi miennictwie – pracy historyka po wi conej
pradziejom Polski, a mianowicie dziełu K . T y m i e n i e c k i e g o . Ziemie polskie w staro ytno ci.
Ludy i kultury najdawniejsze (Pozna 1951). Nie jest to uj cie syntetyczne w cisłym tego słowa
znaczeniu, bo zawiera liczne polemiki, próby nowych interpretacji i ustale , mo e jednak uchodzi
za znakomite przygotowanie do wła ciwej syntezy historycznej. Ten sam trud oczyszczenia i
przetarcia szlaków badawczych, a na tym gruncie – nowych ustale dla I tysi clecia n.e., podj ł H .
Ł o w m i a s k i w swoim wielkim niedoko czonym jeszcze dziele Pocz tki Polski (t. I-V,
Warszawa 1963-1973), stanowi cym w wielu sprawach ostatnie słowo naszej nauki.
Charakterystyka polskich bada słowianoznawczych nie byłaby pełna, gdyby nie wspomnie o
Kulturze ludowej Słowian K . M o s z y s k i e g o (cz. I: Kultura materialna, Kraków 1929; cz. II,
Kultura duchowa, Kraków 1934-1939; wznowienie: Warszawa 1967-1968). Jest to studium
etnograficzne, si gaj ce jednak cz sto w odległ przeszło i odzwierciedlaj ce wiele archaicznych
realiów i instytucji. Wzmianka nale y si równie wielkiemu przedsi wzi ciu, jakim jest Słownik
Staro ytno ci Słowia skich (wydawany od 1961 r., dot d sze tomów).
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
30
Wreszcie słów kilka o badaniach dawnej Słowia szczyzny u naszych s siadów. O ile uczeni
radzieccy pierwszoplanowe po wi caj uwag wschodniemu odłamowi Słowian, o tyle badania
czeskie wzbogacaj bezpo rednio równie pradzieje Polski. W ród najnowszych prac daje temu
wyraz J . E i s n e r , Rukov t słovenské archeologie. Po atky Slovanu a jejich kultury, Praga 1966.
Po tym przegl dzie opracowa ogólnych nale y po wi ci uwag wa niejszym pozycjom
naukowym, dotycz cym dyskutowanego od zarania bada słowianoznawczych zagadnienia
praojczyzny Słowian. Wa ny etap tych dyskusji podsumowuje (co prawda głównie w aspekcie,
j zykoznawczym) praca Z . R y s i e w i c z a , O praojczy nie Słowian („Lud”, t. 34, 1936,
wznowienie w zbiorze prac tego autora Studia j zykoznawcze, Wrocław 1956). Nowy za etap
otwarło niezwykle gruntowne studium T . L e h r a - S p ł a w i s k i e g o , O pochodzeniu i
praojczy nie
Słowian
(Pozna
1946).
Nawi zuj c
do
bada
archeologicznych
J .
K o s t r z e w s k i e g o , jak równie do spostrze e antropologicznych J . C z e k a n o w s k i e g o ,
autor rozwin ł i gruntownie udokumentował pogl d o odrza sko-wi la skiej prakolebce Słowian;
wyszedł przy tym znacznie poza najbli szy sobie materiał j zykoznawczy. Bardziej przyst pny
wykład tej samej teorii dał autor równocze nie w pracy: Pocz tki Słowian (Kraków 1946). Teoria
zyskała sobie u nas powszechn aprobat , czemu dały wyraz: znakomity Zarys j zykoznawstwa
ogólnego T . M i l e w s k i e g o (Lublin-Kraków 1947-1948), Atlas do pradziejów Słowian K .
J a d e w s k i e g o (Łód 1949), jak równie powojenne podr czniki historii. Sam jednak T .
L e h r - S p ł a w i s k i uczynił wnet odst pstwo w stosunku do głoszonej przez siebie teorii. A
mianowicie id c za uczonymi radzieckimi (głównie P . N . T r e t i a k o w i A . D . U d a l c o w ),
których wyniki badawcze przyswoił nauce polskiej (w rozprawce Zagadnienie pochodzenia
Słowian w wietle nauki polskiej i rosyjskiej, Warszawa 1948, nadb. ze „Swiatowita”, t. 20),
skłonny był rozszerzy praojczyzn ludów słowia skich od Odry na zachodzie po Dniepr na
wschodzie. Dał temu wyraz w kolejnej jeszcze pracy Powstanie, rozrost i rozpad wspólnoty
prasłowia skiej („Przegl d Zachodni”, nr 3/4, 1951).
Wnet jednak odezwały si inne glosy. Wybitny etnograf, twórca teorii o azjatyckim pochodzeniu
Słowian K . M o s z y s k i (Badania nad pochodzeniem i pierwotn kultur Słowian, Kraków
1925), wyst pił w 1957 r. z obszern prac Pierwotny zasi g j zyka prasłowia skiego (Wrocław-
Kraków 1957), broni c w zmodyfikowanej formie swojej koncepcji wschodniej, tym razem
„dnieprza skiej”. W tym samym czasie nad obron teorii o wschodnim pochodzeniu Słowian, a w
ka dym razie nad krytyk koncepcji odrza sko-wi la skiej, pracował j zykoznawca H .
U ł a s z y n . Przygotowana przez niego praca Praojczyzna Słowian (Łód 1959) ukazała si ju po
jego mierci. Krytyka (K . J a d e w s k i , J . K o s t r z e w s k i , T . L e h r - S p ł a w i s k i , T .
M i l e w s k i , M . R u d n i c k i , J . S a f a r e w i c z , M . S z y m c z a k ) do zgodnie podnosiła
wysokie walory naukowe obu prac, ale nie aprobowała ich ostatecznych wyników. Równolegle
rodziło si wielkie dzieło M . R u d n i c k i e g o (Prasłowia szczyzna. Lechia-Polska. I. Wyłonienie
si Słowian spo ród ludów indoeuropejskich i ich pierwotne siedziby. Pozna 1959; II. Wspólnota
słowia ska. Wspólnota lechicko-polska, Pozna 1961), który ju dawniej niejednokrotnie si
wypowiadał na temat interesuj cych nas zagadnie . Do wyników najnowszej pracy Moszy skiego,
a tym bardziej Ułaszyna, nie mógł jeszcze w tym studium si ustosunkowa . Stan ł on wprawdzie
na gruncie wschodniego pochodzenia szczepu indoeuropejskiego, ale prakolebk Słowian widział –
jak dawniej – w dorzeczu Odry i Wisły. Natomiast do pogl du o wschodnim pochodzeniu Słowian
powrócił H . Ł o w m i a s k i w dziele Pocz tki Polski (t. I, Warszawa 1963), co spotkało si z
obszern replik archeologa, rzecznika koncepcji odrza sko-wi la skiej, K . J a d e w s k i e g o ,
w pracy Z problematyki pocz tków Słowia szczyzny i Polski (Łód 1968). Ostatnio z now hipotez
na temat czasu i miejsca wyodr bnienia si słowia skiej grupy j zykowej wyst pił archeolog K .
G o d ł o w s k i w pracy Z bada nad zagadnieniem rozprzestrzenienia Słowian w V-VII w. n.e.,
Kraków 1979. W tym uj ciu miałoby si ono dokona na obszarze mi dzy Karpatami, Prypeci i
Dnieprem dopiero około IV w. n.e.
W dyskusji nad problemem etnogenezy Słowian, mimo dalszych istotnych rozbie no ci, wida
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
31
punkty zbie ne, przede wszystkim co do dawno ci Słowian nad Odr i Wisł ; rzecz za główna
sprowadza si dzi do pytania, czy dorzecza wspomnianych rzek nale y uwa a za miejsce
wyodr bnienia si grupy j zykowej słowia skiej ze wspólnoty indoeuropejskiej, czy te za
najstarszy (lub bardzo stary) teren ich wzgl dnie osiadłego bytowania.
Ze spraw etnogenezy Słowian ł czy si dyskutowany szeroko w naszej nauce problem ci gło ci
osadniczo-kulturalnej na naszych ziemiach przed okresem w drówek ludów. Chodzi tu nie tylko o
odpowied na pytanie, czy prakolebka Słowian znajdowała si w dorzeczu Odry i Wisły, ale tak e
o to, czy od czasów prasłowia skich w rozwoju kulturalnym tego obszaru nie było wi kszych
przerw spowodowanych migracjami innych grup etnicznych, a wreszcie o zagadnienie jak gdyby
ilo ciowe – roli i zasi gu wpływów obcych. Po wielkiej, nie wolnej od akcentów politycznych
polemice naukowej szkoły archeologicznej pozna skiej (J . K o s t r z e w s k i ) z nauk niemieck
(G . K o s s i n n a ) w dwudziestoleciu mi dzywojennym, polemice, której efektem było
zwyci stwo teorii wi
cej kultur łu yck z grup etniczn słowia sk (prasłowia sk ), a zatem
obalaj cej pogl d nauki niemieckiej o przybyciu Słowian nad Wisł i Odr dopiero w okresie
w drówek ludów, szczególnej ostro ci nabrało zagadnienie roli plemion germa skich na naszych
ziemiach, zwłaszcza daj cych si stwierdzi w I-II w. n.e. u uj cia Wisły Gotów i Gepidów,
którzy pó niej pow drowali nad Morze Czarne. W latach powojennych wypowiedzieli si na ten
temat wybitni przedstawiciele polskiej archeologii (J . K o s t r z e w s k i , W . A n t o n i e w i c z ),
antropologii (J . C z e k a n o w s k i ), j zykoznawstwa (M . R u d n i c k i , W . T a s z y c k i ) oraz
historycy (L P i o t r o w i c z , K . T y m i e n i e c k i ), głównie na łamach „Przegl du Zachodniego”
– (nr 5/6, 1951), a tak e przy innych okazjach. Chocia wyst powały i opinie skrajne (zwłaszcza
K . T y m i e n i e c k i , Ziemie polskie w staro ytno ci), e plemiona te w swojej w drówce na
południowy wschód w ogóle przez nasz kraj nie przeszły, przyj ł si jednak pogl d bardziej
umiarkowany o ich epizodycznej tylko roli w dziejach polskiej kultury. W tym duchu uj ł t rzecz
syntetycznie na szerszym ogólnosłowia skim tle K . J a d e w s k i w pracy Z zagadnie
ci gło ci kulturalnej i osadniczej na ziemiach Słowia szczyzny pierwotnej („Nauki Humanistyczne
i Społeczne”, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego, z. 8, Historia, Łód 1958), tak
potraktował j równie w swoim wielkim dziele Pocz tki Polski (t. I, 1963) H . Ł o w m i a s k i .
Do innych rezultatów badawczych doszedł natomiast J . K m i e c i s k i w gruntownym studium
Zagadnienie tzw. kultury gocko-gepidzkiej na Pomorzu Wschodnim w okresie wczesnorzymskim
(Łód 1962). Wprowadzaj c istotne rozró nienie migracji etnicznych od elementów kultury,
zaprzeczył po pierwsze samym mo liwo ciom przesuni cia si ze Skandynawii na teren północnej
Polski wi kszej fali osadniczej u pocz tków naszego tysi clecia, a z kolei rewiduj c same elementy
„kultury gocko-gepidzkiej”, widział w nich raczej kontynuacj rodzimej kultury oksywskiej ni
wpływy obce.
W ogólnych opracowaniach polskiego
redniowiecza do niedawna jeszcze przewa ała
bezwzgl dnie problematyka polityczna. O tym nale y pami ta , gdy si ga si po oryginalne i
bardzo dobre sk din d podr czniki, do których nale : M . D o b r z y s k i , Dzieje Polski w
zarysie, wyd. 4, t. I, Warszawa 1927; S . Z a k r z e w s k i , S . Z a c h o r o w s k i , O . H a l e c k i ,
J . D b r o w s k i , S . S m ó ł k a , F . P a p e é , Historia polityczna Polski, cz. I: Wieki rednie
(Encyklopedia Polska,, t. V, cz. l, dział 1), Kraków 1920; R . G r o d e c k i , S . Z a c h o r o w s k i ,
J . D b r o w s k i , Dzieje Polski redniowiecznej, t. I-II, Kraków 1926. Nieco szerszy zakres
problematyki przedstawia opracowanie dziejów Polski redniowiecznej S . A r n o l d a , R .
G r ó d e c k i e g o i O . H a l e c k i e g o w dziele Polska, jej dzieje i kultura, t. I, Warszawa 1928. W
powojennej historiografii polskiej przedsi wzi to opracowanie integralnych syntez naszej
przeszło ci, w których obok zagadnie politycznych znalazła nale ne miejsce historia gospodarczo-
społeczna, ustrojowa i kulturalna. Pierwsz tak syntez polskiego redniowiecza była Historia
Polski do r. 1466 w opracowaniu J . B a r d a c h a , A . G i e y s z t o r a , H . Ł o w m i a s k i e g o i
E . M a l e c z y s k i e j (Warszawa 1953, wyd. 4, Warszawa 1960). Z kolei pełniejsze
opracowanie podj ł Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk pod ogóln redakcj T .
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
32
M a n t e u f f l a . Cz
redniowieczna (do połowy XV w.) tej nowej Historii Polski (t. I, cz. I,
Warszawa 1957) została opracowana przez du y zespół autorski (J . B a r d a c h , J .
B a s z k i e w i c z , A . G i e y s z t o r , Z . K a c z m a r c z y k , G . L a b u d a , E . M a l e c z y s k a ,
M . H . S e r e j s k i , M . S c z a n i e c k i ) pod redakcj H . Ł o w m i a s k i e g o . Z
indywidualnych
prób
nowego
uj cia
dziejów
Polski
odnotujemy
nast puj ce:
K .
T y m i e n i e c k i , Polska w redniowieczu, Warszawa 1961; J . D o w i a t , Polska pa stwem
redniowiecznej Europy, Warszawa 1968; S . A r n o l d , Historia Polski do polowy XV wieku,
Warszawa 1968 (opracowanie bardzo zwi złe). Wspomnie tu jeszcze wypada obcoj zyczny pełny
zarys dziejów Polski A . G i e y s z t o r a , E . R o s t w o r o w s k i e g o , S . K i e n i e w i c z a i H .
W e r e s z y c k i e g o , gdzie redniowiecze opracował pierwszy z wymienionych autorów (wersja
angielska: Warszawa 1968, wersja francuska: Warszawa 1971). Odnotujmy tu najnowsze syntezy
polskiego procesu dziejowego: Dzieje Polski pod red. J . T o p o l s k i e g o , Warszawa 1975, gdzie
redniowiecze opracowali J .
a k , B . M i k i e w i c z i A . G s i o r o w s k i , oraz Zarys
dziejów Polski pod red. J . T a z b i r a , Warszawa 1979, z cz ci redniowieczn w opracowaniu
T . M a n t e u f f l a , J . D o w i a t a i S . T r a w k o w s k i e g o . Prawie pełny, a w ka dym razie
bardzo wszechstronny obraz polskiego redniowiecza daje opublikowany pod redakcj A .
G i e y s z t o r a tom Polska dzielnicowa i zjednoczona. Pa stwo – społecze stwo – kultura,
Warszawa 1972, w opracowaniu czternastu jak najbardziej kompetentnych badaczy.
Zwrócono powy ej uwag na dwa typy opracowa dziejów Polski redniowiecznej: syntezy
integruj ce ró norodn problematyk dziejow oraz zarysy dziejów politycznych. Wypada teraz
ukaza z osobna opracowania innej, pozapolitycznej problematyki. W zakresie dziejów
gospodarczych polskiego redniowiecza wci
jeszcze niezast piona jest Historia gospodarcza
Polski J . R u t k o w s k i e g o (t. I, Pozna 1946, oraz wyd. 2, jednotomowe do 1864 r.: Warszawa
1953). Nadto na uwag zasługuj popularnie uj te Dzieje gospodarcze Polski do 1939 r. B .
Z i e n t a r y ( redniowiecze), A . M c z a k a , L I h n a t o w i c z a i Z . L a n d a u a (Warszawa
1965). Bardziej szczegółowych problemów gospodarczych i gospodarczo-społecznych, jak
zwłaszcza dziejów wsi i ludno ci wie niaczej, dziejów górnictwa, hutnictwa i handlu oraz ycia
miejskiego, dotycz m. in. prace: Z . P o d w i s k a , Technika uprawy roli w Polsce
redniowiecznej, Wrocław-Warszawa-Kraków 1962; K . T y m i e n i e c k i , Historia chłopów
polskich, t. I-III, Warszawa 1965-1969; D. Molenda, Górnictwo kruszcowe na terenie złó l sko-
krakowskich do polowy XVI wieku, Wrocław-Warszawa-Kraków 1963; J . W y r o z u m s k i ,
Pa stwowa gospodarka solna w Polsce do schyłku XIV wieku, Kraków 1968; Zarys dziejów
górnictwa na ziemiach polskich, t. I, Katowice 1960 (praca zespołowa w opracowaniu: T .
D z i e k o s k i e g o , J . P a z d u r a , A. Keckowej, D . M o l e n d y i M . W e b e r -
K o z i s k i e j ); M . R a d w a n , Rudy, ku nice i huty elazne w Polsce, Warszawa 1963; S .
K u t r z e b a , Handel Krakowa w wiekach rednich na tle stosunków handlowych Polski, Kraków
1902; H . S a m s o n o w i c z , ycie miasta redniowiecznego, Warszawa 1970.
W zakresie szeroko poj tej problematyki ustrojowo-prawnej, oprócz bardzo upowszechnionej
Historii ustroju Polski, Korona S. Ku t r z by (wyd. 8 uzupełnione przez A . V e t u l a n i e g o ,
Warszawa 1949), wymieni nale y opracowania: . W o j c i e c h o w s k i , Pa stwo polskie w wie-
kach rednich. Dzieje ustroju, wyd. 2, Pozna 1948; J. Bardach, Historia pa stwa i prawa Polski do
polowy XV wieku, wyd. 2, Warszawa 1964.
Z problematyki kulturalnej w szerokim rozumieniu wymieni nale y dzieła: A . B r ü c k n e r ,
Dzieje kultury polskiej, t. I, Kraków 1930, wyd. 3, Warszawa 1957; M . F r i e d b e r g , Kultura
polska a niemiecka. Elementy rodzime a wpływy niemieckie w ustroju i kulturze Polski
redniowiecznej, t. I-II, Pozna 1946. Pełny obraz nauki polskiej w redniowieczu daje
opracowanie: Historia nauki polskiej pod red. B . S u c h o d o l s k i e g o , t. I pióra P .
C z a r t o r y s k i e g o ( redniowiecze) i P . R y b i c k i e g o (Odrodzenie), Wrocław-Warszawa-
Kraków 1970. Nale y tu wreszcie wymieni redniowieczn cz
Historii kultury materialnej
Polski, t. I pod red. M . D e m b i s k i e j i Z . P o d w i s k i e j , Wrocław 1978, t. II pod red. A .
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
33
R u t k o w s k i e j - P ł a c h c i s k i e j , Wrocław 1978.
Tak wa ne dla redniowiecza sprawy ko cielno-religijne przedstawia praca zbiorowa Ko ciół w
Polsce, t. I: redniowiecze, pod red. J . K ł o c z o w s k i e g o , Kraków 1966. Te same zagadnienia
w zwi lejszej, popularnej formie, ale na szerokim tle europejskim, omawia ksi ka J .
D o w i a t a , Historia Ko cioła katolickiego w Polsce (do polowy XV w.), Warszawa 1968.
Wspomnie tu równie nale y Histori Ko cioła w Polsce, t. I, cz. I pod red. B . K u m o r a i Z .
O b e r t y s k i e g o , Pozna -Warszawa 1974.
Nauka nasza dysponuje dzisiaj obszernym opracowaniem dotycz cym polskiej dyplomacji w
redniowieczu, na szerokim tle stosunków politycznych. Jest to praca zbiorowa kilku autorów –
Historia dyplomacji polskiej, t. I od poł. X w. do 1572 r., pod red. M . B i s k u p a , Warszawa
1980.
O dziejach or a polskiego w redniowieczu informuje w sposób kompetentny Zarys dziejów
wojskowo ci polskiej do roku 1864, t. I: do roku 1648, Warszawa 1965 (cz
redniowieczn
opracowali: A . F . G r a b s k i , A . N a d o l s k i , T . N o w a k , S . M . K u c z y s k i , Z .
S p i e r a l s k i ).
Przedstawimy z kolei najwa niejsze opracowania dotycz ce poszczególnych dzielnic dawnej
Polski. Z konieczno ci wypadnie pomin omówienia mniejszych jednostek geograficzno-
historycznych, jak np. ziemia wielu ska, chełmi ska itp., a tym bardziej monografie lokalne
poszczególnych miast, chocia stanowi nierzadko interesuj c lektur .
Powa nie przedstawia si dorobek historiografii polskiej w zakresie dziejów l ska. Jeszcze w
dwudziestoleciu mi dzywojennym powstała pod firm naukow Polskiej Akademii Umiej tno ci
Historia l ska od najdawniejszych czasów do roku 1400, t. I-III, Kraków 1933. Cało o bardzo
szerokiej rozpi to ci tematycznej została opracowana przez dwunastoosobowy zespół autorski. Na
szczególn uwag zasługuj dzieje polityczne W opracowaniu R . G r ó d e c k i e g o i J .
D b r o w s k i e g o , dzieje ustrojowe Z . W o j c i e c h o w s k i e g o , historia Ko cioła T .
S i l n i e k i e g o ,
oraz
dzieje
sztuki
l skiej
w
uj ciu
M .
G b a r o w i c z a ,
T .
D o b r o w o l s k i e g o i W . P o d i a c h y . Opracowanie nowej Historii l ska, wychodz cej poza
wieki rednie, podj te po wojnie pod redakcj K . M a l e c z y s k i e g o . Cz
redniowieczn (t.
I do 1763 r., cz. I-II, Wrocław-Warszawa-Kraków 1960-1961) opracowali W . H o ł u b o w i c z ,
K . M a l e c z y s k i , R . H e c k i E . M a l e c z y s k a . Spo ród nowszych publikacji na uwag
zasługuje praca zbiorowa pod red. R. H e c k a, redniowieczna kultura na l sku, Wrocław 1977.
Zwi zkom Pomorza Zachodniego z Polsk po wi cili specjalne prace J . M i t k o w s k i ; Pomorze
Zachodnie w stosunku do Polski (Pozna 1946) i B . D o p i e r a ł a , Polskie losy Pomorza
Zachodniego (Pozna 1970). Pełne opracowanie dziejów całej dzielnicy pomorskiej w interesuj cej
nas epoce daj dwie publikacje zespołowe pod redakcj G . L a b u d y : Pomorze redniowieczne,
Warszawa 1958 (10 autorów) i Historia Pomorza, t. I cz. I-II, do roku 1466, Pozna 1969 (6
autorów). Ostatnio historiografia nasza wzbogaciła si równie o Dzieje Wielkopolski do roku
1793, pod red. J .
T o p o l s k i e g o , Pozna 1969 (samo
redniowiecze opracował
kilkunastoosobowy zespół autorski) oraz Dzieje Lubelszczyzny, pod red. T . M e n c l a , gdzie
staro ytno i zaranie redniowiecza opracowali A . G a r d a w s k i i Z . S u ł o w s k i , a epok
piastowsk i jagiello sk K . M y l i s k i . Inne dzielnice Polski redniowiecznej nie maj jeszcze
podobnych opracowa . Małopolska zachodnia ma jedynie starsze zarysowe uj cie swoich dziejów,
a mianowicie Kraków i ziemia krakowska pióra R . G r ó d e c k i e g o ( redniowiecze), K .
L e p s z e g o i J . F e l d m a n a (Lwów 1934).
Przechodzimy z kolei do przedstawienia wa niejszych prac dotycz cych poszczególnych
okresów polskiego redniowiecza. Epoka zarania feudalizmu, której granice chronologiczne
wyznaczaj w niniejszym zarysie pocz tek wieku VI i połowa X, przedmiotem ywszego
zainteresowania w naszej historiografii stała si dopiero po drugiej wojnie wiatowej. Wcze niej
pozostawiano j zwykle archeologom lub sprowadzano od dawien dawna do zagadnienia Lechitów,
które było niejako kluczem i do wyja nienia genezy pa stwa i rozwarstwionego klasowo
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
34
społecze stwa. Histori Polski za , traktowan jako opis wydarze politycznych, zaczynano zwykle
dat 963 lub 966. O zagadnieniu lechickim, zredukowanym z czasem do kwestii nazwy
mieszka ców Polski w epoce przedpiastowskiej, orientuje rozprawa K . P o t k a s k i e g o ,
Lachowie i Lechici, (druk w 1898 r.), wznowiona w wyborze pism tego autora pt. Lechici, Polanie
Polska, Warszawa 1965. W ród zarysów szeroko poj tej kultury w omawianej epoce (kultura
materialna, społeczna i elementy duchowe), które wyszły spod pióra archeologów, na szczególn
uwag zasługuj : J . K o s t r z e w s k i , Kultura prapolska, Pozna 1947, wyd. 3, Warszawa 1962;
W . H e n s e l , Słowia szczyzna wczesno redniowieczna. Zarys kultury materialnej, Pozna 1952,
wyd. 3, Warszawa 1965; tego autora Polska przed tysi cem lat, wyd. 3, Wrocław-Warszawa-
Kraków 1964; A . G a r d a w s k i , J . G s s o w s k i , Polska staro ytna i wczesno redniowieczna,
Warszawa 1961; A .
a k i , Archeologia Małopolski wczesno redniowiecznej, Wrocław 1974.
Istot post pu bada było zast pienie statycznych z reguły uj archeologów próbami rekonstrukcji
procesów dziejowych. Pod tym wzgl dem na szczególn uwag zasługuje, jako jedna z pierwszych,
rozprawa A . G i e y s z t o r a , Geneza pa stwa polskiego w wietle nowszych bada , „Kwartalnik
Historyczny”, R. 61, 1954, nr. 1. Pełniejsze opracowanie tego zespołu zagadnie , dał w
przyst pnej, popularnej formie S . T r a w k o w s k i , Jak powstawała Polska, wyd. 4, Warszawa
1966. wie o, z wielk erudycj opracował cał odno n epok w tomie III i IV swego wielkiego
dzieła Pocz tki Polski H . Ł o w m i a s k i (Warszawa 1967-1970).
Problematyce bardziej szczegółowej po wi cone s : studium Z . P o d w i s k i e j , Zmiany form
osadnictwa wiejskiego na ziemiach polskich we wcze niejszym redniowieczu, Wrocław 1971,
ukazuj ce bardzo istotny element terytorialnej struktury przedfeudalnego i wczesnofeudalnego
społecze stwa polskiego; praca S. Arnolda, Terytoria plemienne w ustroju administracyjnym Polski
piastowskiej (w. XII-XIII) (druk w 1927 r., wznowienie w wyborze pism autora Z dziejów
redniowiecza, Warszawa 1968), stanowi ca prób rekonstrukcji zasi gu terytorialnego pa stewek
plemiennych na ziemiach polskich; studium J . A d a m u s a , Polska teoria rodowa, Łód 1958, w
którym autor zwalcza pogl d, e pa stwo Piastów wywodziło si z ustroju rodowego; praca J .
W i d a j e w i c z a , Pa stwo Wi lan, Kraków 1947; rozprawa K . B u c z k a , Zagadnienie
wiarygodno ci dwu relacji o pocz tkowych dziejach pa stwa polskiego (Prace z dziejów Polski
feudalnej ofiarowane Romanowi Gródeckiemu, Warszawa 1960), dowodz ca, i prawdziwa jest
tradycja Galia o przodkach Mieszka I; dwie rozprawy dotycz ce kontrowersyjnemu problemu
przynale no ci politycznej Polski południowej po upadku pa stwa wielkomorawskiego: J .
D b r o w s k i , Studia nad pocz tkami pa stwa polskiego (Wrocław-Kraków 1958, „Rocznik
Krakowski”, t 34, z. 1) i K . B u c z e k , Polska poludniowa w IX i X wieku („Małopolskie Studia
Historyczne”, R. II, 1959, z. 1); wreszcie prace dotycz ce wierze i wiatopogl du Polski
poga skiej: S . U r b a c z y k , Religia poga skich Słowian, Kraków 1947; M . K o w a l c z y k ,
Wierzenia poga skie za pierwszych Piastów, Łód 1968; nowe oryginalne uj cie systemu wierze
słowia skich H. Łowmia skiego, Religia Słowian i jej upadek, Warszawa 1979, oraz wznowienia
paru podstawowych prac A. Brücknera pod wspólnym tytułem Mitologia słowia ska i polska,
Warszawa 1980.
Omawiaj c literatur po wi con okresowi od połowy X do ko ca XII w. na pierwszym miejscu
wymieni nale y wielk pomnikow publikacj Pocz tki pa stwa polskiego. Ksi ga tysi clecia, t.
I-II, Pozna 1962; 21 autorów prezentuje tu w 28 rozprawach wiele zagadnie społeczno-
gospodarczych, kulturalnych i politycznych, zwi zanych z narodzinami pa stwa feudalnego w
Polsce. Czasy Mieszka I omawiaj wyczerpuj co: S . Z a k r z e w s k i , Mieszko I jako budowniczy
pa stwa polskiego, Warszawa 1920; J . N a t a n s o n - L e s k i , Pa stwo Mieszka Pierwszego,
Wrocław 1958 (Studia Wczesno redniowieczne, t. IV); S . K t r z y s k i , Mieszko I (w zbiorze
jego prac Polska X-XI wieku, Warszawa 1961). Na szczególn uwag zasługuje ksi ka M . Z .
J e d l i c k i e g o , Stosunek prawny Polski do cesarstwa do r. 1000, Pozna 1939. Czasom
Chrobrego po wi cone s studia: S . Z a k r z e w s k i , Bolesław Chrobry Wielki, Lwów-Warszawa-
Kraków 1925; A . F . G r a b s k i , Bolesław Chrobry. Zarys dziejów politycznych i wojskowych,
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
35
wyd. 2, Warszawa 1966. Problem załamania si monarchii pierwszych Piastów rozwa a D .
B o r o w s k a , Kryzys monarchii wczesnopiastowskiej w latach trzydziestych XI wieku, Warszawa
1964. Próbie utworzenia w tym czasie separatystycznego pa stwa na Mazowszu po wi cił osobn
prac J . B i e n i a k , Pa stwo Miecława. Studium, analityczne, Warszawa 1963, dopatruj c si
zreszt w tej próbie ogólnopolskich aspiracji. Kazimierzowi Odnowicielowi po wi cił pi kne
studium S . K t r z y s k i (druk w 1899 r., nowa wersja w cytowanym wy ej zbiorze). Panowanie
Bolesława Szczodrego jest przedmiotem ciekawych studiów T . G r u d z i s k i e g o , Bolesław
Szczodry. Zarys dziejów panowania, cz. I, Toru 1953, oraz Polityka papie a Grzegorza VII wobec
pa stw Europy rodkowej i wschodniej, Toru 1959. Tu przede Wszystkim wymieni nale y
klasyczne dzieło polskiej mediewistyki: T . W o j c i e c h o w s k i e g o , Szkice historyczne XI wieku,
Kraków 1904, wyd. 4, Warszawa 1970, cho ich rozpi to tematyczna si ga od Chrobrego po
Hermana. Ciekawy zawsze epizod konfliktu Bolesława Szczodrego z biskupem krakowskim
Stanisławem najpełniej o wietla R . G r ó d e c k i , Sprawa w. Stanisława (w po miertnej edycji
jego prac: Polska piastowska, Warszawa 1969). Pełn monografi Bolesława III Krzywoustego dał
K . M a l e c z y s k i , Bolesław Krzywousty, wyd. 2, Wrocław-Warszawa 1975. Na szczególn
uwag zasługuje nadto rozprawka R . G r ó d e c k i e g o , Zbigniew ksi
polski, Kraków 1927. Dla
kontrowersyjnej sprawy podziału pa stwa przez Krzywoustego najwa niejsze w ród nowszych
prac s : G . L a b u d a , Testament Boleslawa Krzywoustego (Opuscula Casimiro Tymieniecki
septuagenario dedicata, Pozna 1959) oraz K . B u c z e k , Jeszcze o testamencie Bolesława
Krzywoustego („Przegl d Historyczny”, t. 60, 1969, z. 4). Do okresu od 1138 r. do ko ca XII w.
wci jeszcze niezast pione jest studium S . S m ó ł k i , Mieszko Stary i jego wiek, Warszawa 1981,
wyd. 2, Warszawa 1959. Z jego inspiracji powstała wie o znakomita ksi ka B . Z i e n t a r y ,
Henryk Brodaty i jego czasy (Warszawa 1975), ukazuj ca bogat problematyk polsk drugiej
połowy XII w. i pierwszej połowy XIII w. na szerokim tle powszechnodziejowym.
Zwrócimy tu jeszcze uwag na kilka prac dotycz cych ogólnej problematyki omawianego
okresu. Przede wszystkim wymieni nale y ksi k Polska pierwszych Piastów. Pa stwo,
społecze stwo, kultura, pióra T . M a n t e u f f l a , S . T r a w k o w s k i e g o , D . B o r a w s k i e j i
T . L a l i k a , Warszawa 1968, zamykaj c si w zasadzie dat 1138 r. Problemów gospodarczo-
społecznych wczesnego redniowiecza polskiego dotycz bardzo liczne rozprawy. Zwró my uwag
szczególnie na nast puj ce: R . G r ó d e c k i , Ksi
ca wlo trzebnicka na tle organizacji
maj tków ksi
cych w Polsce w XII w. („Kwartalnik Historyczny”, R. 26-27, 1912-1913); K .
B u c z e k Ksi
ca ludno słu ebna w Polsce wczesnofeudalnej, Wrocław-Kraków 1958; ten e,
Targi i miasta na prawie polskim (okres wczesno redniowieczny), Wrocław-Warszawa-Kraków
1064; S . A r n o l d , Mo nowładztwo. polskie w. XI i XII i jego podstawy gospodarczo-społeczne
(druk w 1925 r., wznowienie w cytowanym ju wyborze pism tego autora Z dziejów
redniowiecza); K . M o d z e l e w s k i , Organizacja gospodarcza pa stwa piastowskiego (X-XIII
wiek), Wrocław 1975. Do stosunków ko cielnych odnosi si klasyczne studium W . A b r a h a m a ,
Organizacja Ko cioła w Polsce do polowy wieku XII, Lwów 1893, wyd. 3, Pozna 1962.
Po ytecznym uzupełnieniem poruszonej przez Abrahama problematyki jest rozprawa W .
D z i e w u l s k i e g o , Post py chrystianizacji i proces likwidacji poga stwa w Polsce
wczesnofeudalnej, Wrocław-Warszawa-Kraków 1964. Publikacj pierwszorz dnego znaczenia dla
studiów nad wcze niejszym redniowieczem polskim jest Budownictwo roma skie w Polsce,
Katalog zabytków, w opracowaniu Z .
w i e c h o w s k i e g o , Wrocław-Warszawa-Kraków 1963;
przydatno jej podnosz liczne reprodukcje zabytków architektury. Na koniec wymienimy jeszcze
ksi k A . F . G r a b s k i e g o , Polska w opiniach obcych X-XIII w., Warszawa 1064,
rozszerzaj c powa nie pole widzenia spraw polskich.
Zarejestrowane w ostatnim akapicie prace nie ograniczaj si w wi kszo ci do wieku XI-XII, ale
wkraczaj w stulecie nast pne. Dotyczy to zwłaszcza cytowanych prac K . B u c z k a i R .
G r o d e c k i e g o , które maj za przedmiot bardzo istotn społeczno-gospodarcz problematyk
XIII w. Nale y do niej dorzuci rozpraw R. Gródeckiego, Pocz tki immunitetu w Polsce, Lwów
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
36
1930. Gruntowne studium nad polskim wiekiem XIII, uwypuklaj ce szczególnie sprawy ustrojowe
i społeczne, te Dzieje wewn trzne Polski XIII wieku tego autora, pomieszczone w cytowanym ju
zbiorze jego prac Polska piastowska (Warszawa 1969). Poza opracowaniami podr cznikowymi,
najgruntowniejsz rozpraw dotycz c znacznego okresu omawianego tu stulecia s po miertnie
wydane Studia do dziejów wieku XIII w pierwszej jego połowie S . Z a c h o r o w s k i e g o (wyd. J .
F i j a ł e k , Kraków 1920). Wieloaspektowe badania nad procesem scalania zienv polskich w XIII
w. przedstawia praca J . B a s z k i e w i c z a , Powstanie zjednoczonego pa stwa polskiego (na
przelotnie XIII i XIV wieku). Warszawa 1954. Problematyki zjednoczenia ziem polskich dotyczy
równie bardzo ciekawa ksi ka T . S i l n i c k i e g o i K . G o ł b a , Arcybiskup Jakub winka i
jego epoka, Warszawa 1956. W tym zakresie zwraca równie uwag rozprawa K . Z i e l i s k i e j ,
Zjednoczenie Pomorza Gda skiego z Wielkopolsk pod koniec XIII w. Umowa k pi ska 1282 r.,
Toru 1968. Bardzo wa ny dla XIII w. problem prusko-krzy acki znajduje o wietlenie zwłaszcza
w nast puj cych godnych uwagi pracach: K . T y m i e n i e c k i , Misja polska w Prusach i
sprowadzenie Krzy aków, Toru 1935; B . W ł o d a r s k i , Rywalizacja o ziemie pruskie w połowie
XIII wieku, Toru 1958; ten e, Polityczne plany Konrada I ksi cia mazowieckiego, Toru 1971,
gdzie jednak autor wyszedł poza sprawy Prus. Nowe gruntowne uj cie stosunków polsko-ruskich,
stanowi cych równie bardzo wa ny rozdział dziejów XIII w. przedstawia praca B .
W ł o d a r s k i e g o , Polska i Ru 1194-1340, Warszawa 1966. Ten sam autor wyja nia w
obszernym wywodzie genez krótkiego epizodu unii polsko-czeskiej pod berłem Przemy lidów, w
pracy Polska i Czechy w drugiej połowie XIII i pocz tkach XIV wieku (1250-1306), Lwów 1931.
Ciekawy przejaw budzenia si patriotyzmu polskiego w XIII w., wa nego elementu ideologii
zjednoczeniowej, przedstawia praca R . G r ó d e c k i e g o , Powstanie polskiej wiadomo ci
narodowej, Katowice 1946. Na uwag zasługuje ksi ka S . K w i a t k o w s k i e g o , Powstanie i
kształtowanie si chrze cija skiej mentalno ci religijnej w Polsce do ko ca XIII w., „Roczniki
Tow. Nauk. w Toruniu”, R. 79, 1980, z. 3. Szerokiego wachlarza problematyki kulturalnej dotycz
materiały
sympozjum
naukowego
Sztuka
i
ideologia
XIII
wieku,
pod
red.
P .
S k u b i s z e w s k i e g o , Wrocław 1974.
Okres dziejów Polski 1300-1370 ma stosunkowo bogat literatur naukow , jest jednak
opracowany do nierównomiernie. Istot przemian gospodarczych tego okresu próbował uj
syntetycznie J. Sieradzki w jednym ze szkiców pomieszczonych w jego zbiorze Polska wieku XIV.
Studium z czasów Kazimierza Wielkiego, Warszawa 1959. Oszacowaniem zaludnienia Polski w
XIV w. zaj ł si T . Ł a d o g ó r s k i , Studia nad zaludnieniem Polski XIV wieku, Wrocław 1958.
Całego okresu dotyczy niezwykle erudycyjne studium O . B a l z e r a , Królestwo Polskie 1295-
1370, t. I-III, Lwów 1919-1920, uwypuklaj ce zwłaszcza problematyk polityczno-ustrojow .
Obce s dy na temat Polski, równie w odniesieniu do omawianego tu okresu, rozwa a A . F .
G r a b s k i . Polska w opiniach Europy Zachodniej w XIV-XV w., Warszawa 1968. Panowania
czeskiego w Polsce dotyczy cytowana ju wy ej praca B . W ł o d a r s k i e g o o stosunkach polsko-
czeskich oraz gruntowne ródłowe studium J . B i e n i a k a , Wielkopolska, Kujawy, ziemie
ł czycka i sieradzka wobec problemu zjednoczenia pa stwowego w latach 1300-1306, Toru 1969.
Całokształt problematyki czasów Łokietka przedstawiaj : E . D ł u g o p o l s k i , Władysław
Łokietek na tle swoich czasów, Wrocław 1951, J . B a s z k i e w i c z , Polska czasów Łokietka,
Warszawa 1968, oraz T . N o w a k , Władysław Łokietek polityk i dowódca, Warszawa 1978.
Łokietkiem zajmuje si w kilku rozprawach K . P o t k a s k i (reedycja w cytowanym wyborze
jego prac: Lechici, Polanie, Polska, Warszawa 1965). Wa ny epizod ze stosunków z Zakonem
Krzy ackim przedstawia K . T y m i e n i e c k i w rozprawie Proces polsko-krzy acki z lat 1320-
1321 („Przegl d Historyczny”, t. 24, 1917-1918). Pełny za obraz stosunków Polski z pa stwem
zakonnym, z szerokim uwzgl dnieniem dziejów wewn trznych tego organizmu politycznego, daje
ksi ka K . G ó r s k i e g o , Zakon Krzy acki a powstanie pa stwa pruskiego, Wrocław 1977.
Polska pod rz dami Kazimierza Wielkiego doczekała si wyj tkowo licznych opracowa , spo ród
których wy-mienimy wa niejsze: Z . K a c z m a r c z y k , Monarchia Kazimierza Wielkiego, t. 1-II,
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
37
Pozna 1939-1946; ten e, Polska czasów Kazimierza Wielkiego, Kraków 1964; J. D browski,
Kazimierz Wielki twórca Korony Królestwa Polskiego, Wrocław–Warszawa–Kraków 1964; Z .
K a c z m a r c z y k , S . W e y m a n , Reformy wojskowe i organizacja siły zbrojnej za Kazimierza
Wielkiego, Warszawa 1958. Bogatej problematyce politycznej z czasów Łokietka i Kazimierza
Wielkiego po wi cone s przede wszystkim prace R . G r ó d e c k i e g o , Rozstanie si l ska z
Polsk , Katowice 1938 oraz E . M a l e c z y s k i e j , Ksi
ce lenno mazowieckie 1351-1526,
Lwów 1929. Polityk gospodarcz wielkiego Piasta omawia wyczerpuj co R . G r ó d e c k i ,
Działalno gospodarcza Kazimierza Wielkiego (w cytowanym zbiorze jego prac Polska
piastowska, Warszawa 1969). W tym zakresie na uwag zasługuje tak e ksi ka R .
K i e r s n o w s k i e g o , Pradzieje grosza, Warszawa 1975. Pod k tem widzenia teorii ustroju
pa stwowego rozpatrzył czasy kazimierzowskie J . D b r o w s k i w pracy Korona Królestwa
Polskiego w XIV wieku. Studium z dziejów rozwoju polskiej monarchii stanowej. Wrocław–Kraków
1956.
Pó ne redniowiecze polskie jest od dawna przedmiotem ywego zainteresowania historyków.
Do bogatej literatury na temat tego okresu przybywaj wci nowe prace zarówno wzbogacaj ce
faktografie jak i koryguj ce dawniejsze pogl dy. Ciekaw prób nowej syntezy epoki dał ostatnio
H . S a m s o n o w i c z , Złota jesie polskiego redniowiecza, Warszawa 1971. W zakresie
problematyki gospodarczo-społecznej wci jeszcze na uwag zasługuj studia K .
T y m i e n i e c k i e g o , Procesy twórcze formowania si społecze stwa polskiego w wiekach
rednich, Warszawa 1921, gdzie znajdujemy najpełniejszy obraz tworzenia si stanów, oraz
Wolno kmieca na Mazowszu, Pozna 1921. Problemu powstania i upadku stanu sołtysiego w
Polsce dotyczy praca L . Ł y s i a k a , Własno sołtysia (wójtowska) w Małopolsce do ko ca XVI
wieku, Kraków 1964. W ród licznych prac dotycz cych rzemiosł omawianej epoki przykładowo
mo na wymieni A . M c z a k a , Sukiennictwo wielkopolskie XIV-XVII wieku,. Warszawa 1955,
oraz J . W y r o z u m s k i e g o , Tkactwo małopolskie w pó nym redniowieczu, Warszawa–Kraków
1972. Problematyk innej wa nej gał zi ycia gospodarczego porusza B . Z i e n t a r a , Dzieje
małopolskiego hutnictwa elaznego XIV-XVII w., Warszawa 1954. Praca H . S a m s o n o w i c z a ,
Pó ne redniowiecze miast nadbałtyckich, Warszawa 1968, przedstawia rezultaty bada nad
najwa niejsz u schyłku redniowiecza stref handlow Polski. W nowszym dorobku naszej
historiografii mamy szereg studiów dotycz cych z osobna stosunków i struktur społecznych w
Polsce. Ich obraz syntetyczny, daj I . I h n a t o w i c z , A . M a c z a k , B . Z i e n t a r a w pracy
Społecze stwo polskie od X do XX wieku, Warszawa 1979. Okresu pó nego redniowiecza dotyczy
cz. I, n i III napisana przez B . Z i e n t a r . Na uwag zasługuj nadto studia: M . K o c z e r s k a ,
Rodzina szlachecka w Polsce pó nego redniowiecza, Warszawa 1975, oraz H . Z a r e m s k a ,
Bractwa w redniowiecznym Krakowie, Wrocław 1977.
W zakresie historii politycznej na uwag zasługuj najpierw dwie podstawowe prace dotycz ce
rz dów andegawe skich w Polsce: J . D b r o w s k i , Ostatnie lata Ludwika Wielkiego 1370-1382,
Kraków 1918, oraz ten e, El bieta Łokietkówna (Rozprawy Akademii Umiej tno ci, Wydz. Hist.-
Filoz., t. 57, Kraków 1914). Warto równie wspomnie prac A. Strzeleckiej, O królowej Jadwidze.
Studia i przyczynki, Lwów 1933. Pełne opracowanie czasów Władysława Jagiełły daje studium A .
P r o c h a s k i , Władysław Jagiełło, t. I-II, Warszawa 1908. W popularnej formie t sam
problematyk przedstawia M . K o s m a n , Władysław Jagiełło, Warszawa 1968 ( wiatowid).
Jednemu z najwa niejszych wydarze tego okresu, zwyci stwu nad pa stwem zakonnym,
po wi cona jest gruntowna praca S . M . K u c z y s k i e g o , Wielka wojna z Zakonem
Krzy ackim w latach 1409-1411, wyd. 3, Warszawa 1966. Zaz biaj ce si silnie z problemem
krzy ackim stosunki Polski z Luksemburgami przedstawia Z . N o w a k , Polityka północna
Zygmunta Luksemburskiego do roku 1411, Toru 1964. W zwi zku z t sam problematyk
pozostaje praca M . B a r t k o w i a k a , Towarzystwo Jaszczurcze w latach 1387-1437, Toru 1948.
Wpływ husytyzmu na Polsk przedstawia najpełniej praca E . M a l e c z y s k i e j , Ruch husycki w
Czechach i w Polsce, Warszawa 1959. Jeden z wa niejszych epizodów z okresu krótkich rz dów
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
38
Władysława zwanego Warne czykiem omawia A . P r o c h a s k a , Konfederacja Spytka z
Melsztyna, Lwów 1887. ^Do problemu krótkotrwałej unii polsko-w gierskiej z tego czasu
niezast piona jest praca J. D browskiego, Wladyslaw I Jagiello czyk na W grzech (1440 -1444),
Warszawa 1922. Sprawy zabiegów o trony ;czeski i „w gielki. dla^ synów Władysława Jagiełły s
przedmiotem pracy E. Maleczy skiej, Społecze stwo polskie pierwszej polowy XV wieku wobec
zagadnie zachodnich (Studia nad dynastyczn polityk Jagiellonów), Wrocław 1947.
Brzemienne w wydarzenia panowanie Kazimierza Jagiello czyka przedstawia interesuj co w
popularnej formie M . B o g u c k a , Kazimierz Jagiello czyk, Warszawa 1970 ( wiatowid). Wiele
kwestii szczegółowych tego okresu roztrz sa F . P a p é e , Studia i szkice z czasów Kazimierza
Jagiello czyka, Warszawa 1907. Jednemu z najwa niejszych problemów panowania Kazimierza
Jagiello czyka, sprawie rewindykacji Pomorza Gda skiego, po wi cone jest studium M .
B i s k u p a , Zjednoczenie Pomorza Zachodniego z Polsk w połowie XV wieku, Warszawa 1959.
Aspekty militarne tej sprawy autor uwypuklił w kolejnym swoim bardzo obszernym opracowaniu
pt. Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzy ackim 1454-1466, Warszawa 1967. W zwi zku z wojn
trzynastoletni i jej nast pstwami wspomnie nale y prac B . L e n o d o r s k i e g o , Dominium
warmi skie (1243-1569), Pozna 1949. Ciekawym przyczynkiem do zagadnie
l skich
omawianego okresu jest praca H . S z c z e g ó ł y , Koniec panowania piastowskiego nad rodkow
Odr , Pozna 1968. Splot czynników towarzysz cych cz ciowej inkorporacji Mazowsza do
Królestwa w drugiej połowie XV w. przedstawia cytowana ju praca E . M a l e c z y s k i e j ,
Ksi
ce lenno mazowieckie 1351-1526, Lwów 1929.
Spo ród prac, które dotycz bardzo wa nych przemian wewn trznych za Kazimierza
Jagiello czyka, a zwłaszcza przesuni w układzie sił politycznych, nale y wymieni głównie
nast puj ce: S . R o m a n , Przywileje nieszawskie, Wrocław 1957; W . K n o p p e k , Zmiany w
ukladzie sil politycznych w Polsce w drugiej połowie XV w. i ich zwi zek z genez dwuizbowego
sejmu („Czasopismo Prawno-Historyczne”, t. VII, 1955, z. 2); K. G ó r s k v Pz dy wewn trzne
Kazimierza Jagiello czyka w Koronie („Kwartalnik Historyczny”, t: 66, 1959, z. 3).
Pierwsze dwa panowania synów Kazimierza Jagiello czyka opracował wyczerpuj co F .
P a p é e w pracach Jan Olbracht, Kraków 1936, oraz Aleksander Jagiello czyk, Kraków 1949.
Wreszcie epizod l skich rz dów kolejnego syna Kazimierza Jagiello czyka – Zygmunta (Starego)
przedstawia S . N o w o g r o d z k i , Rz dy Zygmunta Jagiello czyka na l sku i Łu ycach (1499-
1906), Kraków 1937.
Wzrastaj cy w omawianym okresie wpływ włoski na szeroko poj t kultur Polski uwypukla
praca J . P t a n i k a , Kultura wioska wieków rednich w Polsce, Warszawa 1922. W ród licznych
prac dotycz cych wczesnej fazy Odrodzenia i Humanizmu w Polsce zwrócimy uwag na
nast puj ce: J . G a r b a c i k , Kallimach jako dyplomata i polityk, Kraków 1948; A . J e l i c z ,
Konrad Celtis na tle wczesnego Renesansu w Polsce, Warszawa 1956; A . N o w i e k i , Grzegorz z
Sanoka, Warszawa 1958; I . Z a r b s k i , Stosunki Eneasza Sylwiusza z Polsk i Polakami,
Kraków 1939.
Nowsze badania nad dziejami kultury polskiej w pó nym redniowieczu reprezentuj dwie
publikacje zbiorowe pod red. P . S k u b i s z e w s k i e g o , Sztuka i ideologia XIV wieku, Warszawa
1978, a tak e praca zbiorow pod red. B . G e r e m k a , Kultura elitarna a kultura masowa w
Polsce pó nego redniowiecza, Wrocław 1978. W ród prac monograficznych warto wymieni : J .
W i e s i o ł o w s k i , Kolekcje historyczne w Polsce redniowiecznej XIV–XV wieku, Wrocław 1967;
M . Z w i e r c a n , Komentarz Jana z D brówki do kroniki Mistrza Wincentego zwanego
Kadłubkiem, Wrocław 1969; oraz R . Z a w a d z k i , Spu cizna pisarska Stanisława ze
Skarbimierza, Kraków 1979.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
39
II.
RZUT OKA NA ZIEMIE POLSKIE W STARO YTNO CI
1.
Ludy łowiecko-zbierackie
Najstarsze lady pobytu istot ludzkich na ziemiach dzisiejszej Polski pochodz z epoki, któr
geologowie nazywaj lodowcow . Zacz ła si ona mniej wi cej 800 ty . lat temu, a zako czyła si
około 10 ty . lat przed n.e. W tym długim okresie czterokrotnie nasuwał si na nasze ziemie od Gór
Skandynawskich lodowiec, którego najdalszy południowy zasi g wyznacza linia Karpat i Sudetów.
Zlodowacenia trwały w sumie ponad 300 ty . lat, a towarzyszył im klimat polarny z ro linno ci i
zwierzostanem tundry. Ziemi porastały mchy i karłowate brzózki, a wiat zwierz cy stanowiły
cz ciowo wymarłe ju gatunki, jak mamut, nosoro ec włochaty, nied wied jaskiniowy, a tak e
renifer, zaj c bielak, lis polarny. W okresie cz ciowego cofania si lodowca nast powało
ocieplenie, a tundr wypierał step z wła ciw mu flor i faun . Okresy mi dzylodowcowe
(interglacjalne) znamionowały si trwałym ociepleniem, bujn ro linno ci , z przewag lasu, oraz
bogatym zwierzostanem le nym.
W trzecim okresie lodowcowym, kiedy lodowiec si gn ł mniej wi cej po Góry wi tokrzyskie,
około 200 ty . lat przed n.e. pojawiły si na naszych ziemiach gromady pierwotnych ludzi,
zajmuj cych si łowiectwem i zbieractwem. Nie pozostały po nich adne szcz tki kostne, a
przynajmniej dot d na nie nie natrafiono, nie umiemy wi c okre li ich typu antropologicznego.
Domy lamy si tylko, e musiał to by typ pokrewny neandertalczykowi. Siadem ich ycia i
działalno ci s jedynie prymitywne narz dzia kamienne. Jest to zbyt mało, aby mówi o kulturze
tych najstarszych łowców i zbieraczy. Ze wzgl du wi c na sposób wytwarzania narz dzi
zwykli my w zaraniu ludzko ci wyró nia tylko tzw. przemysły, w których uwidacznia si
zaledwie jeden przejaw pierwotnego ludzkiego bytowania. Jak długo podstawowym tworzywem w
wyrobie narz dzi był kamie , ci lej krzemie , mówimy o epoce kamiennej, któr dzielimy na
starsz czyli paleolit (od greckiego palaios = dawny i litos = kamie ), rodkow czyli mezolit (od
greckiego mesos = rodkowy i litos) oraz młodsz czyli neolit (od greckiego neos = młody i litos).
Wskutek ogromnej rozległo ci czasowej paleolitu zwykli my go z kolei dzieli na starszy i
młodszy. Pocz tki istot ludzkich na ziemiach polskich wi
si ze starszym paleolitem.
Najwcze niejsze lady paleolitycznego człowieka zachowały si u nas na terenie Górnego
l ska w Raciborzu-Studziennej i w Bie kowicach niedaleko Raciborza, a nadto w Piekarach pod
Krakowem i w jaskiniach ojcowskich. Płaskie odłupki krzemienne, których u ywał do krajania i
skrobania, skłaniały niektórych archeologów do ł czenia tych znalezisk z tzw. przemysłem
lewaluaskim (od znalezisk z Levallois we Francji). Z tego samego trzeciego okresu lodowcowego
pochodz zapewne równie narz dzia kamienne, znane z Piekar i z jaski ojcowskich, a daj ce si
ł czy m. in. z przemysłami: aszelskim (od znalezisk w St. Acheul we Francji) i mustierskim (od
Le Mustier we Francji).
W młodszym paleolicie, przypadaj cym na czwarte zlodowacenie, które zacz ło si około 60
ty . lat przed n.e., wybijaj si ; na naszych ziemiach przemysły: oryniacki, magdale ski, szelecki,
jerzmanowicki i in. (nazwy od głównych znalezisk w Aurignac i La Madeleine we Francji, w
jaskini Szelesta na W grzech i w Jerzmanowicach niedaleko Olkusza). lady tych przemysłów
znamy głównie z Góry Puławskiej nad Wisł koło Puław (oryniacki), z terenu Górnego l ska
(szelecki) oraz z jaski ojcowskich (magdale ski i jerzmanowicki). W okresie ostatecznego cofania
si lodowca, przypadaj cym na lata 21 ty . do 8 ty . przed n.e., wytworzyły si jak gdyby
przemysły rodzime, które od głównych znalezisk w
widrach i w Płudach pod Warszaw
zwykli my obejmowa nazw kultury mazowsza skiej. Charakterystyczne dla młodszego paleolitu
na ziemiach polskich jest pojawienie si ludzi o wy szym stopniu inteligencji, pod wzgl dem
antropologicznym znacznie zbli onych do dzisiejszych mieszka ców naszego kontynentu. Obróbka
krzemienia wykazuje du o wy szy poziom techniczny. Umiej tnie odłupywane cienkie płytki
krzemienia nadawały si nie tytko jako no e, skrobaki itp. do oprawiania zwierzyny, czy jako groty
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
40
my liwskie, ale słu yły równie do obrabiania ko ci, rogu i drewna (cis), które stały si szeroko
stosowanym tworzywem do wyrobu zwłaszcza sprz tu łowieckiego. Do tego okresu nale y
wynalazek wyrzutni oszczepów oraz łuków, a wreszcie malowidła jaskiniowe, których jednak z
ziem polskich dot d nie znamy.
Na lata 8000 do 4500 przed n.e. przypada mezolit, który był epok przej ciow od paleolitu do
kultur neolitycznych. Znamionował si on daleko id c zmian warunków egzystencji ludzkiej,
spowodowan ostatecznym ust pieniem lodowca i znikni ciem renifera, który w poprzedzaj cych
kilkunastu tysi cach lat był u nas główn zwierzyn łown . Polodowcowy krajobraz
charakteryzuj cy si du liczb rzek, jezior i lasów sprzyjał rozwojowi rybołówstwa, łowiectwa
le nego oraz bardziej osiadłemu bytowaniu. Wybijaj si w tym okresie przemysły komornicki (od
miejscowo ci Komornica niedaleko Nowego Dworu Gda skiego) i janisławieki (od Janisławic na
południe od Skierniewic). Dla przemysłów tych charakterystyczne były wyroby z drobnych
odłupków krzemiennych i obsydianowych, czyli tzw. narz dzia mikrolityczne. Z okresu mezolitu
znany jest u nas w Oro sku koło Radomia rodzaj odkrywkowej kopalni krzemienia.
2.
Pocz tki rolnictwa i hodowli
Nast puj ca po mezolicie epoka neolityczna ma w dziejach naszych ziem bardzo doniosłe
znaczenie. Nowe fale osadników, które si gn ły tu wówczas od południa, wschodu i zachodu,
przyczyniły si zarówno do wzrostu zaludnienia, jak i do stabilizacji osadnictwa. Dokonała si w
tym czasie wielka rewolucja gospodarcza, polegaj ca na znacznym upowszechnieniu si hodowli,
która zaczynała spełnia wa niejsz rol ni łowiectwo, i upraw rolniczych przewa aj cych nad
zbieractwem. Rewolucji tej towarzyszył powa ny rozwój narz dzi pracy. Chocia tworzywem był
w dalszym ci gu kamie , jednak umiej tno jego szlifowania i wiercenia w nim otworów
pozwalała na wyrób toporów, młotów itp. Umo liwiło to m. in. znaczny post p w obróbce drewna.
Wzrostowi zapotrzebowania na krzemie odpowiadało si ganie w jego poszukiwaniu pod ziemi .
W ród typowych neolitycznych kopal tego surowca na uwag zasługuje kopalnia w
Krzemionkach Opatowskich o imponuj cej liczbie kilkuset szybów. Do wielkich osi gni ludzi z
tej epoki na naszych ziemiach nale y dalej upowszechnienie si umiej tno ci lepienia i wypalania
garnków, jak równie wyrobu tkanin, przy zastosowaniu prymitywnych jeszcze pionowych krosien
tkackich.
W ród znalezisk neolitycznych, obok typowych dla całej epoki kamiennej wyrabianych z
kamienia narz dzi, pojawia si obficie ceramika. Jej kształty, a zwłaszcza ornamentacja, pozwalaj
wyró ni szereg kultur i ledzi proces ich nawarstwiania si . Z tego okresu znamy ju liczne
wyroby, które słu do charakterystyki poszczególnych ludów.
W neolicie zwykli my wyró nia trzy okresy, które datuje si nast puj co: pierwszy od około
4500 do 2500 r., drugi od 2500 do 2000 r., trzeci od 2000 do 1800 r. W pierwszym okresie od
południa znad Dunaju napłyn ły na nasze ziemie, w pierwszej kolejno ci na lessowe obszary
Małopolski, dwie fale osadnictwa rolników, którzy przynie li ze sob znajomo rolnictwa, a
zapewne równie hodowli owiec, gdy natomiast hodowla wi i bydła domowego od pocz tku
wykazywała cechy rodzinie. Wcze niejsz fal nazywamy kultur ceramiki wst gowej rytej, a
pó niejsz – ceramiki wst gowej kłutej.
W drugim okresie neolitu mamy do odnotowania dwa dalsze ruchy migracyjne o charakterze
rolniczym, które obj ły południow Małopolsk , gdzie upowszechniła si kultura kr gu
lendzielskiego (od Lengyel na W grzech) z ceramik malowan oraz kultura nadcisa ska z
ceramik pozbawion malowanej ornamentacji. W tym samym mniej wi cej czasie na obszarze
Polski rodkowej i północnej, a wnet i południowej, pojawiła si tzw. kultura pucharów
lejkowatych, któr cechował znaczny stopie rozwoju hodowli i rolnictwa. Na temat jej
pochodzenia istniej w nauce opinie rozbie ne. Niektórzy kolebk tej kultury widzieli w Jutlandii,
inni za dostrzegaj jej silne zwi zki z kultur trypolsk na Ukrainie i byliby zatem skłonni tam
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
41
widzie jej ródło. Wreszcie od wschodu przez Woły uwidoczniły si w tym okresie wpływy tzw.
kultury ceramiki grzebykowej, uwa anej dawniej za praugrofi sk .
W trzecim okresie neolitu rozwin ł si na terenie Polski południowej odłam kultury ceramiki
wst gowej w postaci tzw. ceramiki promienistej. Rozwijało si , zwłaszcza na południu Polski,
osadnictwo kultury pucharów lejkowa tych, wywieraj ce trwały wpływ na gospodarcze oblicze
naszych ziem, a nios ce ze sob umiej tno posługiwania si radłem; od zachodu
najprawdopodobniej nadci gn ła fala osadnictwa hodowlano-rolniczego, które obejmujemy nazw
kultury amfor kulistych, a gdzie od Pirenejów dotarła na ziemie polskie migracja wojowników,
znana pod nazw kultury pucharów dzwonowatych. Na szczególn jednak uwag zasługuje tzw. tul
tura ceramiki sznurowej, o charakterze zrazu pasterskim, z czasem hodowlano-rolniczym. Jej
zawdzi czamy prawdopodobnie znajomo hodowli konia. Jest kwesti sporn , czy kolebk tej
kultury były tereny Niemiec, czy stepy Ukrainy, czy te była wytworem rodzimym
rodkowoeuropejskim. Obj ła ona w ka dym razie prawie cało ziem polskich. Jej nosicielami
byli prawdopodobnie praindoeuropejczycy.
W ci gu pierwszych stuleci epoki br zu, któr datuje si na naszych ziemiach na lata 1800-700
p.n.e. l sk i cz
Wielkopolski znalazły si w zasi gu tzw. kultury unietyckiej (od znalezisk w
miejscowo ci Unétice w Czechach), znamionuj cej si szerokim stosowaniem br zu, a tak e
znacznym zró nicowaniem społecznym widocznym w pochówkach. Kultura ta tworzyła wówczas
do zwarty kompleks na obszarze Czech, Moraw, południowych i rodkowych Niemiec oraz
wspomnianej ju cz ci ziem polskich. Obok kultury unietyckiej rozwin ła si niemal
równocze nie w północnej cz ci Wielkopolski, na Pomorzu Gda skim, Kujawach i Mazowszu
tzw. kultura iwie ska (od znalezisk w Iwnie koło Szubina), której przedstawiciele nie znali
produkcji br zu, a trudnili si głównie hodowl . We wschodniej cz ci ziem polskich rozwin ła si
niemal równocze nie bardziej prymitywna kultura mierzanowicka (od miejscowo ci Mierzanowice
niedaleko Opatowa). Około XVI w. p.n.e. na podło u kultury unietyckiej, a pod wpływem
naddunajskiej tzw. kultury mogiłowej, wykształciła si w Polsce zachodniej kultura nazywana
przedłu yck , a znamionuj ca si przewag pasterstwa nad rolnictwem. Równocze nie na podło u
kultury mierzanowickiej wykształciła si kultura trzciniecka (od znalezisk w Trzci cu niedaleko
Lublina), która pozostawiła trwałe lady na terenie Polski wschodniej od Karpat po Woły i
Pojezierze Mazurskie. Z kolei około przełomu XIII/XII w. p.n.e. na wymienione tu kultury
przedłu yck i trzcinieck nawarstwiła si kultura łu ycka, nazywana tak od pierwszych znalezisk
na terenie Łu yc. Kultura ta odznacza si dobrze rozwini tym rolnictwem i hodowl oraz
znajomo ci metalurgii br zu, a w pó niejszym okresie tak e elaza. Kultura ta dzieli si na dwie
strefy, w których widoczne jest jej przedłu yckie i trzcinieckie podło e. Zarazem pas przej ciowy
wiadczy o wzajemnym przenikaniu si tych stref. Z kultur łu yck wi emy zwykle problem
prasłowia ski.
3.
Prasłowianie
Archeologia, która odkrywa z powodzeniem materialne cechy ró nych kultur, a nierzadko rzuca
pewne wiatło na wyobra enia religijne i wiatopogl d ich nosicieli, nie mo e da odpowiedzi na
pytanie, jakimi j zykami posługiwali si ludzie z odległych epok neolitu czy cho by br zu, je eli
nie pozostały po nich adne zabytki pisane. Spraw komplikuje okoliczno , i nie da si
identyfikowa kultury w sensie archeologicznym ze zwart grup etniczn . Ta bowiem mogła
przejmowa zdobycze cywilizacyjne swoich poprzedników na danym obszarze, zarzucaj c
zdobycze własne, a na stykach ró nych obszarów etnicznych nieuniknione było obustronne
przenikanie si kultur. Zagadnienie pocz tków ka dej grupy etnicznej, a etnogenezy Słowian w
szczególno ci, wymaga stałego zespalania wyników bada w zakresie ró nych dyscyplin
naukowych, takich jak archeologia, antropologia, j zykoznawstwo, paleobotanika, historia i inne.
Dyskusyjny w nauce jest problem czasu i miejsca wykrystalizowania si szczepu
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
42
indoeuropejskiego, którego odro l byli Słowianie. W aspekcie chronologicznym dokonało si ono
na pewno w dłu szym procesie dziejowym, którego pocz tków dopatrywa si mo na w mezolicie.
W neolicie natomiast szczep ten musiał ulec znacznym przemieszczeniom, co przyniosło w efekcie
nowy proces powolnego wytwarzania si w jego obr bie osobnych grup j zykowych. Ju w III
tysi cleciu przed nasz er wyodr bniły si indoeuropejskie j zyki hetycki i grecki. Istnieje
domysł, e wytworem szczepu indoeuropejskiego była kultura ceramiki sznurowej, która rozwin ła
si na ziemiach polskich w trzecim okresie neolitu (2000-1800 p.n.e.). W sprawie pierwotnych
siedzib indoeuropejczyków przewa a dzi opinia, e znajdowały si one w Azji, która była kolebk
wielu ró nych ludów, czy mo e ci lej w Eurazji, lub nawet w południowej jej cz ci. W ró nym
czasie ze szczepu indoeuropejskiego wykształciło si dwana cie grup j zykowych, które
opanowały rozległy obszar od Półwyspu Indyjskiego po Półwysep Pirenejski i Skandynawski oraz
wyspy brytyjskie, czyli znaczn cz
Azji południowej, Azj Przedni wraz z Mniejsz oraz cał
niemal Europ . Owe za grupy j zykowe to: indyjska, ira ska, hetycka, tocharska, tracko-
ormia ska, grecka, iliro-wenecka, italska, celtycka, germa ska, słowia ska i bałtyjska. W tym
rz dzie Słowianie i Bałtowie przedstawiaj si jako najmłodsze odro le szczepu.
Wci odradzaj si w tpliwo ci, gdzie dokonał si historyczny proces wyodr bnienia si
naszych praprzodków w słowia sk , czy zrazu w bałto-słowia sk grup j zykow . Jedni uczeni (J.
Rozwadowski, K. Moszy ski, H. Ułaszyn, H. Łowmia ski) dopatrywali si prakolebki Słowian w
Azji lub we wschodniej Europie, inni (J. Kostrzewski, T. Lehr-Spławi ski, J. Czekanowski) w
dorzeczu Odry i Wisły, a wi c na terenie pó niejszej Polski, jeszcze inni (W. Hensel, J. G ssowski)
– na wi kszym obszarze mi dzy Odr a rodkowym Dnieprem. Ten ostatni pogl d reprezentuj
równie badacze radzieccy.
Najwa niejszym argumentem za tez o zachodnim pochodzeniu Słowian, w jej dwojakim
uj ciu, s lady kontaktów j zykowych grupy słowia skiej z grupami j zykowymi germa sk ,
bałtyjsk , tliro-weneck i ira sk . Brak natomiast w j zykach słowia skich zapo ycze
ugrofi skich przemawiałby przeciwko wschodniej etnogenezie naszych przodków. Zwolennicy
tezy zachodniej zwracali uwag na cis i bluszcz, wyst puj ce jedynie w dorzeczu Odry i Wisły, gdy
tymczasem nazwy tych ro lin s wspólne niemal wszystkim j zykom słowia skim, a wi c
wywodziłyby si jeszcze z okresu prasłowia skiego, poprzedzaj cego rozej cie si Słowian z ich
prasiedziby i powstanie w konsekwencji odr bnych j zyków słowia skich. Zwolennicy tezy
wschodniej zwracaj natomiast uwag na to, e buk i jawor, rosn ce pierwotnie w Europie
zachodniej i rodkowej, maj w j zykach słowia skich nazwy zapo yczone. Oznaczałoby to, e
Słowianie zrazu drzew tych nie znali, skoro nie mieli własnych okre le na nie, a wi c mieszkaliby
pierwotnie poza stref ich wyst powania, tj. na wschodzie. Zwraca si równie uwag na to, e
spo ród wielkich rzek słowia skich tylko Wisł pisarze staro ytni okre lali jej dzisiejsz nazw ,
gdy dla innych mieli nazwy odmienne od obecnych, co mogłoby dowodzi du ej stabilizacji
etnicznej w jej obr bie. Wzmianka greckiego historyka z V w. p.n.e., Herodota, o Neurach
mieszkaj cych na północ od ira skich Scytów, w rejonie – jak si zwykle przyjmuje – górnej
Prypeci czy mo e Narwi, identyfikowanych do zgodnie ze Słowianami, wiadczy w ka dym
wypadku o wczesnym zasiedleniu przez Słowian ziem ruskich czy południoworuskich.
Ju w latach przedwojennych, a szczególnie po drugiej wojnie wiatowej, utrwalił si pod
wpływem Józefa Kostrzewskiego pogl d o ci gło ci rozwoju kulturalnego ziem w dorzeczu Odry i
Wisły, od pocz tków kultury łu yckiej a po wczesne redniowiecze, zakłócanej jedynie w
niektórych rejonach w sposób krótkotrwały nowymi migracjami obcych etnicznie elementów. W
konsekwencji ł czono kultur łu yck z grup etniczn prasłowia sk , z której wzi ła pocz tek
słowia ska rodzina j zykowa. Poniewa za kultura łu ycka wyrosła jak gdyby w sposób
ewolucyjny z kultur przedłu yckiej i trzcinieckiej, wydawało si zatem prawdopodobne, e wła nie
na jej obszarze wykrystalizowała si prasłowia ska czy słowia ska odro l szczepu
indoueropejskiego. Bł dne w tej teorii było stawianie znaku równo ci mi dzy archeologiczn
kultur i grup etniczn ; W sposób zbyt miały postawiono zagadnienie ci gło ci kulturalnej w
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
43
prahistorii naszych ziem, a wreszcie nie dostrze ono, e kultura łu ycka nie była monolitem, ale
rozpadała si na dwie ró ne strefy, tj. wschodni i zachodni . Dzi z kolei upowszechnia si
pogl d, ju niegdy podnoszony przez Włodzimierza Antoniewicza, e z Prasłowianami wi za
nale y kultur trzcinieck . W nowym kształcie i w przekonywaj cym rozwini ciu Witolda Hensla
przedstawia si on nast puj co: Obszarem, na którym wykrystalizowała si gdzie u schyłku
neolitu wspólnota bałto-słowia ska, byłby trójk t mi dzy Bałtykiem, Sanem i rodkowym
Dnieprem. Przypadaj ca na epok br zu kultura trzciniecka (XVI-XIII w. p.n.e.) stanowiłaby
wytwór wyodr bnionych ju prawdopodobnie Prasłowian. S siaduj ca za z ni od zachodu kultura
przedłu ycka nale ałaby do grupy j zykowej weneckiej, uwa anej b d za pokrewn iliryjskiej,
b d te w stosunku do niej zupełnie odr bn . Zrazu prawdopodobnie nast powało wzajemne
przenikanie tych dwu kultur, a nast pnie, gdzie na pocz tku I tysi clecia p.n.e., Wenedowie wyszli
z nadodrza ski h siedzib, co otwarło Prasłowianom mo liwo ekspansji na zachód. Na tym
terenie mieliby przej nie tylko liczne zdobycze kulturalne swoich poprzedników, ale tak e ich
nazw , pod któr znani byli pisarzom antycznym.
4.
ycie pierwotnych Słowian
Je eli przyjmiemy, e kultura łu ycka w swojej strefie wschodniej była wytworem Słowian, a w
strefie zachodniej przynajmniej od X w. p.n.e.. zwi zana była równie z t grup etniczn , to o
yciu naszych słowia skich praprzodków jeste my do dobrze zorientowani na podstawie
stosunkowo licznych znalezisk wykopaliskowych. Byli oni przede wszystkim rolnikami i
hodowcami. Uprawiali proso, pszenic , j czmie , soczewic , groch, wyk , bób, rzep . Hodowali
owce, krowy, winie, kozy. Nadto łowili ryby, zwierzyn le n , zbierali miód z barci, zioła, a w
obr bie domowego gospodarstwa rozwijali niektóre umiej tno ci typu rzemie lniczego, jak
ciesiołka, kołodziejstwo, tkactwo, kornictwo, oraz garncarstwo, którego rozkwit pod wzgl dem
techniki wykonania i ornamentacji przypada zwłaszcza na wieki VII-V p.n.e. Na szczególn uwag
zasługuje ich metalurgia. Zrazu na wysokim poziomie stan ł wyrób sprz tu i ozdób z br zu,
pó niej za do znaczenia doszło ku nictwo elaza i przetwarzanie tego surowca na narz dzia, or ,
ozdoby itp. W okresie cesarstwa rzymskiego, a wi c w pierwszych wiekach naszej ery, przy
o ywionych kontaktach handlowych z Itali , stosunkowo rzadko w ród importów rzymskich na
naszych ziemiach trafiaj si narz dzia i bro . Niemało w tym zakresie zawdzi czali zapewne nasi
przodkowie swoim celtyckim s siadom, którzy w V-III w. p.n.e. wykazali si wielk pr no ci
militarn i gospodarcz , a wywarli du y wpływ czy to przez bezpo rednie osadnictwo, czy w
drodze kontaktów handlowych, zwłaszcza na l sk i Małopolsk . Obok metalurgii, która wcze nie
wyodr bniła si u Słowian w osobn specjalno , podobny charakter miało kamieniarstwo,
dostarczaj ce bardzo poszukiwanych w tym zamierzchłym okresie arnowców.
Pod wzgl dem organizacji społecznej spostrzegamy u Słowian okresu kultury łu yckiej odej cie
od wielkich wspólnot rodowych. Podstawow komórk społeczn stała si u nich rodzina, czy tzw.
wielka rodzina, skupiaj ca oprócz rodziców i dzieci tak e dziadków i niektórych krewniaków.
wiadcz o tym charakterystyczne dla tego okresu domy mieszkalne, które udało si archeologom
stosunkowo dobrze rozpozna , a nawet zrekonstruowa . Brak równie w tym okresie
zaawansowanego rozwarstwienia społecznego, cho jego zawi zki daj si sporadycznie dostrzec
w pochówkach.
Na uwag zasługuje budownictwo obronne kultury łu yckiej, pocz tkami swymi si gaj ce IX w.
p.n.e., stosunkowo dobrze znane z wykopalisk w Biskupinie i Sobiejuchach w Wielkopolsce. Na
półwyspie utworzonym przez jezioro, a wi c na obszarze o znacznym stopniu obronno ci
naturalnej, wybudowano palisad , która wraz z drewnianym wałem otaczała osad mieszcz c
domy o układzie równoległym dla ponad 1000 osadników. Brama z grodu wychodziła ku wodzie, a
w skie doj cie do niej było tak pomy lane, e napastnik posuwaj cy si po nim w kierunku bramy
miał po prawej stronie wał obronny; przed ciosami z góry musiał si wi c osłania tarcz przy
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
44
pomocy prawej r ki, co zmniejszało jego zdolno bojow , bo razi mógł jedynie r k lew . Nie
ulega w tpliwo ci, e grody tego typu mogły powsta jedynie przy sprawnej organizacji danej
grupy osadników. Nie spostrzegamy w nich jednak miejsca, które mogłoby by siedzib władcy.
Trzeba wi c przyj , e odzwierciedlaj one etap wczesnodziejowej demokracji, w której faktyczn
władz był wiec dorosłych mieszka ców, czy tzw. starszyzny, a jej wykonawcami powoływani
dora nie wodzowie. Wszak organizacja militarna była głównym celem tych samorzutnie niejako
tworz cych si u ludów rolniczych pierwocin pa stwowego ustroju. Ewolucja społeczno-
ekonomiczna umo liwiła z czasem wykształcenie si zawodowych wojowników, którzy stawali si
podpor jedynowładztwa.
Charakterystycznym przejawem kultury łu yckiej był obrz dek ciałopalny, upowszechniaj cy
si zreszt w tej epoce do szeroko równie u innych ludów, a zwi zany niew tpliwie ze
wiatopogl dem i wierzeniami religijnymi. Charakterystyczny dla pierwotnych rolników kult ziemi
ust pił ju – jak si wydaje – w tym okresie miejsca innej yciodajnej sile przyrody, a mianowicie
sło cu, które długo było głównym przedmiotem kultu Słowian. wiadcz o tym kulcie znaleziska
figurek ptaków, które w ró nych kulturach symbolizowały cze dla sło ca. Obrz dek ciałopalny
oznaczał zapewne jak przemian w kulcie przodków, jakie nowe wyobra enia o yciu
pozagrobowym i o stosunku zmarłych do wiata ywych, nie dowodzi za zaniechania tego kultu.
5.
Kształtowanie si zwi zków plemiennych
Budownictwo obronne okresu kultury łu yckiej i towarzysz ce mu zawi zki demokracji
wojennej wi zały si przede wszystkim z permanentnymi walkami mi dzyplemiennymi.
Kulminacja za tego budownictwa, przypadaj ca na V-IV w. p.n.e., bywa ł czona z najazdami
scytyjskimi, po których pozostały liczne lady, a w ród nich typowe dla tej grupy etnicznej groty,
znajdowane nierzadko w wałach obronnych ludno ci miejscowej. Kulminacja owa. zbiega si nadto
z procesem nasuwania si na teren Polski od północy tzw. kultury pomorskiej, b d cej by mo e
wytworem osiadłej na Pomorzu Wschodnim grupy Prasłowian, która yła i rozwijała si w pewnej
geograficznej izolacji. Upowszechnienie si na północnym zachodzie naszych ziem
charakterystycznego dla wspomnianej grupy obrz dku grzebalnego odpowiadało prawdopodobnie
wzrostowi znaczenia nowych plemion. Budowano teraz rodzaj grobowców z płyt kamiennych, do
których wkładano urny z prochami. Na urnach za utrwalano zarysy twarzy zmarłego, sceny
wojenne i elementy uzbrojenia, co mo e wiadczy o zwi kszaj cej si roli wodzów i wojowników.
Od południowego wschodu zaznaczył si równocze nie wpływ pochówków, w których do
pokrywania szcz tków zmarłego u ywano glinianych kloszów.
Pewnego przełomu w stosunkach gospodarczo-społecznych na ziemiach polskich dopatruj si
archeologowie w II w, p.n.e. Przejawił si on w zaniku resztek kultury łu yckiej i wytwarzaniu si
pustek osadniczych. Na kultur pomorsk zacz ły si teraz nawarstwia pokrewne jej i bliskie
sobie wzajemnie kultury przeworska i oksywska. Obie miały charakter rolniczy i nie znały
budownictwa obronnego. W stosunkach społecznych uwidoczniło si silniejsze rozwarstwienie
maj tkowe, na post p ekonomiczny za wpływał rozwój metalurgii elaza, zwłaszcza w Górach
wi tokrzyskich. Wyra nie zaznaczymy si w tym okresie wpływy celtyckie; nie ograniczyły si
one bynajmniej do stosunków handlowych, ale zwi zane były z osadnictwem Celtów, którego
lady mamy na l sku i w Małopolsce.
Rola Celtów w kulturze materialnej dawnych Słowian jest przedmiotem dyskusji naukowej. Czy
byli oni nauczycielami naszych przodków w zakresie górnictwa, metalurgii, rzemiosł i
nawi zywania kontaktów handlowych, czy te trafili na naszych ziemiach na grunt o tyle pod
wzgl dem ekonomicznym przygotowany, e mogli sta si szybko partnerami w wymianie
towarów i umiej tno ci technicznych. Nie ulega w tpliwo ci, e liczne importy celtyckie,
zwłaszcza w postaci ozdób i broni, cieszyły si u nas popytem w zwi zku z szybko post puj cym
rozwarstwieniem społecznym. Ten sam charakter wymiany wyst pował w okresie cesarstwa
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
45
rzymskiego, przy czym towarem wywozowym stał si wówczas przede wszystkim bursztyn,
którego składy handlowe trafiały si ju nie tylko na Pomorzu, ale i w gł bi kraju, a szlaki
bursztynowe grały rol wa nych arterii komunikacyjnych.
Obce ródła pisane z pierwszych wieków naszej ery (Pliniusz Starszy, zm. 79, Tacyt zm. 120,
Ptolemeusz, II w.) przekazuj nam pierwsz nazw mieszka ców naszych ziem. Byli te
Wenedowie. Je eli pierwotnie pod nazw t kryła si odr bna wenedzka grupa j zykowa, to w
pierwszych wiekach naszej ery oznacza ona ju szereg plemion w dorzeczu Odry i Wisły, w
szczególno ci – jak si wydaje – w rodkowej i północnej cz ci tych rzek. Nazwa była ywotna i
ekspansywna przynajmniej w tym stopniu, co w tysi c mniej wi cej lat pó niej nazwa plemienna
Polan, a na l sku – l
an. Wenedami nazywaj polsk grup Słowian tak e pisarze nast pnych
stuleci, a pó ne jej echo zawierał jeszcze w IX w. n.e. tzw. opis Germanii króla angielskiego
Alfreda Wielkiego (871-899 r.). Za trwały za lad tej nomenklatury uzna nale y przechowan do
dzi w j zyku niemieckim nazw Wenden dla Słowian yj cych niegdy mi dzy Odr a Łab .
6.
Zagadnienie plemion germa skich na ziemiach polskich w pierwszych wiekach nowej ery
Według tradycji przekazanej przez historyka gockiego Jordanesa (VI w.) gdzie z pocz tkiem
nowej ery w dorzecze dolnej Wisły przybyło ze Skandynawii germa skie plemi Gotów, a w jaki
czas po nim plemi Gepidów, oba by mo e zasilone jakimi plemionami pomniejszymi. Pozostały
ich lady archeologiczne w postaci pochówków szkieletowych, nie praktykowanych wówczas u
ludno ci tubylczej; nic nie stoi na przeszkodzie ł czeniu tych szcz tków pod wzgl dem
antropologicznym z grup etniczn germa sk ; równie towarzysz ce im zabytki materialne daj
si zwi za z kultur materialn ówczesnych Germanów. Plemi Gotów według wspomnianej
tradycji wyw drowało ze swych nadwi la skich siedzib pod koniec II lub z pocz tkiem III w. w
kierunku Morza Czarnego, sk d pó niej (V w.) pod nazwami Wizygotów i Ostrogotów przeszło na
zachód w granice imperium zachodniorzymskiego. ladem Gotów w połowie III w. wyw drowali
znad Wisły Gepidowie. Szlak tej w drówki nie jest dokładnie znany. Wiódł mo e wzdłu Prypeci i
Dniepru, a mo e Przeł cz Dukielsk do Niziny Naddunajskiej i wzdłu Dunaju nad Morze Czarne.
W drówka odbywała si zreszt na pewno falami, a wi c niekoniecznie jednym tylko szlakiem.
Pobyt Gotów i Gepidów na naszych ziemiach był zaledwie epizodem; nie wyparli oni ze swych
siedzib miejscowej ludno ci słowia skiej, cho mo e zdołali j sobie czasowo podporz dkowa .
Historiografia, zwłaszcza niemiecka, dopatrywała si na naszych ziemiach, na podstawie
przekazów Tacyta i Ptolemeusza, innych jeszcze plemion germa skich, a mianowicie Burgundów,
Lugiów, Wandalów, Hasdingów i Silingów. Co do pierwszych, to istnieje prawdopodobie stwo, e
przej ciowo i w niedu ej grupie mogli si znale na południowo-zaehodnim obszarze naszych
ziem, nie pozostawiaj c zreszt całkiem pewnych ladów. Co do drugich, to przypuszczalnie nie
byli plemieniem germa skim, lecz raczej celtyckim, a w zasi gu ich znajdowały si przede
wszystkim Łu yce i cz ciowo l sk. By mo e osiedli na l sku w swojej w drówce ze
Skandynawii Wandalowie, zanim poci gn li dalej ku Italii i Hiszpanii. Przesłanki takiego domysłu
s jednak bardzo w tłe. Przypuszcza si wreszcie, e mogło równie czasowo osi
na l sku
plemi Hasdingów, wchodz ce – jak si wydaje – do zwi zku plemiennego Wandalów. Co do
nale cych równie do tego zwi zku Silingów, to historycy niemieccy przyjmowali, e od nich
wła nie pochodzi nazwa l ska, a wi c ich pobyt w tej cz ci Polski przyjmowali za fakt.
Tymczasem nie ma adnej przesłanki ródłowej, ani historycznej ani archeologicznej, która by do
takiego wniosku upowa niała. Nazwa l ska jest rdzennie słowia ska ( l = mokradło) i znajduje
potwierdzenie toponomastyczne w postaci góry i rzeki l
y, oraz faktu, e w obr bie tej rzeki i
góry osiadło słowia skie plemi
l an, po wiadczone w X w. Wydaje si najbardziej
prawdopodobne, e Silingowie zamieszkiwali czasowo na terenie Łu yc.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
46
7.
Wzrost znaczenia wodzów plemiennych
Przemiany gospodarczo-społeczne, dokonywaj ce si na naszych. ziemiach na przełomie starej i
nowej ery, a mianowicie wzrost produkcji metalurgicznej, rozwój niektórych rzemiosł, rozwój
wymiany z Celtami i z kolei z cesarstwem rzymskim, post puj ce rozwarstwienie maj tkowe,
wreszcie warunki politycznego zagro enia ze strony plemion germa skich przy pieszyły proces
emancypacji wodzów plemiennych spod władzy wieców. Post pował on by mo e
nierównomiernie, ale obj ł najprawdopodobniej wszystkie plemiona na naszych ziemiach. Bez
spr ystej organizacji nie do pomy lenia byłyby w drówki Słowian, w kierunku dobrze
zaludnionych regionów naddunajskich i dalej w gł b cesarstwa wschodnio-rzymskiego na
Półwysep Bałka ski, na południowym zachodzie po Alpy, a na zachodzie po Łab . Te ruchy
migracyjne zacz ły si mo e ju około II w. n.e. i trwały a po wiek VIII. Kulminacja ich za
przypada na okres wielkich w drówek ludów, kiedy to plemiona słowia skie, zwłaszcza id ce na
południe, ciera si musiały z wojowniczymi Germanami przesuwaj cymi si znad Morza
Czarnego na zachód, dalej z Kunami i Awarami. U schyłku staro ytno ci równie ziemie nad Odr
i Wisł stały si widowni licznych utarczek mi dzy plemionami słowia skimi i wzajemnych
podbojów, a wyraz temu dał wspomniany ju historyk gocki Jordanes, który o wielkim ludzie
Wenedów-Słowian znad Wisły napisał, e „ich nazwy [plemienne] zmieniaj si teraz, stosownie
do ró nych szczepów”, co nale y rozumie , e coraz to inne plemiona dochodziły na tym
terytorium do znaczenia i coraz to inne ich nazwy słyszeli cudzoziemcy. Byłaby to sytuacja
charakterystyczna dla okresu formowania si pa stewek plemiennych, niekiedy efemerycznych,
wzajemnie si zwalczaj cych lub wchodz cych ze sob w porozumienie ze wzgl du na
konieczno prowadzenia wspólnych akcji wojennych i tworz cych w ten sposób nietrwałe jeszcze
zwi zki plemienne. Cały ten długotrwały proces przebiegał na gruncie demokracji wojennej, przy
czasowym kurczeniu si lub wzro cie roli wiecu, zale nie od indywidualnych cech wodzów. Nawet
jednak zdobycie przez tych ostatnich mocnej pozycji w obr bie plemienia nie oznaczało jeszcze
przej cia ustroju demokracji wojennej w feudalizm, dopóki nie wytworzyła si konieczna dla tej
formacji baza materialna, w postaci ustabilizowanego i wytwarzaj cego produkt dodatkowy
rolnictwa. Jak długo bowiem wiadczenia o charakterze publicznym uiszczane przez ludno były
niewielkie lub wpływały sporadycznie w razie koniecznej potrzeby, nie daj c podstawy do
utrzymywania stałej i wzgl dnie silnej dru yny, i jak długo głównym ródłem bogactwa wodzów
plemiennych były łupy wojenne, w znacznym stopniu słu ce tylko tezauryzacji, tak długo ich
władza nad plemieniem była albo nietrwała, albo tylko iluzoryczna.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
47
III.
ZARANIE FEUDALIZMU (OD VI DO POŁOWY X W.)
1.
Przemiany w rolnictwie
Pocz tki rolnictwa na naszych ziemiach wi
si jeszcze z epok neolitu. Pojawiło si ono wraz
z osadnictwem ze strefy naddunajskiej, obejmuj c najpierw obszary lessowe Małopolski, a
nast pnie Kujawy, pó niej Wielkopolsk i Mazowsze. Pierwotnie miało charakter wył cznie
kopieniacki, tzn. polegało na spulchnianiu ziemi prostym r cznym narz dziem z drewna (rodzaj
motyki). Z czasem ł czyło si równie z wypalaniem lasu, przez co uzyskiwano zarówno nowe
grunty pod upraw , jak i u y nienie gleby popiołem. Przy pomocy owych r cznych narz dzi
kopieniackich zasiewano ziarno w ziemi tak długo, dopóki nie została wyjałowiona. Z kolei
porzucano stare pola i szukano nowych. Tereny lessowe jałowiały wolniej i wolniej porastały
lasem, tote sprzyjały rolnictwu osiadłemu. Powa ny post p w rolnictwie przyniosło zastosowanie
zwierz cej siły poci gowej i narz dzi sprz ajnych. Były to zrazu drewniane radła, których
znajomo w Europie centralnej przypada jeszcze na rodkowy okres epoki br zu, w Polsce
zapewne troch pó niej. Z kolei zaopatrzenie radła w elazn radlic usprawniało czynno
rozpulchniania ziemi i umo liwiało jej naturalne u y nianie. Ta nowa zdobycz, przypadaj ca na
epok elaza, na ziemiach polskich przyj ła si pó niej, mo e dopiero około II w. n.e., w zwi zku z
powa nym wzrostem produkcji elaza. Wnet obok radli pojawiły si w radłach kroje (no e), które
podnosiły powa nie jako i skuteczno orki. Du e znaczenie miała wreszcie umiej tno
u y niania gleby nawozem zwierz cym, której pocz tków mo na si dopatrywa jeszcze przed
nasz er .
Wraz z upowszechnieniem si nowej techniki uprawy ziemi rolnictwo z przerzutowego stawało
si stałym. Dochodziło do tego zwykle powoli w dłu szym procesie dziejowym. Kiedy nast piło to
w Polsce, jest spraw dyskusyjn . Niew tpliwie pocz tków stałego rolnictwa, zwłaszcza na
terenach lessowych, mo na si dopatrywa jeszcze u schyłku I tysi clecia p.n.e., ale z drugiej
strony relikty uprawy przerzutowej (wypaleniskowej) znane s nawet z XII i XIII w. Chodzi wi c
raczej o to, kiedy rolnictwo stałe mo na uzna za form przewa aj c . Wydaje si , e szczytowy
okres wielkiej w drówki Słowian (IV-VI w.) wi za nale y nie tyle ze znacznym przyrostem
naturalnym tej grupy etnicznej, ile z rewolucj w rolnictwie, tj. z jego dojrzało ci do pełnej
stabilizacji i z poszukiwaniem mo liwie jak najlepszych terenów osadniczych. Je eli słuszna jest ta
przesłanka, nie poparta jeszcze zreszt wystarczaj co materiałem archeologicznym, to
upowszechnienie si rolnictwa stałego na ziemiach polskich przypadłoby na schyłek staro ytno ci i
pocz tek redniowiecza. Z tym wielkim post pem w rolnictwie ł czył si nadto rozwój hodowli,
która dostarcza teraz musiała w coraz wi kszym stopniu mi sa, siły poci gowej i nawozu.
Równoczesny wzrost znaczenia yta i owsa w stosunku do prosa, pszenicy i j czmienia był
nast pstwem pewnego pogorszenia si warunków klimatycznych, daj cego si obserwowa ju w I
tysi cleciu p.n.e., a przejawiaj cego si w wi kszej wilgotno ci gleby i spadku rednich temperatur.
2.
Wzrost znaczenia wytwórczo ci typu rzemie lniczego
ródła archeologiczne z terenu całej niemal Słowia szczyzny po wiadczaj stosunkowo wysoki
poziom wyrobów rzemie lniczych. Z wyj tkiem metalurgii (która ju na przełomie starej i nowej
ery musiała mie charakter wyodr bnionej specjalno ci zawodowej), niektórych o rodków
garncarstwa (np. zało ony zapewne przez przybyszów z granic-imperium rzymskiego o rodek
garncarski w Igołomi), złotnictwa (np. o rodek nad Dnieprem z VI-VIII w.), czy kamieniarstwa
(np. o rodek l ski pod gór l
, wytwarzaj cy kamienie do aren), inn wytwórczo miała
charakter domowy, a wi c stanowiła jak gdyby margines zaj rolniczo-hodowlanych. Jej rozwój
zatem wi za nale y w du ym stopniu z rolnictwem stałym i jego potrzebami. Jako rzemiosło
domowe garncarstwo dopiero w IX-X w. osi gn ło wy szy szczebel rozwoju dzi ki
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
48
upowszechnieniu si wówczas na naszych ziemiach koła garncarskiego. Podobnie było z głównym
zaj ciem rzemie lniczym kobiet – tkactwem, które rozwijało si pomy lnie w zwi zku ze wzrostem
znaczenia hodowli owiec oraz uprawy lnu i konopi. Ju około X w. posługiwano si u nas
udoskonalonym krosnem poziomym. Do znaczenia doszło te przetwórstwo drewna: bednarstwo,
kołodziejstwo, korabnictwo, rzeszotarstwo, wyrób dr onych naczy , a przede wszystkim
ciesiołka, która wzbudzała podziw u obcych. Na szczególn uwag zasługuje przetwórstwo skór, a
zwłaszcza szewstwo, którego kunszt budził szersze zainteresowanie. Wreszcie znaczny poziom
osi gn ła obróbka rogu i ko ci.
W okresie nasilania si ruchów plemiennych i mi dzyplemiennych wojen, wielk rol musiało
odgrywa wytwarzanie sprz tu wojennego – hełmów (szłomy), szczytów do tarcz, grotów, mieczy,
łuków itp. W tym zakresie mogło nawet dochodzi do specjalizacji i wyodr bniania si
wspomnianej produkcji we wła ciwe rzemiosła. Wydaje si jednak, e po wielkiej w drówce
ludów nast pił wzgl dny spokój na naszych ziemiach, który z jednej strony sprzyjał stabilizacji
rolnictwa, a z drugiej usuwał w znacznym stopniu potrzeb wytwarzania na wi ksz skal sprz tu
wojennego. Dopiero wczesny feudalizm wpłyn ł ponownie na aktywizacj i rozwój tej gał zi
wytwórczo ci.
3.
Rozwój wymiany
W kulturze Słowian wymiana zawsze odgrywała znaczn rol . O tym wiadczy wyraz targ
wspólny całej słowia skiej grupie etnicznej, a wi c nale cy do jej praj zyka. Równie wspólne
wszystkim Słowianom jest słowo płaci , urobione od archaicznego surogatu pieni dza, jakim było
w Słowia szczy nie płótno (płaty tkanin). Powszechnie stosowanym na ziemiach słowia skich
„płacidłem” były nadto skórki kunie i wiewiórcze, a w dorzeczu Odry i Wisły – tak e sól.
Wymiany dokonywano do powszechnie w miejscach kultu. Ju w czasach rzymskich ziemie
polskie uczestniczyły w handlu z cesarstwem. Po upadku pa stwa zachodnio-rzymskiego i
przej ciu wielkiego handlu przez Bizancjum i Wenecj oraz Arabów na południu i południowym
wschodzie, a skandynawskich Wikingów na północy, ziemie nasze pozostały w tym handlu
aktywne. wiadcz o tym stosunkowo liczne znaleziska monet arabskich (od IX w,), a tak e
sporadycznie spotykane monety niemieckie, bizanty skie i angielskie. Cz sta posta ich
przechowywania w połówkach lub nawet w wiartkach wiadczy o tym, e były istotnie u ywane
jako rodek płatniczy. Siekano je bowiem (st d nazwa siekance) przy mniejszych transakcjach
pieni nych. Do głównych artykułów wywozowych dalekosi nej wymiany nale y zaliczy
niewolników i skóry. Na uwag zasługuj równie kontakty handlowe o mniejszym zasi gu, o
których wiadcz m. in. znajdowane na terenie całej Polski obodrzycko-pomorskie kabł ki
skroniowe, cz sta ozdoba dawnych Słowianek, oraz lady ceramiki z tej e strefy, dalej ozdoby
awarskie, pochodz ce zatem z pa stwa A warów nad Dunajem, licznie znajdowane na terenie całej
Polski prz liki (do obci ania wrzecion) z ró owego łupku z woły skiego Owrucza, malowane
pisanki oraz gliniane grzechotki z Rusi Kijowskiej. lady ceramiki polskiej spotykamy natomiast w
Szwecji; by mo e pochodzi ona z naczy , w których wywo ono miód. Artykułem eksportu
naszych przodków musiały by kamienie do aren, skoro na taki „ arnowiec” z krzemienia
l skiego spod góry Sobótki natrafiono na Półwyspie Jutlandzkim, Przedmiotem wywozu były
prawdopodobnie równie typowe dla słowia skiej kultury ludowej w naszej strefie filigranowe
wyroby ze srebra.
4.
Pramiasta na ziemiach polskich
Najwcze niejsze o rodki produkcji rzemie lniczo-przemysłowej (np. hutniczy w rejonie Gór
wi tokrzyskich na przełomie starej i nowej ery czy garncarski w Igołomi datowany na III w. n.e.),
mimo znacznej nieraz specjalizacji zawodowej i rozległych kontaktów handlowych, nie były
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
49
czynnikami miastotwórczymi, tzn. nie wytwarzały z reguły „pramiasta”, przez które
rozumieliby my trwałe skupiska ludno ci oddaj cej si przynajmniej na pół zawodowo zaj ciom
pozarolniczym. Jest natomiast niemal prawidłowo ci , e pierwsze w dziejach ró nych cywilizacji
tego typu o rodki pramiejskie powstawały przy siedzibach władzy lub kultu. Tempo procesu
urbanizacyjnego i jego skala zale ały jednak bardzo powa nie od post pu w rozwoju sił
wytwórczych. Na ziemiach polskich wygl dało to zazwyczaj w ten sposób, e o rodki kultu
wpływały na rozwój wymiany, a wi c okresowo przy okazji wi t kultowych przyci gały b d
bezpo rednich producentów, b d niekiedy tak e w drownych kupców, ale rzadziej, i to raczej
dopiero we wczesnym feudalizmie, przekształcały si w stałe osady rzemie lniczo-targowe.
Natomiast o rodki władzy oddziaływały miastotwórczo w okresie wi kszej stabilizacji pa stewek
plemiennych, która na naszych ziemiach przypada – jak si wydaje – na stulecia VII-IX.
Wytwarzały one znaczne zapotrzebowanie na niektóre artykuły rzemie lnicze, jak bro , zbroje,
ozdoby, obuwie, odzie itp., a tak e na wi kszy asortyment produktów
ywno ciowych.
Koncentrowały wi c zrazu tylko okresowo, ze wzgl du na dora ne potrzeby, b d wolnych
wie niaków-rzemie lników oraz kupców, b d te niewolnych specjalistów – rekrutuj cych si z
je ców wojennych. Oni wła nie stawali si najcz ciej stałymi mieszka cami tych o rodków. Z
czasem wyrastały obok całe osady rzemie lniczo-handlowe, a cho ich mieszka cy w znacznej
mierze byli jeszcze rolnikami lub hodowcami, gdy zaj cia rzemie lnicze uzale nione były od
dora nych zamówie lub zapotrzebowa , to jednak takie osady uzna ju mo na za pramiasta.
Oczywi cie nie wszystkie o rodki władzy plemiennej zdołały wytworzy zawi zki
ycia
miejskiego, niektóre pramiasta traciły znaczenia zapewne wraz z upadkiem pa stewka
plemiennego, ale kilka przynajmniej takich pramiast z epoki plemiennej mo emy na naszych
ziemiach zarejestrowa . Nale ały do nich najprawdopodobniej: Pozna , Gniezno, Kraków,
Wrocław, Opole, Głogów, Niemcza, Wolin, Szczecin, Kołobrzeg, przy czym nie jest to zestawienie
kompletne.
5.
Wspólnoty terytorialne i zawi zki ustroju feudalnego
Przechodzenie w wi kszej skali od rolnictwa przerzutowego na stałe przyniosło bardzo istotne
zmiany w ustroju .społecznym ziem polskich. Wspólnota pierwotna o charakterze rodowym,
ograniczaj ca si z czasem do tzw. wielkich rodzin, miała za podło e ekonomiczne potrzeb
zbiorowego wysiłku przy karczunkach i wypalaniu lasów. Stałe rolnictwo sprzyjało natomiast
indywidualizowaniu si gospodarki w ramach mniejszych rodzin. Nie oznaczało ono jednak
równoczesnego wyrabiania si indywidualnej własno ci uprawianych gruntów. Siedz cy w pobli u
siebie osadnicy u ytkowali zrazu wspólnie ziemi , lasy, drogi i wod . Wspólnoty takie niekiedy si
rozrastały szeroko, w miar przybywania osadników, a poniewa ziemi i lasów było pod
dostatkiem, potrzeba ich rozgraniczania mi dzy wspólnotami pojawiała si dopiero wówczas, gdy
jedna wspólnota wchodziła na obszar u ytkowany przez drug . Indywidualizowanie si własno ci
wewn trz wspólnot dokonało si w pó niejszym etapie i obj ło przede wszystkim ziemi uprawn .
A mianowicie jednostki mo niejsze dochodz ce do znaczenia czy to dzi ki łupom wojennym i
umiej tnemu wyzyskaniu pracy je ców, czy te dzi ki przymiotom osobistym, zacz ły si
prawdopodobnie wyłamywa ze wspólnot wcze niej. Musiało to wpływa na konsolidacj – w
obronie Własnych zagro onych interesów – pozostałej cz ci wspólnoty. W tej fazie wspólnoty
(opola) jak gdyby si instytucjonalizowały, wytwarzaj c rodzaj samorz du, którego prze ytki, wraz
ze zbiorow odpowiedzialno ci i z reliktami wspólnych wiadcze opolnych znalazły odbicie w
ródłach z XII-XIII w.
Tym przemianom towarzyszyła powolna feudalizacja ustroju gospodarczo-społecznego. Jej
istot było wyrabianie si ponadu ytkowych praw do podstawowego rodka produkcji, jakim w
coraz wi kszym stopniu stawała si ziemia. Uzurpowali je sobie zapewne zwyci scy wodzowie na
terytoriach podbitych plemion, a w drodze powolnej ewolucji wytwarza si musiały na innych
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
50
obszarach. Proces ten zako czył si dopiero za pierwszych Piastów, ale ju w epoce plemiennej
musiał przynie wzrost wiadcze poszczególnych plemion na cele militarne. W miar jak
wiadczenia te z dobrowolnych stawały si przymusowe, nabierały charakteru renty feudalnej.
Procesowi feudalizacji torowała drog na pewno siła, bez której nie dałoby si utrwali przymusu
pozaekonomicznego, tworzenie za zr bów wczesnego feudalizmu było mo liwe wtedy, gdy wódz
plemienny, czy inny mo ny, potrafił sobie zorganizowa własn dru yn . Dru yna bowiem była
czynnikiem, który przy pieszył, czy wr cz umo liwił – na bazie nadwy ek produkcyjnych –
przej cie od demokracji wojennej do feudalizmu.
6.
Rozwój pa stewek plemiennych
Nie wiemy nawet w przybli eniu, ile pa stewek plemiennych mogło istnie na naszych
ziemiach. Po wi kszo ci z nich nie ocalały nawet nazwy. Próba odtworzenia tzw. terytoriów
plemiennych na podstawie systemu wa niejszych. grodów Polski wczesnofeudalnej, zwłaszcza
kasztela skich (S. Arnold), spotkała si z ostr krytyk (K. Buczek). Zdani wi c na ułamkowe obce
ródła pisane, wiemy o niektórych zaledwie przedfeudalnych organizacjach politycznych,
istniej cych dłu ej lub krócej na interesuj cym nas terytorium. Najstarsze informacje z tego
zakresu s zreszt stosunkowo pó ne, bo pochodz dopiero z około połowy IX w. Zawiera je tzw.
Geograf bawarski, tj. opis czy raczej rejestr plemion i grodów znajduj cych si na północ od
Dunaju. Składa si on wła ciwie z dwu zapisek uj tych w cało pod wspólnym tytułem w jednym
z r kopisów przechowanych w Bawarii, który powstał na terytorium monarchii Franków tu przed
jej rozpadem na mocy traktatu w Verdun (843 r.). Czy opis ten sporz dzono dla celów informacji
handlowej, czy polityczno-wojskowej, czy te czysto poznawczej, rozstrzygn dzi trudno. Miał
najwyra niej za podstaw wiadomo ci bardzo ró ne, o czym wiadcz zaskakuj co rozbie ne
liczby grodów przypisywanych poszczególnym plemionom czy zwi zkom plemiennym. Widocznie
informatorzy raz pod poj cie grodu podci gali znamienitsze obronne obiekty, a innym razem starali
si uchwyci globaln liczb osad na danym terytorium, oczywi cie w przybli eniu, na co wskazuj
okr głe z reguły liczby. W sumie wiadomo ci o grodach nie budz zaufania, co do nazw
plemiennych za zasługuj w pełni na uwag . Spo ród 13 plemion w pierwszej cz ci opisu adne
nie wi e si z Polsk , spo ród za 43 plemion czy ludów cz ci drugiej 9 da si na pewno lub z
du ym prawdopodobie stwem zwi za z Polsk . S to: Wolinianie (Wielu czanie) i Pyrzyczanie
na Pomorzu Zachodnim, l anie, Dziadoszanie, Opolanie i Gol
yce na l sku, dalej Wi lanie i
L dzice, a wreszcie przypuszczalni Goplanie (Glopeani) na Kujawach. Niektórzy badacze wi
nadto z Polsk plemiona: Besunzane i Verizane, ale lokalizacja ich nastr cza wiele trudno ci.
Dokument cesarza Henryka IV z 1086 r., zatwierdzaj cy na podstawie znacznie wcze niejszego
ródła (X w.) stan posiadania poł czonych biskupstw praskiego i morawskiego, wymienia obok
wielu plemion czeskich równie 4 plemiona l skie, a mianowicie:
l an, Dziadoszan,
Trzebowian i Bobrzan. Mimo zastrze e formalnych, jakie budzi ten dokument, przyjmujemy ze
do rejestru plemion polskich nieznanych sk din d Trzebowian i Bobrzan. Lokalizacja pierwszych
nastr cza trudno ci; na ogół przyjmuje si ostatnio, e głównym ich grodem mogła by Legnica.
Siedziby Bobrzan rozci gałyby si natomiast wzdłu rzeki Bóbr, lewego dopływu Odry.
Uderzaj co mała jest liczba plemion na wielkim obszarze Polski poza l skiem i Pomorzem
Zachodnim. Czy zabrakło Geografowi bawarskiemu odno nych informacji, czy mo e mniejsze
organizmy plemienne zostały tu ju wówczas wyparte przez wi ksze zwi zki plemion? Ta ostatnia
okoliczno dotyczy zwłaszcza – jak si wydaje – południowopolskich Wi lan. Nie znamy te z
nazwy ani jednego plemienia z terenu Wielkopolski. Zwi zana najpierw z t dzielnic nazwa
Polska (Polonia) pojawia si stosunkowo pó no i ju za Chrobrego oznacza całe jego pa stwo.
W tpliwe wi c, czy w ogóle była nazw plemienn . Natomiast współczesny Mieszkowi I kronikarz
saski Widukind z Korbei napisał, e Mieszko panuje nad ludem zwanym Licikawiki. To samo zdaje
si po wiadcza w połowie X w. cesarz bizanty ski Konstantyn Porfirogeneta, który w dziele O
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
51
zarz dzaniu cesarstwem wspomniał jakich pogan znad Wisły zwanych Dicyke czy mo e raczej
Licyke. Próbowano ich ł czy z L dzianami i lokalizowa w Wielkopolsce. Dzi natomiast
przyjmuje si pogl d (H. Łowmia ski), e Licikawiki i Licyke byliby to Listkowice (Leszkowice),
potomkowie Leszka, który był dziadem Mieszka I. W takim uj ciu równie ta nazwa nie byłaby
pochodzenia plemiennego. Rychło zreszt została wyparta przez nazw Polska. Plemi czy zwi zek
ponadplemienny L dziców lokalizujemy dzi we wschodniej cz ci naszych ziem w rejonie
Sandomierza i Lublina (H. Łowmia ski). Mniej prawdopodobna jest ich lokalizacja na pograniczu
mi dzy Polsk a Rusi , w dawnych ziemiach przemyskiej i sanockiej (T. Lehr-Spławi ski). Tak jak
ródłosłowem nazwy Polan było pole, tak nazw L dziców wyprowadzamy od rzeczownika
pospolitego l da, oznaczaj cego grunt uprawny. Tak jak od Polan urobiono nazw naszych
przodków na zachodzie, tak od Ł dziców – na wschodzie (litewskie Lenkas, ruskie Lach,
w gierskie Lengyel). wiadczy to o roli, jak musieli L dzice odgrywa w dobie formowania si
naszego pa stwa, ale tak e o zasadno ci ich wschodniej lokalizacji. Warto doda , e wspomniany
ju Konstantyn Porfirogeneta napisał o Lendzanenoi,
e wraz ze wschodnio-słowia skimi
Krywiczanami uiszczali danin na rzecz Rusów.
Nie znamy wreszcie ani jednego plemienia z terenu Mazowsza, chocia przypuszcza mo na, e
nazwa krainy historycznej urobiona została od nazwy plemiennej Mazowszan, tak jak nazwa l sk
od l an.
Zanim Mieszko I zjednoczył pod swoj władz wi kszo czy cało ziem polskich,
wykształciły si na nich przynajmniej dwa silniejsze o rodki pa stwowe, o strukturze
przypuszczalnie ju cz ciowo feudalnej. Było to pa stwo Wi lan na południu i pa stwo Polan na
północy.
7.
Pa stwo Wi lan
Ju przekaz Geografa bawarskiego nasuwa przypuszczenie, e wspomniani przeze Wi lanie,
bez podania liczby grodów, to albo jaki bardzo mało znacz cy organizm plemienny, albo du y
zwi zek o trudno uchwytnych danych. Kompletny brak innych nazw plemiennych z terenu
Małopolski, b d cej siedzib Wi lan, przemawiałby za t drug ewentualno ci . Do tego samego
wniosku zdaje si prowadzi inny przekaz, a mianowicie tzw. opis Germanii króla angielskiego
Alfreda Wielkiego (871-899 r.), stanowi cy przeróbk geograficznej cz ci dziejów wiata
chrze cija skiego pióra biskupa hiszpa skiego Orozjusza (V w.). Informuje on, e na wschód od
Moraw le y kraj Wi lan (Wi le lond), a na wschód z kolei od niego znajduje si Dacja (teren
pó niejszej Rumunii). Tak wi c pa stwo Wi lan wybijałoby si znaczeniem na du ym obszarze
mi dzy Morawami a Dacj . Potwierdzenie tego wniosku znajdujemy w trzecim z kolei przekazie o
pa stwie Wi lan, tj. w ywocie apostoła Wielkich Moraw w. Metodego (zm. w 885 r.), spisanym
wnet po jego mierci. W pewnym fragmencie autor ywotu pisze, e Metody miał dar proroczy, a
stwierdzenie to poparł nast puj cym przykładem: „Poga ski ksi
, bardzo pot ny, siedz c na
Wi le [lub Wi lech] ur gał chrze cijanom i szkody im wyrz dzał. Posławszy wi c do niego, kazał
mu [Metody] powiedzie ; Dobrze by było, synu, aby si dał ochrzci dobrowolnie na swojej
ziemi, bo inaczej b dziesz w niewol wzi ty i zmuszony przyj chrzest na ziemi cudzej.
Wspomnisz moje słowo. Tak si te stało”.
Nie nale y tej relacji bra całkiem dosłownie, bo mo e ona by ska ona tendencyjno ci , ale na
pewno jest w niej echo rzeczywistych wydarze . Istnienie pa stwa Wi lan w wietle wszystkich
trzech przekazów nie ulega kwestii. Mo na mie w tpliwo ci; czy istotnie było to pa stwo pot ne.
Nie wiemy, gdzie znajdował si jego główny o rodek władzy, bo okre lenie „na Wi le” tego nie
wyja nia, nasuwa si najwy ej przypuszczenie, e chodzi o najwa niejszy gród nad górn Wisł , tj.
Kraków. Wi lic nale y raczej wył czy . Mógł władca Wi lan ur ga misyjnej działalno ci
pa stwa wielkomorawskiego i mógł te ulec jego przemocy, zwłaszcza gdy panuj cy w nim
wi topełk (870-894) wyniósł je do szczytu pot gi. Mógł te by ochrzczony „na ziemi cudzej”.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
52
Najbardziej dyskusyjna jest natomiast sprawa ewentualnej chrystianizacji pa stwa Wi lan w
obrz dku słowia skim Wielkich Moraw. Pogl dy w nauce s podzielone. Jedni uwa aj , e
chrystianizacja taka istotnie nast piła, i szukaj jej ladów we wczesnym redniowieczu polskim, w
postaci np. domniemanej drugiej, tj. słowia skiej metropolii w Polsce za czasów Bolesława
Chrobrego, a w rzekomej likwidacji tej metropolii próbuj nawet dopatrzy si ródła konfliktu
mi dzy Bolesławem Szczodrym i biskupem krakowskim Stanisławem. Relikty j zyka, którym
posługiwał si ten obrz dek (tzw. j zyk starocerkiewnosłowia ski), dostrzega si w pie ni
Bogurodzica, datowanej zatem na czasy bardzo zamierzchłe. Inni badacze zaprzeczaj w ogóle
istnieniu obrz dku słowia skiego w Polsce. Na pewno wi kszej roli on tu nie odgrywał, bo
pozostawiłby prawdopodobnie jakie trwalsze i wyra niejsze lady. Nie mo e wi c by mowy o
takiej chrystianizacji, jaka dokonała si w pa stwie wielkomorawskim, ale te pewnego wpływu na
Polsk nie mo na całkiem zaprzecza , cho by ze wzgl du na cisłe zwi zki Polski południowej z
Czechami, przynajmniej po upadku pa stwa wielkomorawskiego (906).
Nie wiadomo, kiedy upadło pa stwo Wi lan. Czy kl ska jego „pot nego ksi cia” była tylko
epizodem, czy te ł czyła si z likwidacj samego pa stwa. W X w. w ka dym razie ju o nim nie
słyszymy, natomiast domy lamy si z du ym prawdopodobie stwem, e przynajmniej po schyłek
panowania Mieszka I jego terytorium znajdowało si pod zwierzchno ci władców czeskich.
8.
Pocz tki pa stwa Polan
W tym mniej wi cej czasie, kiedy na południu Polski istniało pa stwo Wi lan, w jej cz ci
północno-zachodniej tworzyły si zawi zki wczesnofeudalnego pa stwa Polan. Jego bezpo redni
kontynuacj było pa stwo Mieszka I. Według tradycji dworskiej pierwszych Piastów, utrwalonej z
pocz tkiem XII w. w kronice anonima, zwanego w pó niejszej historiografii Gallem, Mieszko I był
ju czwartym władc pa stwa Polan. Przed nim władali tu przodkowie Mieszka: Ziemowit, Leszek
i Ziemomysł. Niektórzy badacze odnosili si do tej tradycji nieufnie, ale Gall tak wyra nie
odgranicza odno n informacj od legendy, e nie ma powodu mu nie wierzy , skoro w innych
sprawach informuje na ogół rzetelnie. Ale i w samej legendzie o złym władcy Popielu i jego
zacnym oraczu, Pia cie, którego syn Ziemowit miał zaj miejsce Popiel , doszuka si mo na
echa obalenia dawniejszego jeszcze Władcy Polan. Tak wi c pa stwo Polan si gałoby swymi
pocz tkami jeszcze IX w.
9.
Kultura duchowa i wierzenia Słowian w okresie poga skim
W dobie przedchrze cija skiej Słowianie nie znali pisma. St d te nie mamy dostatecznie
wymownych przekazów ródłowych. Podstawowym elementem kultury musiała by oczywi cie
religia i zwi zana z ni mitologia, w której wyra ał si wiatopogl d epoki. Niestety o religii
poga skiej na ziemiach polskich niemal zupełnie brak wiadomo ci. Pó ny przekaz Długosza okazał
si niemal mistyfikacj historyka, który w reliktach poga stwa i zabobonach ludu polskiego, w pi
wieków po chrystianizacji, szukał odpowiedników mitologii staro ytnych Greków i Rzymian.
Poniewa natomiast stosunkowo dobrze po wiadczone s wierzenia poga skie na Rusi oraz na
drugim kra cu Słowia szczyzny, tj. u Obodrzyców, Wieletów i na zachodnich kresach Pomorza
(Wolin, Szczecin), a w pewnych elementach okazuj si zbie ne, st d mo na wnosi , e na
ziemiach polskich przedstawiały si podobnie. Do weryfikacji uzyskanego st d obrazu posłu y si
mo na znaleziskami archeologicznymi z terenu Polski (Łysa Góra, Płock, Sobótka, Wolin i in.).
Tak wi c na najwy szym szczeblu w wyobra eniach Słowian znajdował si bóg ognia i
błyskawicy, zwany na Rusi Swarogiem; z kolei po nim najwi ksz czci darzono boga sło ca lub
sło ca i ognia, zwanego w całej przypuszczalnie Słowia szczy nie Swaro ycem (jak gdyby synem
Swaroga), a na Rusi dodatkowo jeszcze Dad bogiem. Pochodn tych kultów był szczególny
szacunek dla hutnictwa i ku nictwa, jak o tym zdaje si wiadczy nieprzypadkowa chyba ł czno
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
53
miejsc kultowych z o rodkami metalurgicznymi (Łysa Góra, Płock). Czcili nadto nasi przodkowie
rzeczki, strumyki, niektóre drzewa i siły przyrody. Pierwotnie bogom swoim nie stawiali wi ty ,
lecz czcili ich w gajach, ewentualnie w miejscach ogrodzonych, gdzie równie odbywali s dy.
wi tynie s wytworem pó nego poga stwa, a znamy je z zachodnich kresów Słowia szczyzny.
Równie kapłani pojawili si u Słowian by mo e dopiero pod wpływem chrze cija skiego
s siedztwa. Ze zwierz t szczególn czci darzyli nasi poga scy przodkowie konie; w szczególno ci
posługiwali si nimi przy odprawianiu wró b. W ogóle gusła i czary były wa kim elementem ich
wiatopogl du. Jednym z głównych obrz dów religijnych było wi to sobótek. W okresie
plemiennym, a zwłaszcza tworzenia si układu feudalnego, wykształcały si kulty lokalne,
zamykaj ce si w w skich stosunkowo granicach plemion czy zwi zków plemiennych. Powstawały
wi c odr bne wyobra enia bogów, pod odr bnymi nazwami, a przykładów w tym wzgl dzie
dostarcza i Słowia szczyzna nadłabska, i Ru . Bogowie tej epoki mieli po trzy lub cztery twarze,
które symbolizowały b d ró ne sfery boskiej mocy, b d te wszechobecno na obszarze
plemiennym.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
54
IV.
WCZESNY FEUDALIZM POLSKI
(OD POŁOWY X DO KO CA XII W.)
1.
Pogl dy historiografii na genez pa stwa polskiego
W ródłach pisanych pa stwo polskie pojawiło si nagle i to od razu jako twór politycznie
dojrzały, jako partner i sprzymierzeniec najwi kszej pot gi wiata chrze cija skiego, odnowionego
przez królów niemieckich z dynastii saskiej cesarstwa rzymskiego. Badaczom przeszło ci
wydawało si to dziwne, jak długo pod łopat archeologa nie przemówiła ziemia i dopóki nie
poddano wnikliwej analizie na płaszczy nie porównawczej rozproszonych okruchów czy
wzmianek historycznych. Szukano długo takiej teorii, która by wyja niała zarazem i narodziny
pa stwa, i genez rysuj cego si wyra nie ju u jego pocz tków rozwarstwienia społecze stwa.
Wraz z odej ciem od skonstruowanych przez Kadłubka bajecznych pradziejów Polski powstały w
XVIII w. teorie, według których pa stwo polskie było efektem najazdu zewn trznego, co w
najcz stszym uj ciu przedstawiało si w ten sposób, e Słowianie podbili miejscow ludno
sarmack , tworz c warstw panuj c i aparat pa stwowy (A. Naruszewicz i inni). W nast pnym
stuleciu naje d ców-Lechitów szukano w Dacji (W. A. Maciejowski), w Ilirii (A. Bielowski), a
wreszcie w Skandynawii. Ta ostatnia próba wyja nienia pocz tków pa stwa polskiego, maj ca za
przesłanki m. in. domniemane norma skie imi Mieszka I – Dago (z aktu Dagome iudex) oraz
rzekome znaki runiczne (inskrypcyjne pismo skandynawskie w herbach szlachty polskiej), odegrała
du rol w antypolskiej propagandzie dawnej nauki niemieckiej. Twórc teorii najazdu
norma skiego był K. Szajnccha (1857). W jego uj ciu podbój naszych ziem przez skandynawskich
Lachów (lag, lah = towarzysz) został dokonany jeszcze w VI w. Nowy, złagodzony wariant tej
teorii wyszedł spod pióra F. Piekosi skiego (1881). Według tego uczonego podboju nadwi la skich
Lechitów (VII lub VIII w.) dokonali nie wprost skandynawscy Normanowie, ale nadłabscy Lechici,
którzy wcze niej ulegli wpływom norma skim. Wreszcie spó nionym echem teorii najazdu
norma skiego był pomysł K. Krotoskiego, e Normanowie przybyli na ziemie polskie przez Ru
(1925).
Z teoriami podboju zewn trznego współistniały próby wyja nienia pocz tków pa stwa
polskiego w wyniku długiej wewn trznej ewolucji. Pierwsz tak oryginalnie pomy lan naukow
konstrukcj dał J. Lelewel (1846). Punkt ci ko ci spoczywał w niej na ewolucji społecze stwa. W
długim procesie dziejowym autor widział ustawiczne cieranie si dwu warstw: artystokratycznych
lechitów oraz wie niaczego gminowładztwa. Efektem tego cierania si był post puj cy wzrost
znaczenia lechitów („z lechów lechcice”, czyli „zlechcice”, to szlachta, szlachcice), przejawiaj cy
si w utrwalaniu rz dów autokratycznych (jedynowładczych) kosztem gminowładztwa, którego
wyrazem były wiece. Na gruncie krytyki teorii najazdu K. Szajnochy i F. Piekosi skiego
wykrystalizowała si tzw. polska teoria rodowa (K. Potka ski, O. Balzer, Z. Wojciechowski).
Przyjmowała ona, e organizacja pa stwowa była wynikiem ewolucji ustroju rodowego, dynastia
miała rodow budow , a monarcha to nikt inny, jak tylko starosta panuj cego rodu. W drodze
podboju wewn trznego ród ten miał podporz dkowa sobie inne rody, z cz ci z nich wchodz c w
przymierze i uznaj c ich lepsze prawa, cz
za obracaj c w poddanych. Teoria ta okazała si
bł dna, gdy dowiedziono, e pa stwo powstało na gruncie pełnego rozkładu społecznego ustroju
rodowego, co wi cej – na gruncie rozkładu równie wspólnot terytorialnych.
Nie da si inaczej wyja ni genezy naszej pa stwowo ci, jak tylko w drodze powolnego
narastania elementów feudalizmu w łonie wspólnoty pierwotnej, a do ich przej cia w now
społeczno-ustrojow i gospodarcz jako , która bez aparatu pa stwowego obej si nie mogła.
2.
Przełomowe momenty w budowie pa stwa wczesnofeudalnego w Polsce
Słusznie w historiografii naszej nazwano Mieszka I budowniczym pa stwa polskiego. Wiele
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
55
bowiem wskazuje na to, e dopiero jego geniusz zespolił te elementy, które w budowie trwałego
organizmu politycznego były niezb dne. Badania archeologiczne wykazały, e wielkie grody
pa stwa Polan, jak zwłaszcza Gniezno i Pozna , wybudowane zostały w połowie X w. Nale ałoby
wi c je ł czy ju z pa stwem Mieszka I. Jaka była ich funkcja? – Nie były to ju grody plemienne,
czy tzw. czoła opolne, słu ce niegdy bezpiecze stwu najbli szej okolicy, ale siedziby ksi cia
oraz załóg i funkcjonariuszy ksi
cych, a zatem podstawa władzy terytorialnej pa stwa. Tradycja
przechowała długo tak rol tych i innych grodów, bo jeszcze kronika Galia przekazuje nam
informacje, e za Bolesława Chrobrego Pozna miał 1300 pancernych i 4000 tarczowników (lekka
jazda), Gniezno – 1500 pancernych i 5000 tarczowników, dla Włocławka odno ne liczby wynosiły
800 i 2000, a dla Giecza – 300 i 2000. Nale y sobie wyobra a , e wraz z powi kszaniem si
terytorium pa stwowego grodów tego typu przybywało, a cho ich załogi w stosunku do
pojedynczego grodu były z czasem coraz mniej liczne i coraz bardziej rozproszone, to jednak w
sumie stanowi musiały znaczn sił . Miały one pierwotnie charakter dru yn monarszych, z
czasem za przekształcały si w rycerstwo osiadłe, zwi zane z ziemi i yj ce z renty feudalnej. Za
Mieszka I instytucja dru yny była jeszcze w pełni rozwoju. Informuje o niej Ibrahim ibn Jakub,
pisz c, e Mieszko miał 3000 pancernych o du ych walorach bojowych, których zaopatrywał w
odzie , bro , konie i ywno i którym regularnie wypłacał ołd, a nawet wyposa ał ich dzieci.
Liczby podane przez Ibrahima ibn Jakuba oraz Galla wydaj si wysoce prawdopodobne, bo je eli
Mieszko miał ich 3000, to za Bolesława Chrobrego nie dziwi liczba 3900 (bez tarczowników, o
których podró nik arabski nie informował). Musiał bowiem Chrobry mie owego zbrojnego wojska
du liczb , skoro – jak relacjonuje Thietmar – 300 pancernych powierzył cesarzowi Ottonowi III
przy okazji zjazdu gnie nie skiego w 1000 r.
Utrzymanie przez władc własnym kosztem kilku- czy kilkunastotysi cznej dru yny wymagało
bardzo wysokich dochodów, których nie mogły pokry łupy wojenne ani pierwotne, dorywcze
wiadczenia ludno ci. Nale ało stworzy system skarbowy, który by zabezpieczył funkcjonowanie
rozbudowuj cego si aparatu pa stwowego, a tak e interesy materialne formuj cej si elity władzy.
Zmian o znaczeniu przełomowym dokonał zapewne w tej dziedzinie Mieszko I. Polegały one na
obci eniu całej ludno ci – z wyj tkiem wojów i mo nych, którzy bezpo rednio z władc
współdziałali – stał rent gruntow o charakterze publicznym. Nale y przypuszcza , e ju bardzo
wcze nie mo ni zdołali zwi za ze sob zarówno cz
wolnych, jak zwłaszcza niewolnych
osadników, i e na własny u ytek budowali – na znacznie mniejsz skal – podobny do monar-
szego system skarbowy. Ale nawet ich ludzie, w szczególno ci wywodz cy si spo ród wolnych,
poci gani byli do niektórych przynajmniej wiadcze publicznych. Rent , aby odpowiadała
potrzebom pa stwa, nale ało odpowiednio zró nicowa i uj w pewne ramy organizacyjne. Ramy
takie mamy po wiadczone przez Galia dla czasów Bolesława Chrobrego. Wprawdzie niejeden ich
element przeniósł Gali wstecz ze stosunków sobie współczesnych, to jednak sam system nie był za
jego czasów tworem nowym. Je eli tradycja wi zała go z epok Chrobrego, nie przypisuj c temu
władcy bynajmniej jego utworzenia, to widocznie wprowadzony został przez Mieszka. I lub mo e
nawet przez jego poprzedników. W obr bie wi kszych zespołów osadniczych tworzono pewien
system gospodarki zamkni tej, w którym wiadczenia ludno ci były pomy lane tak, aby w sumie
mogły zaspokoi potrzeby podró uj cego po kraju monarchy, b d cych w jego otoczeniu
urz dników i dworzan, a tak e załóg grodowych. Zapasy przeznaczano z pewno ci na
okoliczno ci szczególne, a zwłaszcza na zaopatrzenie wojska w razie wyprawy wojennej. Jest w
naszej nauce kwesti sporn , czy tak poj ta organizacja gospodarcza stanowiła „system dworski”
czy te „system grodowy”, inaczej mówi c, czy przedstawione wy ej kompleksy osadnicze
stanowiły rodzaj wło ci z rezydencj monarsz czyli dworem i osobn administracj gospodarcz ,
czy te podlegały grodom i zwierzchniej władzy kasztelanów, w r kach których znajdowały si
agendy policyjno-s dowe i wojskowe, a wi c rodki pozwalaj ce stosowa przymus, niezb dny w
egzekwowaniu wiadcze . Dzi coraz wi cej zwolenników zyskuje sobie ta druga wykładnia (A.
Gieysztor, K. Modzelewski), jakkolwiek ródła nasze nie po wiadczaj gospodarczych funkcji
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
56
Wielkie grody epoki wczesnego feudalizmu – w znaczniejszym stopniu ni dawne plemienne –
zacz ły przyci ga osadników stałych. Osiadali oni w ich pobli u, tworz c charakterystyczne dla
tej epoki podgrodzia. Wpływało na ten proces zarówno poczucie bezpiecze stwa u boku dobrze
obwarowanych i obsadzonych załogami wojskowymi grodów, jak te zapotrzebowanie tych
grodów na ró ne artykuły rolniczo-hodowlane i rzemie lnicze, nie daj ce si w pełni pokrywa ze
wiadcze ludno ci słu ebnej. Zarówno przez budow grodów o nowych funkcjach
administracyjno-wojskowych, jak i przez nowy system wiadcze , pa stwo wczesnofeudalne
przy pieszyło rozwój społecznego podziału pracy i stworzyło potrzeb stosowania pieni dza, której
ju nie mogły sprosta monety obce. Nale ało wi c wprowadzi pieni dz własny. Jeszcze za
Mieszka I moneta wybijana w niewielkiej ilo ci w Polsce miała znaczenie raczej symboliczne ni
ekonomiczne, ale ju za Bolesława Chrobrego emisje stały si liczniejsze, a odpowiadały zapewne
rodz cym si potrzebom pa stwa i społecze stwa.
Bardzo istotnym i przełomowym elementem tworz cego si pa stwa wczesnofeudalnego w
Polsce była równie nowa nadbudowa ideologiczna w postaci religii chrze cija skiej, która ponad
kultami i wiadomo ci plemienn tworzyła wiadomo now , integruj c pa stwo w duchu
chrze cija skiego uniwersalizmu, wierno ci władcy i pokory.
3.
Walka o nowy kształt terytorialny pa stwa
Całe niemal panowanie Mieszka I (ok. połowy X w. – 992 r.) wypełnia walka o rozszerzenie
podstaw terytorialnych pa stwa. Walka ta miała bardzo doniosłe znaczenie, bo w jej wyniku
zostały zespolone plemiona o bardzo bliskich sobie cechach kulturalno-j zykowych, osiadłe na
zwartym pod wzgl dem geograficznym obszarze. Panowanie Mieszka I jest wi c jednym z
najwa niejszych w naszych dziejach etapów tworzenia si polskiej wspólnoty polityczno-
kulturalnej.
Je eli kolebk pa stwa Polan była Wielkopolska, lub mo e tylko jej cz
z o rodkiem w
Gnie nie, to do najwcze niejszych zdobyczy tego pa stwa musiały nale e pozostałe obszary
Wielkopolski oraz Kujawy. Bawi cy w 965/966 r. na dworze praskim Bolesława I Ibrahim ibn
Jakub, o Polsce prawdopodobnie nie le poinformowany ze wzgl du na ywe wówczas kontakty
Polski z dworem czeskim, napisał o pa stwie Mieszka I, e jest ono najrozleglejsze z krajów
słowia skich i graniczy od północy z Prusami, a od wschodu z Rusi . W granicach tego pa stwa
znajdowało si zatem wówczas Mazowsze. Autor nazwał Mieszka „królem północy” i wspomniał o
jego s siedztwie z Wieletami (mo e przez Lubusz). Podbój Pomorza Zachodniego został przez
Mieszka dokonany w latach 967-972; Pomorze Gda skie spo ród nadmorskich obszarów w
pierwszej kolejno ci musiało zosta wł czone do Polski. Kraków, który był wówczas wa nym
punktem etapowym na drodze handlowej z Rusi Kijowskiej do Pragi, został przez Ibrahima
zaliczony do władztwa ksi cia Czech Bolesława. Odosobniony pozostał pogl d (J. D browski), e
Kraków, a tak e l sk, w X w. w skład pa stwa czeskiego nie wchodziły. W tradycji czeskiej,
utrwalonej w dokumencie biskupstwa praskiego z 1088 r., zwierzchno Ko cioła czeskiego
rozci gała si niegdy na
l sk i na Małopolsk . Czas tej zwierzchno ci ł czy nale y
najprawdopodobniej z ostatni wierci X w., bowiem biskupstwa w Pradze i Ołomu cu zostały
kreowane około 973 r. Próba jej odnoszenia do okresu pa stwa wielkomorawskiego, które upadło
około 906 r., nie znalazła uznania. W ka dym razie biskupstwo praskie pretendowało do
odnowienia tej zwierzchno ci jeszcze pod koniec XI w. Mamy wreszcie wyra ne wskazówki
ródłowe, e dopiero Mieszko I, i to w schyłkowym okresie swego panowania, zaj ł na rzecz
Polski obie wspomniane dzielnice. Do l ska najprawdopodobniej odnosi si wzmianka kroniki
Thietmara pod 990 r. o „królestwie” zabranym przez Mieszka I Czechom, oraz współczesna jej
wiadomo tzw. Mnicha sazawskiego o utracie Niemczy przez Czechy. Nie mo na zreszt
wykluczy pogl du, e Małopolska weszła w trwały zwi zek z Polsk dopiero pod panowaniem
Bolesława Chrobrego. Kosmas pisze wprawdzie, e zaj ł j Mieszko I, ale jako dat tego faktu
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
57
podaje rok 999, który odpowiada ju Bolesławowi Chrobremu.
Według wiadectwa najstarszego ruskiego latopisu, w 981 r. Włodzimierz Wielki zabrał
„Lachom” grody Przemy l i Czerwie , stanowi ce pogranicze mi dzy Rusi a Małopolsk , o
niejasnej przed t dat przynale no ci politycznej.
Pod koniec panowania Mieszka I granice jego „gnie nie skiego” pa stwa zostały opisane w
tzw. akcie Dagome iudex (990-992), który znamy niestety tylko z mocno ska onego streszczenia.
Pa stwo to opierało si prawdopodobnie od strony północnej o morze, od strony wschodniej
graniczyło z Prusami i Rusi ; st d granica szła do Krakowa, przy czym niektórzy badacze
przyjmuj , e jeszcze Krakowa nie obejmowała; dalej biegła ku rzece Odrze i trudnej do
zidentyfikowania miejscowo ci Alemure (mo e Ołomuniec), z kolei ku siedzibom Milczan, ale ich
nie obejmowała, i wreszcie – z biegiem Odry, zapewne a ku morzu.
Je eli tak zarysowane terytorium pa stwowe zostało zespolone pod jedn władz wiadomie i
celowo, to
wiadczy to o m dro ci twórców pa stwa polskiego i zrozumieniu jego
naj ywotniejszych interesów. Je eli za było efektem zbiegu okoliczno ci, był to zbieg nadzwyczaj
szcz liwy. Tworzyły to terytorium w sposób niemal idealny dorzecza Wisły i Odry, wzajemnie na
siebie zachodz ce i nie wykazuj ce nawet w niektórych miejscach wyra nego działu wodnego.
Obie rzeki wraz z ich dopływami, a tak e pas jezior na naszej cz ci Ni u rodkowoeuropejskiego,
stanowiły główne szlaki ruchu osadniczego, a nierzadko tak e wa ne arterie komunikacyjne. Sie
hydrograficzna była tu wi c istotnym czynnikiem integruj cym te grupy etniczne, które znalazły si
w granicach tworzonego w drugiej połowie X w. organizmu pa stwowego Polski. Tylko podmokłe
obszary nadnoteckie, osłoni te po obu stronach szerokimi pasami puszczy, w sposób naturalny
separowały Pomorze i utrudniały jego zro ni cie si z reszt ziem polskich.
To zwarte pod wzgl dem geograficznym, etnicznym i osadniczym terytorium Polski ze schyłku
X w. opierało si od południa o naturaln granic górsk Karpat i Sudetów; od zachodu było
osłoni te pasem puszcz, zalegaj cych mi dzyrzecze Bobru i Nysy (Łu yckiej). Pocz wszy od
uj cia tej ostatniej rzeki, Odra – pozbawiona dopływów lewobrze nych, a maj ca całe swoje
zlewisko po stronie wschodniej – stanowiła wyra n i trudno dost pn bagnist zapor od zachodu.
W dwu miejscach jednak id ce od strony wschodniej fale osadnicze przekroczyły t rzek ,
obejmuj c obydwa jej brzegi: raz w rejonie uj cia Warty, gdzie Odra wygina si ku wschodowi,
teren jest suchszy, a na jej zachodnim przedpolu stan ł gród Lubusz, i drugi raz w rejonie
Szczecina, gdzie z kolei brzeg zachodni suchszy jest od wschodniego. Dalej od uj cia Odry i wyspy
Wolin, zwi zanej pod wzgl dem osadniczym z pomorsk grup Słowian, granica biegła morzem do
uj cia Wisły. O dolny, podmokły od wschodu bieg tej rzeki oparła si granica mi dzy osadnictwem
słowia skich Pomorzan i litwo-bałtyjskich Prusów. Tylko tutaj, mniej wi cej od uj cia Osy, rzeka
ta dzieliła ludzi i kultury, a dalej w gór ju tylko ł czyła mieszka ców obu jej brzegów. Od ziemi
chełmi skiej ku wschodowi granica mi dzy Prusami a kujawsko-mazowieckimi Słowianami była
do płynna. Stanowił j pas mokradeł, jezior i puszcz; tu była mo liwo wzajemnego przenikania
si obu grup etnicznych, ale w X w. musiały one by jeszcze od siebie odległe. Płynna była na całej
swojej długo ci granica wschodnia. Dorzecze Wisły splatało si tu niemal z dorzeczami Niemna,
Prypeci i Dniestru. Granic w pewnym sensie naturaln mógł tu stanowi w swoim rodkowym
biegu Bug, ale od strony zachodniej osadnictwo zatrzymywało si na strefie lasów i mokradeł
ci gn cych si na wschód ku górnej Prypeci. Dopiero na południe od tej strefy bagnisto-le nej
znajdowały si tereny zasiedlone z kilkoma znacznymi grodami, o przej ciowym polsko-ruskim
etnicznym i kulturalnym charakterze. Od zarania naszej pa stwowo ci te tzw. grody czerwie skie,
wraz z nosz cym podobne przej ciowe cechy dorzeczem Sanu, były przedmiotem sporów mi dzy
Polsk a Rusi .
Terytorium pa stwowe Polski z ko ca X w. liczyło nie wi cej ni 250 ty . km
2
. Stan jego
zaludnienia szacuje si na około l min mieszka ców. Było wi c ono zasiedlone rzadko (około 4
mieszka ców na l km
2
, w sposób bardzo nierównomierny, a krajobraz puszcza ski dominował
jeszcze na rozległych obszarach. Natomiast wi ksze skupiska osadnicze musiały si znajdowa ,
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
58
id c od północy, w rejonie Wolina, Pyrzyc, Kołobrzegu, Sławna, Słupska, Gda ska, Tczewa i
Chełmna. Pas intensywnie zasiedlony ci gn ł si od Poznania i Giecza, przez Gniezno, Kruszwic ,
Płock gdzie po Wyszogród. Bardziej na południe stwierdzi mo na kilka o rodków o wi kszym
potencjale demograficznym, jak zwłaszcza w rejonie Kalisza, Ł czycy, Sieradza. Potem znowu
mamy pas g ciej zasiedlony gdzie od Wolborza po Radom. Na l sku jako o osadnictwa rysuje
si wyra nie Odra, na co wskazuj dobrze udokumentowane terytoria plemienne Dziadoszan,
l an, Opolan i Gol
yców. Ju w owych zamierzchłych czasach licznych osadników przyci gały
równie dopływy tej rzeki, a zwłaszcza Kaczawa, Bystrzyca, l a, Oława, Nysa Kłodzka i Olza.
Du ym potencjałem ludno ciowym odznaczała si równie Małopolska, szczególnie lewy brzeg
Wisły na zwartym obszarze od Krakowa po dolin Nidy, czy jeszcze na wschód od tej rzeki w
rejonie Sandomierza i Zawichostu po Wy yn Lubelsk . Wreszcie znaczna wyspa osadnicza
znajdowa si musiała w dolinie Sanu, gdzie na czoło wysun ł si gród Przemy l.
4.
Chrzest Polski
Jednym z najdonio lejszych aktów politycznych pa stwa Mieszka I było przyj cie
chrze cija stwa. Sposób, w jaki tego aktu dokonano, dowodzi ogromnej zr czno ci i przezorno ci
Mieszka. Wła nie na dworze Ottona I przez wiele lat dojrzewała my l zało enia arcybiskupstwa w
Magdeburgu, które w sferze ko cielnej realizowałoby program ekspansji wschodniej cesarstwa.
Arcybiskupstwo to istotnie zostało powołane do ycia w 968 r.; miało wytyczone granice od strony
zachodniej, a otwarte było ku wschodowi. Mieszko jednak był szybszy. Poj ł w 965 r. za on
Dobraw córk ksi cia czeskiego Bolesława I, a w nast pnym roku przyj ł wraz ze swoim dworem
chrzest; z kolei nast piła chrystianizacja kraju. Czechy nie miały jeszcze wówczas własnego
biskupstwa, lecz nale ały do bawarskiej diecezji w Ratyzbonie. Ta za wchodziła w skład
kierowanej z odległej Nadrenii archidiecezji mogunckiej, której konkurentem na wschodzie miał
si sta Magdeburg. Wygrał tu wi c Mieszko konflikt ko cioła niemieckiego i w ten sposób
zapewnił chrystianizowanej Polsce status misyjnego terytorium, podległego bezpo rednio
Rzymowi. Pierwszym biskupem misyjnym Polski był Jordan, który pochodził zapewne z kr gu
kultury roma skiej, mo e z Włoch, a mo e z Lotaryngii. Jego nast pc był Niemiec Unger.
Biskupstwo misyjne miało charakter przej ciowy i musiało z czasem przybra diecezjaln form
organizacyjn . Mieszko pokonał z pewno ci rozliczne trudno ci, aby nie dopu ci do
podporz dkowania Polski pod wzgl dem ko cielnym archidiecezji magdeburskiej, nie cofaj cej si
nawet przed stwarzaniem fałszywych podstaw prawnych (czego dowiodła zreszt nauka
niemiecka). Wła nie cytowany ju akt Dagome iudex, w którym Mieszko poddał swoje pa stwo
pod protekcj Stolicy Apostolskiej, miał na celu w pierwszym rz dzie wyjednanie dla Polski
statusu odr bnej prowincji ko cielnej. Udało si dopi tego celu dopiero Bolesławowi Chrobremu,
ale był to i tak sukces olbrzymi, skoro wcze niej schrystianizowane Czechy uzyskały własne
arcybiskupstwo dopiero około połowy XIV w.
5.
Stosunek Mieszka I do cesarstwa
Król niemiecki z dynastii saskiej Otto I odnowił w 962 r. godno cesarza rzymskiego i zwi zał
j trwale z królestwem niemieckim. Zatem królowie niemieccy zyskali nie tylko najwybitniejsz
pozycj w ród władców zachodniej i rodkowej Europy, ale podj li plan rozci gni cia swojej
zwierzchno ci, w zakresie władzy wieckiej, nad całym wiatem zachodniochrze cija skim.
Mieszko wcze nie zrozumiał t ide , bo ju wkrótce po koronacji cesarskiej Ottona I nazwany
zostaje przez kronikarza niemieckiego Widukinda „przyjacielem cesarza”, co potwierdza nadto
Thietmar, nazywaj c go pod 972 r. „wiernym cesarzowi”. Owa przyja
i wierno okupywana
była przez Mieszka trybutem z terytorium „a do rzeki Warty”, a wi c terytorialnego nabytku
Polski na południe od rzeki Warty. Traktował Mieszko t przyja
jako zło konieczne, maj ce go
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
59
dora nie zabezpieczy przed ekspansj Marchii Wschodniej, która z rejonu górnej Łaby dokonała
wła nie w 963 r. zaboru Łu yc. Zarówno po mierci Ottona I (973), jak i Ottona II (983),
popierał do tronu cesarskiego przeciwko dynastii saskiej ksi cia bawarskiego Henryka zwanego
Kłótnikiem.
Formaln przyja
z cesarzem przeplatały konflikty Mieszka ze wschodnioniemieckimi
feudałami. W 963 r. najechał Polsk na czele poga skich Redarów. skłócony z cesarzem
przedstawiciel niemieckiego wiata feudalnego Wichman. Zadał on kl sk Polakom w bitwie, w
której poległ nieznany z imienia brat Mieszka I. Informacja o tej bitwie kronikarza niemieckiego
Widukinda jest pierwsz wzmiank ródłow o Mieszkowym pa stwie. W cztery lata pó niej ten
sam Wichman poległ w walce z Mieszkiem. W 972 r. doszło do zbrojnego starcia mi dzy Polsk a
margrabi Marchii Wschodniej Hodonem. Szal zwyci stwa w słynnej bitwie pod Cedyni
przechylił na rzecz Mieszka jego brat Czcibor. Zwyci ski Mieszko został wezwany przez Ottona I
do Kwedlinburga, gdzie dalsz przyja
z cesarstwem okupi musiał oddaniem na dwór cesarski, w
charakterze jak gdyby zakładnika, swego syna Bolesława, zwanego pó niej Chrobrym. Gdy wnet
zmarł Otton I, a Mieszko poparł jego bawarskiego rywala, doprowadziło to do zerwania
przyjaznych stosunków Polski z cesarstwem. W 979 r. Otto II podj ł nawet wypraw zbrojn
przeciw Mieszkowi, która jednak nie przyniosła zamierzonego rezultatu. Nie przywrócono
zerwanej wie o zale no ci trybutarnej Mieszka od cesarstwa, a gwarancj dobrych stosunków
polsko-niemieckich miało by na przyszło mał e stwo Mieszka z Od , córk margrabiego
Marchii Wschodniej Dytryka. Po mierci Ottona II (983) Mieszko znów poparł Henryka
Kłótnika, który jednak tronu nie osi gn ł. Aby uprzedzi konflikt zbrojny, uznał Mieszko
zwierzchno cesarstwa nad swoim pa stwem, a przy tej okazji zło ył zwyci skiemu Ottonowi
III egzotyczny dar w postaci wielbł da. W 990 r. w trakcie wojny z Czechami, której najbardziej
prawdopodobnym efektem było przył czenie l ska do Polski, korzystał Mieszko z pomocy
militarnej cesarstwa.
6.
Pocz tek panowania Bolesława Chrobrego
Mieszko I zmarł w 992 r., pozostawiaj c dwu synów z mał e stwa z Od , córk margrabiego
Dytryka, oraz Bolesława zwanego Chrobrym ze zwi zku mał e skiego z Dobraw . Brak Bolesława
w akcie Dagome iudez nasuwa przypuszczenie, e mógł on by przez Mieszka odsuni ty na rzecz
synów z drugiego mał e stwa, lub e miał wcze niej wydzielone własne pa stwo, np. na terenie
ziemi krakowskiej. Jakkolwiek było, zdołał on po mierci ojca zawładn cał jego spu cizn ,
usuwaj c na wygnanie Od wraz z jej synami i o lepiaj c jakich uzurpatorów by mo e z bocznej
linii Piastów, w osobach Przybywoja i Odylena.
Bolesław dziedziczył pa stwo, które miało dobrze uło one stosunki z cesarstwem,
zapocz tkowane zapewne zabiegi w Rzymie o polsk prowincj ko cieln , a mo e i o koron
królewsk , korzystnie zapowiadaj ce si stosunki ze Skandynawi , którym drog utorowało
mał e stwo córki Mieszka I, rodzonej siostry Bolesława, wi tosławy – Storrady, z Erykiem
Zwyci skim, królem Szwecji i Danii, a z kolei po mierci tego (994) wydanej za Swena
Widłobrodego, króla du skiego. Korzystnie układały si te stosunki z W grami dzi ki mał e stwu
siostry Mieszka Adelajdy z twórc pa stwa w gierskiego Gejz . Zaognione zapewne pozostały
stosunki z Czechami po niedawnej wojnie, a by mo e równie stosunki z Rusi , która zagarn ła w
981 r. Przemy l z tzw. grodami czerwie skimi.
W panowaniu Bolesława Chrobrego wyró ni si daj wyra nie dwa etapy. W pierwszym
dziesi cioletnim mniej wi cej okresie ko czył Bolesław budowl ojca, zabiegaj c o polsk
prowincj ko cieln oraz o koron . Pogł bił sojusz z cesarstwem i wykorzystał te szans , które
mogły mu zjedna Stolic Apostolsk . Okazja nadarzyła si , gdy Wojciech syn czeskiego
wielmo y Sławnika, dwukrotnie powoływany na biskupstwo praskie, w drodze powrotnej z Rzymu
w 996 r. – wobec wymordowania jego rodziny w Czechach – szukał schronienia w Polsce.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
60
Bolesław przyj ł go ch tnie i dopomógł w realizacji jego misyjnych planów. mier Wojciecha
podczas misji pruskiej (997), a z kolei wykupienie na wag złota jego zwłok przez Bolesława,
sprawiły, e Polska zyskała własnego m czennika, którego w Rzymie uznano za wi tego. Dzi ki
temu atutowi ju w 999 r. papie Sylwester II kreował „arcybiskupstwo w. Wojciecha”, które po-
wierzył bratu m czennika Radzimowi Gaudentemu. W roku nast pnym cesarz Otto III podj ł
wotywn wypraw do grobu tego m czennika, wł czaj c przy tej okazji Bolesława Chrobrego do
swego planu „odnowy cesarstwa rzymskiego”.
7.
Zjazd gnie nie ski 1000 roku
Mimo swojej religijnej oprawy zjazd gnie nie ski był aktem politycznym o du ej doniosło ci.
Odbił si gło nym echem we współczesnym wiecie chrze cija skim. Został obszernie opisany w
zaginionym ywocie w. Wojciecha, z którego odno nych informacji czerpał zapewne Gali
Anonim, wiele uwagi po wi cił mu te w gorzkich słowach biskup merseburski Thietmar, a
zarejestrowały go równie roczniki niemieckie. Zjazd został przez Polsk starannie przygotowany
w Stolicy Apostolskiej i na dworze cesarskim w drodze dyplomatycznej. Bolesław nie szcz dził
rodków, by wypadł dostojnie i okazale. Był wi c w pewnym sensie prezentacj cywilizacyjnego
dorobku młodej pa stwowo ci polskiej wobec najwy szego autorytetu ówczesnego wiata
zachodniochrze cija skiego, Nawet niech tny Polsce i Bolesławowi Chrobremu Thietmar musiał
przyzna , e prezentacja ta wypadła bardzo okazale.
Realne korzy ci, jakie Polska wyniosła ze zjazdu gnie nie skiego, były bardzo du e.
Potwierdzaj c decyzj Stolicy Apostolskiej o utworzeniu odr bnej polskiej prowincji ko cielnej,
przekazał równocze nie Otto na przyszło Bolesławowi i jego nast pcom władz inwestytury
dostojników ko cielnych, a wi c prawo obsadzania zarówno stolicy arcybiskupiej i powołanych
wówczas do ycia biskupstw (Kołobrzeg, Wrocław, Kraków), jak te pozostaj cego dot d w
bezpo redniej podległo ci Rzymowi biskupstwa misyjnego, któremu wytyczono teraz obszar
diecezjalny ze stał siedzib w Poznaniu. Gali Anonim informuje, e Otto uznał Bolesława godnym
królewskiej godno ci, a na znak tego wło ył na jego głow swoj cesarsk koron i nazwał go
„bratem i współpracownikiem cesarstwa'
1
oraz „przyjacielem i sprzymierze cem narodu
rzymskiego”. Akt ten wychodził znacznie poza symboliczne znaczenie, skoro Thietmar pisał z
wyrzutem: „Niech Bóg wybaczy cesarzowi, e czyni c trybutariusza panem, wyniósł go tak
wysoko”... Obustronne dary umocniły zadzierzgni te wi zy przyja ni. Cesarz ofiarował Chrobremu
domniemany gwó d z krzy a Chrystusowego i tzw. włóczni w. Maurycego, za Bolesław
darował cesarzowi rami w. Wojciecha i wyprawił z nim 300 pancernych rycerzy.
W interpretacji uchwał i symboliki zjazdu gnie nie skiego niektórzy uczeni id bardzo daleko,
domy laj c si , i Otto III uczynił Bolesława Chrobrego swoim zast pc lub nawet nast pc na
tronie cesarskim. Do takich wniosków
ródła nie uprawniaj , wydaje si jednak bardzo
prawdopodobne, i w cesarsko-papieskim programie „odnowy imperium rzymskiego”, którego
ideowy wyraz przedstawia znana miniatura z ewangeliarza Ottona IIl (władcy Italii, Galii,
Germanii i Słowia szczyzny składaj hołd cesarzowi), Bolesławowi przypa miała godno króla
krajów słowia skich.
Na razie jednak nie powiodło si Bolesławowi Chrobremu uzyskanie korony królewskiej. Skoro
król miał by pomaza cem, nie wystarczył akt „koronacji” przez cesarza, potrzebna była sakra
papieska. Zabiegi czynione w Rzymie w r. 1000 nie odniosły rezultatu, a wnet, wobec zmiany na
tronie cesarskim, zostały w Stolicy Apostolskiej udaremnione. Według pó niejszej tradycji, korona
została wówczas dla Polski u papie a wyjednana, ale – wskutek zbiegu nie sprzyjaj cych
okoliczno ci – dostał j Stefan w gierski.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
61
8.
Nowe nabytki terytorialne
Ze mierci Ottona III (stycze 1002) zbiega si prawie pocz tek nowego etapu polityki
Bolesława Chrobrego. Jej celem były nowe zdobycze terytorialne na zachodzie, południu i
wschodzie. Dopatrywano si w tym ch ci tworzenia rodzaju marchii, które na przedpolu
łatwiejszych przej granicznych strzec miały nienaruszalno ci terytorium pa stwowego Polski.
Brak jednak na to wystarczaj cych dowodów. Mo na si w tej polityce dopatrze tak e próby
realizacji idei „królestwa słowia skiego”, która – jak mamy prawo przypuszcza – była
składnikiem programu „odnowy cesarstwa” Ottona III.
W kwietniu 1002 r., gdy został zamordowany margrabia marchii mi nie skiej Ekkehard,
Bolesław zaj ł Łu yce i Milsko, wkroczył do Mi ni, a córk sw Regelind wydał za Hermana
syna Ekkeharda. wie o wybrany królem niemieckim Henryk II uznał wprawdzie Łu yce i Milsko
za lenna Bolesława z ramienia Niemiec, ale w ugodzie krył si zal ek konfliktu. Wnet potem
Bolesław wmieszał si w sprawy czeskie. Bunt przeciwko tamtejszemu władcy, okrutnemu
Bolesławowi Rudemu, umo liwił Chrobremu wprowadzenie na tron czeski oddanego sobie
Władywoja (spoza dynastii Przeniy lidów). Gdy za ten zwi zał si z Henrykiem II, Chrobry
dopomógł Bolesławowi Rudemu powróci do władzy. Wobec nowych okrucie stw tego , sam
Bolesław Chrobry został powołany na ksi cia Czech. O lepił swego rywala przez 18 miesi cy
sprawował rz dy w Czechach i na Morawach. Z kolei przy poparciu Henryka II brat Bolesława
Rudego Jaromir usun ł z Czech Chrobrego i załogi polskie. Przy Polsce pozostały jednak Morawy,
a prawdopodobnie równie Słowacja. Epizod czeski Bolesława Chrobrego był zarazem pocz tkiem
długotrwałej wojny Polski z Henrykiem II. Pierwszy jej etap rozegrał si na terenie Łu yc i Milska,
a znalazł ci g dalszy w uci liwej dla Niemców, wspieranych przez poga skich Lutyków,
wyprawie w gł b Polski. Mimo sukcesów militarnych Henryka II i wkroczenia jego wojsk w gł b
Wielkopolski zawarty w 1005 r. pod Poznaniem pokój, którego warunków nie znamy, nie był w
pełni dla Niemców zadowalaj cy, skoro współczesne ródło niemieckie nazywa go „złym
pokojem”. Zawa yła na tym zapewne pora ka naje d ców na krótko przed rozpocz ciem
pertraktacji, o czym wspomina Thietmar. Nowy konflikt zbrojny rozpocz ł si w 1007 r. Bolesław
Chrobry zaj ł ponownie Łu yce i Milsko, a w łupieskim pochodzie doszedł a pod Magdeburg.
Odwetowa wyprawa Henryka II przeciw Polsce dotarła do Głogowa, ale nie przyniosła sukcesu. W
zwi zku z zabiegami o koron cesarsk , poszedł Henryk II w 1013 r. na zje dzie w Merseburgu na
ust pstwa. Bolesław zdołał prawdopodobnie utrzyma Łu yce z Milskiem jako lenno niemieckie.
Henryk II udzielił Bolesławowi pomocy zbrojnej w jego wyprawie na Ru w tym e roku, a z kolei
Bolesław winien był wspiera włosk wypraw Henryka w 1014 r. Ten jednak posiłków nie
udzielił, co stało si wst pem do nowej fazy konfliktu zbrojnego. W 1015 r. rozpocz ła si
wyprawa cesarza Henryka II przeciw Polsce. Naje d cy zdołali wprawdzie przekroczy Odr , ale
n kani przez polskich obro ców musieli si wycofa . W dwa lata pó niej ruszyła nowa wyprawa
cesarska. Plan uderzenia na Polsk od wschodu przez Jarosława M drego nie doszedł do skutku. W
toku tej wyprawy wojsko polskie miało swoj chlubn kart w postaci trzytygodniowej
bohaterskiej obrony l skiego grodu Niemczy. Pokój budziszy ski 1018 r. zako czył t trzeci faz
konfliktu. Polska zatrzymała Łu yce i Milsko oraz Morawy. Celem utwierdzenia pokoju Bolesław
poj ł za on córk Ekkeharda, a siostr margrabiego Mi ni Hermana, Od .
9.
Ru w polityce Bolesława Chrobrego
Wa ne miejsce w polityce zagranicznej Bolesława Chrobrego zajmowała sprawa ruska. Celem
tej polityki nie był jednak podbój Rusi, lecz co najwy ej podporz dkowanie Polsce, a w ka dym
razie oderwanie jej od sojuszu z Niemcami; nadto chodziło o wł czenie do Polski pogranicznego
terytorium tzw. grodów czerwie skich. Poprzez mał e stwo swojej córki ze wi topełkiem, synem
ksi cia kijowskiego Włodzimierza Wielkiego, zamierzał Bolesław utrwali własne wpływy na Rusi
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
62
po wspomnianej wyprawie z 1013 r. Temu samemu celowi słu y miała poufna misja ruska
biskupa kołobrzeskiego Reinberna. Cała akcja nie doprowadziła do zamierzonego rezultatu, a w
1017 r. doszło do sojuszu mi dzy Jarosławem M drym a cesarzem Henrykiem II. Tote w roku
nast pnym podj ł Bolesław znowu wypraw na Ru . Odniósł du y sukces militarny, zdobył liczne
łupy, w drodze powrotnej zaj ł na rzecz Polski grody czerwie skie. Osadził te na tronie kijowskim
na krótko wi topełka, ale po ust pieniu Polaków wyparł go brat Jarosław M dry. Bolesław
pogodził si z tym faktem i uło ył z Jarosławem poprawne s siedzkie stosunki.
10.
Ostatnie lata rz dów Bolesława Chrobrego
Z rokiem 1018, na który przypadły najwi ksze sukcesy polityki zagranicznej Bolesława
Chrobrego, urywa si najlepsze ródło do jego panowania, kronika Thietmara. St d brak nam
pełniejszej informacji do ostatnich lat Bolesławowych rz dów. Niektórzy badacze (D. Borawska,
A. F. Grabski) domy laj si , e w okresie tym wstrz sn ła Polsk jaka rewolucja czy bunt, inni
przyjmuj za Kosmasem, e w 1021 r. Polska utraciła Morawy (S. Zakrzewski). Na domy le oparta
jest informacja naszej historiografii o nowej wojnie Bolesława z Rusi około 1020-1022 r. Pewne
jest natomiast, e po mierci w 1024 r. najpierw niech tnego Polsce papie a Benedykta VIII, a
wnet po nim cesarza Henryka II, wszcz ł Bolesław w Stolicy Apostolskiej energiczne starania o
koron królewsk . Koronował si za w Gnie nie w 1025 r. prawdopodobnie na dwa miesi ce
przed mierci . Uwie czył godnie dzieło swego panowania, którego syntetyczna ocena musi jednak
budzi kontrowersje. Ekspansywna polityka była wszak bardzo kosztowna i wyczerpuj ca zarówno
dla ówczesnego systemu skarbowego, jak te dla sił zbrojnych młodego pa stwa Piastów, a zatem
du ym ci arem spadała na barki społecze stwa i – mimo dora nych efektów – mogła budzi
niezadowolenie. Wywoływała tak e wrogie nastroje na zewn trz, które nie ułatwiały uło enia
stosunków s siedzkich tak e w przyszło ci. Naruszała w pewnym stopniu uformowane ju
struktury polityczne słowia skie, co dotyczy zwłaszcza Czech, ale zarazem zmierzała do integracji
Słowian, a przede wszystkim do wydarcia Niemcom serbołu yckiej cz ci Słowia szczyzny.
11.
Zmierzch i upadek monarchii pierwszych Piastów
Na swego nast pc desygnował Bolesław Chrobry Mieszka II, który wnet po mierci ojca
koronował si . Starszy jego brat przyrodni Bezprym został z woli ojca osadzony w klasztorze
kamedułów koło Rawenny, młodszy za , imieniem Otto, zrazu nie przedstawiał niebezpiecze stwa
dla nowego władcy. Rz dy Mieszka II były kontynuacj mocarstwowej polityki Bolesława
Chrobrego. Przy Polsce pozostawała jeszcze wi kszo nabytków terytorialnych Chrobrego, a wi c
Łu yce i Milsko, strzeg ce wej cia do Polski przez tzw. Bram Łu yck , posiadała te Polska
wbrew dawniejszym domniemaniom na przedpolu Bramy Morawskiej – Morawy, a u przej cia z
Małopolski na W gry – Słowacj . Przy Polsce pozostało równie terytorium pograniczne w
stosunku do Rusi, tzw. grody czerwie skie.
We wcze niejszym okresie swego panowania wł czył si Mieszko II do wielkiej polityki
rodkowoeuropejskiej. Akcentował silnie swoj niezale no wobec cesarstwa i zwi zał si z
opozycj niemieck w stosunku do Konrada II, si gaj c swoimi wpływami a do dalekiej Nadrenii.
Siadem porozumienia czy sojuszu Mieszka II z wrog cesarzowi Lotaryngi jest kodeks liturgiczny
z wizerunkiem Mieszka i adresowanym do pełnym pochwał i podziwu dla jego królewskiej
godno ci listem Matyldy, córki Herimana szwabskiego, a ony ksi cia Lotaryngii Fryderyka.
Wyrazem czynnego zaanga owania Mieszka w sprawy cesarstwa były dwukrotne jego dywersyjne
wyprawy w gł b Saksonii (1028, 1030), które si gn ły w niszcz cym, wspieranym przez Lutyków
pochodzie a po rzek Saal . Odwetowa wyprawa Konrada II (1029) dotarła zaledwie do Łu yc.
Mimo
dora nych
sukcesów
polityczno-militarnych
Mieszka,
nad
Polsk
zawisło
niebezpiecze stwo. O udział w rz dach upomniał si najstarszy syn Chrobrego Bezprym, który ju
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
63
wcze niej porzucił ycie zakonne, a poparty został przez trzeciego syna Bolesława – Ottona.
Mieszko wygnał braci z kraju, ale to sytuacji nie poprawiło, bo weszli oni w porozumienie zarówno
z wrogim Polsce cesarstwem, jak i z Rusi . W 1031 r. doszło do dwustronnego ataku na Polsk . Po
nieudanej próbie oporu przeciw Konradowi II, Mieszko uciekł do poró nionego z cesarzem ksi cia
czeskiego Udalryka. Od strony Rusi wkroczyli do Polski bracia Mieszka. Bezprym obj ł rz dy, a
dla pozyskania poparcia ze strony cesarstwa odesłał przez on Mieszka Rychez na dwór Konrada
II polskie insygnia koronacyjne. Wnet padł jednak ofiar zamachu, który umo liwił Mieszkowi
powrót do kraju. W wypadkach 1031 r. Polska poniosła du e straty terytorialne. Łu yce i Milsko
odpadły od Polski bezpowrotnie, tzw. grody czerwie skie zaj li Rusini, Morawy – Czesi. Polska
utraciła, prawdopodobnie wówczas, równie Słowacj na rzecz W gier. Ale i wewn trz pa stwa
sytuacja Mieszka była niełatwa. Jeszcze w ci gu 1032 r. musiał si on stawi w Merseburgu przed
oblicze cesarskie i przyj podyktowane mu warunki. Cesarz podzielił, Polsk mi dzy Mieszka i
jego brata Ottona, a nadto – jak si wydaje – wykroił osobn dzielnic jakiemu Dytrykowi,
bratankowi Chrobrego. Rychłe zej cie Ottona, na którego targn ł si jego własny giermek, a mo e
równie usuni cie Dytryka, umo liwiły na krótko Mieszkowi zjednoczenie kraju, ale ju w 1034 r.
tak e on zgin ł gwałtown mierci .
12.
Powstanie ludowe i reakcja poga ska
Okres od zgonu Mieszka II w 1034 r. do najazdu Brzetysława I czeskiego na Polsk latem 1039
r. i nast puj cego tu po nim powrotu do kraju syna Mieszkowego Kazimierza przedstawia si w
naszych ródłach zagadkowo. Nie wiadomo przede wszystkim, kto był u władzy w tym
pi cioletnim okresie. Nie informuj o tym ani Gali Anonim, ani mistrz Wincenty Kadłubek, ani
roczniki polskie. Równie informacji na ten temat nie zawiera kronika Kosmasa, cho obszernie
opisuje najazd Brzetysława. Analogicznie rzecz si przedstawia we współczesnych ródłach
niemieckich, na ogół interesuj cych si sprawami polskimi. Jedynie Kronika wielkopolska, spisana
w drugiej połowie XIII w., podaje wiadomo , e po Mieszku II obj ł rz dy i koronował si na
króla jego pierworodny syn Bolesław, który „ ycie le sko czył”, a z powodu swej niegodziwo ci
został niejako z pocztu władców polskich wymazany. Niektórzy t wiadomo przyjmowali,
nazywaj c owego Bolesława „zapomnianym”, bowiem w ten sposób wyja niała si zarazem
zagadka „mnichostwa” Kazimierza Odnowiciela. Je li si natomiast przyjmie, e Kazimierz był
jedynym synem Mieszka, to niejasna jest zarówno wiadomo roczników o oddaniu go w 1026 r.
na nauk , jak i pó niejsza tradycja o nim jako o mnichu. Wydaje si jednak, e owa wiadomo o
Bolesławie z Kroniki wielkopolskiej była wła nie prób rozwi zania tej samej, nurtuj cej nas
dzisiaj zagadki, i to rozwi zania na domysł. Czy oprócz Kazimierza miał Mieszko II jeszcze innego
przeznaczanego do rz dów pa stwem syna, czy Kazimierz obj ł władz bezpo rednio po ojcu, a
dopiero wygnany z Polski wybrał ycie klasztorne, s to pytania bez jednoznacznej odpowiedzi.
Pewne jest natomiast, e po mierci Mieszka II, ale przypuszczalnie bli ej daty najazdu
Brzetysława, wstrz sn ło Polsk gro ne dla wczesnego feudalizmu powstanie ludowe, poł czone z
reakcj poga sk . Pami tano o nim jeszcze na dworze Bolesława Krzywoustego, a gło nym echem
odbiło si w Niemczech, na Rusi i w Czechach, cho tradycja historyczna dwu ostatnich krajów –
je eli nie dotyczy innych wydarze – przechowała mylne jego daty. Wprawdzie Gall pisze, e
wywołali je „wyzwole cy” i „niewolnicy”, nie ulega w tpliwo ci, e terminologia ta nie jest
precyzyjna, i e główn sił nap dow powstania była ludno wolna, której coraz bardziej dawała
si we znaki stale wzrastaj ca renta feudalna; wła ciwi niewolnicy mogli si do tego ruchu
wł czy . Nie trzeba bowiem dowodzi , e liczne wojny z czasów Chrobrego i Mieszka II, je eli
nawet przynosiły du e łupy, ogromnym ci arem spadały na cał wie niacz ludno kraju. Kto
inny na cele wojenne pracował, a kto inny zgarniał łupy. Wojna była form podziału dochodu
społecznego; Tak e utrzymanie Ko cioła, coraz bardziej si rozwijaj cego w Polsce za Bolesława
Chrobrego i Mieszka II, w sposób bezpo redni ci
yło na ludno ci wie niaczej. Przy innych
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
64
wy rubowanych ju
wiadczeniach feudalnych musiano odczuwa wprowadzon wła nie
dziesi cin ko cieln w sposób dotkliwy. Natomiast wi topietrze z terenu Polski, rozpocz te
najprawdopodobniej w zwi zku z aktem Dagome iudex, miało pierwotnie posta wiadczenia
władcy na rzecz Stolicy Apostolskiej, a wi c bezpo rednio na barki ludno ci nie spadało. Było
zreszt opłat niewysok . Je eli nie wzgl dy ideowe ywego jeszcze w tych czasach polskiego
poga stwa, to w ka dym razie racje ekonomiczne tłumacz dostatecznie zwi zek powstania
ludowego z reakcj poga sk .
Powstanie nie ogarn ło całej Polski. Z najwi kszym nasileniem wyst piło w Wielkopolsce, a
omin ło z pewno ci Mazowsze, gdzie sytuacj opanował cze nik Mieszka II Miecław, uzurpuj c
sobie władz ksi
c . Tu znale li schronienie liczni zbiegowie z dzielnic ogarni tych powstaniem,
a zwłaszcza z Wielkopolski. Wojska ksi cia czeskiego Brzetysława I, który latem 1039 r. podj ł
wypraw do Polski w celu zdobycia zwłok w. Wojciecha, nie natrafiły na opór ani na l sku, ani
w Wielkopolsce. Poza Mazowszem pa stwowo ci polskiej nie było. Wyprawa ta dopełniła miary
zniszczenia. Uwi ziono bowiem nie tylko zwłoki w. Wojciecha i pochowanych w Gnie nie: brata
Wojciecha – Radzima Gaudentego, oraz „pi ciu braci m czenników”, ale zagrabiono wszystko to,
co ostało si po powstaniu ludowym z mienia ko ciołów katedralnych gnie nie skiego i
pozna skiego (wspaniały złoty krzy ), uprowadzono w niewol wielu ludzi wraz z całym
dobytkiem. Równocze nie załogi czeskie obsadziły główne grody na l sku, wł czaj c t dzielnic
do pa stwa czeskiego. Nie wiadomo, czy i w jakim stopniu powstanie dotkn ło Małopolsk . Co
prawda kronikarz czeski Kosmas pisze, e Brzetysław najechał Kraków, zniszczył go i złupił, ale
rozmiary zniszcze musiały tu by stosunkowo niedu e, skoro gród ten mógł si sta rychło
podstaw działalno ci odnowicielskiej syna Mieszka II, Kazimierza. Jako posiadło czeska sprzed
kilkudziesi ciu zaledwie lat, musiał on by w toku najazdu Brzetysława obsadzony przez jego
załog .
13.
Odnowa pa stwowo ci polskiej
W okoliczno ciach bli ej nie znanych, jeszcze przed powstaniem ludowym i najazdem
Brzetysława, Kazimierz zmuszony był Polsk opu ci , udaj c si – według przekazu Galla – na
W gry, st d za do Niemiec. Zapewne jeszcze w 1039 r. powrócił do kraju, poparty czynnie przez
cesarza Konrada II lub jego syna Henryka III (oddział 500 rycerzy). Nie wiadomo, jakich
przeciwników musiał pokona przy wej ciu do Polski i w jakiej kolejno ci scalał swoje
dziedzictwo. Pewne, jest tylko, e na pocz tku swych rz dów władał tylko Małopolsk i
Wielkopolsk oraz zapewne ł cz c je ziemi ł czycko-sieradzk . Poniewa jednak Gniezno i
Pozna , a zapewne równie inne grody wielkopolskie, legły w ruinie, punkt ci ko ci
odradzaj cego si pa stwa przesun ł si na południe. Do roli stolicy doszedł za panowania
Kazimierza Odnowiciela Kraków. St d rozwin ł zapewne Kazimierz swoje dwie wielkie akcje
rewindykacyjne, a mianowicie w stosunku do opanowanego przez Miecława Mazowsza oraz w
stosunku do l ska, który zagarn ł Brzetysław. Obok cesarstwa, które ch tnie w tym czasie
popierało Polsk – mo e z powodu emancypacyjnych wobec Niemiec d e ksi cia czeskiego
Brzetysława, poszukał sobie Kazimierz sprzymierze ca na Rusi w osobie wielkiego ksi cia
kijowskiego Jarosława M drego, którego przyrodni siostr Dobroneg poj ł za on . Te same siły
zewn trzne, które przyczyniły si do upadku monarchii Mieszka II w 1031 r., miały teraz dopomóc
odradzaj cemu si pa stwu polskiemu. Przy poparciu Rusi, kilkuletnim wysiłkiem zbrojnym,
pokonał ostatecznie Kazimierz w 1047 r. Miecława i opanował Mazowsze. Samozwa czy ksi
dzielnicy mazowieckiej poległ na polu bitwy. Prawdopodobny wydaje si domysł, e bezpo rednio
po inkorporacji Mazowsza narzucił Kazimierz swoj zwierzchno Pomorzu. Wnet potem, około
1050 r., uderzył na załogi czeskie osadzone w grodach l skich i zawładn ł t z kolei dzielnic .
Naraził si jednak cesarzowi Henrykowi III, który w 1041 r. uznał l sk za posiadło czesk , ale
Kazimierz swoj polityk stawiania cesarstwa przed faktem dokonanym wymógł na zje dzie z
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
65
Henrykiem III w Kwedlinburgu w 1054 r. uznanie przeze l ska za nabytek Polski, pod
warunkiem uiszczania trybutu na rzecz Czech w wysoko ci 500 grzywien srebra i 30 grzywien
złota rocznie.
Sprawnemu scalaniu terytorium pa stwowego Polski towarzyszyły bowiem istotne
przedsi wzi cia Kazimierza w zakresie organizacji wewn trznej pa stwa, które przyniosły mu
przydomek „odnowiciela”. Powrót do starego ładu nie zawsze był mo liwy. Prze yła si przede
wszystkim ta organizacja siły zbrojnej, któr , stworzył Mieszko I, a rozwin ł Bolesław Chrobry.
Obci ała ona nadmiernie dochody monarsze ju u swoich pocz tków. Wraz ze wzrostem
liczebnym armii, rosły koszty jej utrzymania. Ale nadto wraz z wykruszaniem si kadry starych
wojów nale ało – w my l pierwotnych zało e tej organizacji – zaopatrywa z jednej strony
niezdolnych ju do słu by weteranów, a z drugiej zast powa ich lud mi nowymi.
Kryzys monarchii pierwszych Piastów był przede wszystkim kryzysem organizacji siły zbrojnej.
Działalno odnowicielska Kazimierza musiała wi c mie za punkt wyj cia przebudow systemu
militarnego pa stwa. Skoro nie mo na było utrzymywa wi kszych oddziałów na ołdzie
monarszym, nale ało przej do osadzania wojów na ziemi. Nadawano im ziemi na zasadach
zobowi zuj cych z jednej strony do słu by wojskowej na wezwanie monarchy, a z drugiej strony
uprawniaj cych do udziału w rencie feudalnej z tej ziemi, co stało si zawi zkiem wykształconego
pó niej „prawa rycerskiego”. Mamy wskazówk w Kronice Galla, e zasługi wojenne nagradzał
Kazimierz wła nie nadaniami ziemskimi. T drog wojowie dawnego typu przekształcili si we
wła cicieli feudalnych, w rycerzy osiadłych. Monarcha pozbywał si du ego ci aru, ale
równocze nie zapocz tkował proces systematycznego uszczuplania własnych dochodów, co w
dalszej konsekwencji prowadziło do osłabienia władzy pa stwowej.
Drug dziedzin odnowy stanowiła organizacja ko cielna. Powstanie ludowe i reakcja poga ska
dotkn ły najsilniej Wielkopolsk . Z cał pewno ci zabrakło w Gnie nie arcybiskupa, nie
obsadzone zapewne pozostawało biskupstwo w Poznaniu, a prawdopodobnie równie we
Wrocławiu. O rodkiem odbudowy organizacji ko cielnej stał si wi c Kraków, wsparty przez
kazimierzowsk fundacj klasztoru benedykty skiego w Ty cu. W tradycji rocznikarskiej
krakowskiej zachowała si wiadomo , e w 1059 r. zmarł konsekrowany w Kolonii arcybiskup
krakowski Aaron, według niektórych roczników b d cy równocze nie opatem tynieckim. Je eli
przyj t tradycj , to Kraków stał si wówczas faktyczn siedzib stolicy arcybiskupiej. Nie
utrzymał jednak tej roli długo, bo ju o nast pcy Aarona wiadomo, e arcybiskupem nie był, a wi c
organizacja ko cielna w Polsce została w krótkim czasie odbudowana w tym stopniu, i
bezpo rednio niemal po mierci Kazimierza Odnowiciela stolic polskiej prowincji ko cielnej stało
si znowu Gniezno.
14.
Mi dzy cesarstwem a papiestwem
Z chwil mierci Kazimierza Odnowiciela (1058) przy yciu pozostawało trzech jego synów:
Bolesław Szczodry, Władysław Herman i Mieszko. Sk pe informacje ródłowe z tego okresu nie
pozwalaj stwierdzi z cał pewno ci , czy najstarszy z nich Bolesław obj ł władz samodzielnie
nad całym pa stwem, czy te dzielił j z bra mi. Mieszko w ka dym razie zmarł ju w 1066 r., a co
do Władysława Hermana, to jego bli szy zwi zek z Mazowszem w latach pó niejszych mógłby
wskazywa , e siedział tam ju za ycia Bolesława, ale czy jako jego namiestnik, czy raczej jako
udzielny ksi
, tego si rozstrzygn nie da.
Niewiele ponad 20 lat trwaj ce panowanie Bolesława Szczodrego odznacza si ogromn
aktywno ci polityczn Polski. Kierunek polityki, jaki obrał młody władca, był zdecydowanie
antycesarski. Zaprzestał on płacenia trybutu ze
l ska na rzecz Czech, które były lennem
cesarstwa; prowadził nadto z władc czeskim wiele wojen. Na W grzech popierał skutecznie do
tronu przeciwko niemieckiemu kandydatowi Salomonowi jego stryja Bel (1060), pó niej syna
tego ostatniego Gejz (1074), a wreszcie brata Gejzy Władysława (1077). W 1072 r. okazał jawne
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
66
nieposłusze stwo Henrykowi IV, łami c przyj ty w roku poprzednim zakaz wojny z Czechami, po
czym popierał buntuj cych si przeciw temu władcy Sasów. W walce emancypacyjnej, której
kulminacja
przypadła
na
pontyfikat
Grzegorza
VII
(1073-1085),
gdy
cały
wiat
zachodniochrze cija ski podzielił si na zwolenników cesarstwa i papiestwa, Bolesław przystał do
obozu gregoria skiego, odgrywaj c w nim bardzo aktywn rol . Wyraziła si ona nie tylko w
owym popieraniu Sasów, w polityce anty czeskiej, wspomnianym ju osadzeniu Władysława na
tronie w gierskim, a Izjasława, który zmierzał do unii Ko cioła wschodniego z Rzymem, na tronie
kijowskim (1077), ale równie w reformach na terenie Polski, prowadz cych do wzmocnienia tu
organizacji ko cielnej. W ten sposób uzyskał Bolesław Szczodry zezwolenie papieskie na
koronacj królewsk , której dokonano w Gnie nie w 1076 r. Odnowienie królestwa było
najwi kszym sukcesem jego panowania. Po Bolesławie Szczodrym przez 220 lat aden z władców
polskich takiego sukcesu ju nie osi gn ł. Na koncie strat polityki Bolesława zapisa natomiast
wypadnie odej cie od spraw pomorskich.
15.
Bunt przeciw królowi
Królewskie rz dy Bolesława Szczodrego trwały niewiele ponad dwa lata i zako czyły si
katastrof . Przypada na ten okres gło ny epizod skazania i mierci biskupa krakowskiego
Stanisława, którego w połowie XIII w. uznano za wi tego. Epizod ten nie stanowił bezpo redniej
przyczyny upadku króla, ale tak jak potomnych dzielił na jego zwolenników i przeciwników, mógł
ju współcze nie przyczyni si do mobilizacji jego wrogów. Nie znamy tła przyczynowego zaj cia
mi dzy biskupem a królem. Według bardzo bliskiej tym czasom tradycji, utrwalonej w Kronice
Galla, czyn biskupa został zakwalifikowany jako zdrada, a kara obci cia członków, jak mu
wymierzono, była stosowana powszechnie w takich wypadkach. Nie ma potrzeby rozumienia
wyrazu zdrada w jego dzisiejszym wybitnie pejoratywnym znaczeniu. Nie musiała to by zdrada w
sensie politycznym. W okresie kiedy biskupi byli mianowani przez monarch i na jego r ce składali
przysi g wierno ci, wszelkie nieposłusze stwo w stosunku do króla, cho by płyn ło z czystych
etycznie pobudek, mogło by poczytane za zdrad . Współczesna Gallowi bulla papieska, dotycz ca
bezpo rednio innych spraw, wspomina mimochodem o skazaniu w Polsce biskupa przez, czy przy
udziale, arcybiskupa gnie nie skiego. Chodzi tu według wszelkiego prawdopodobie stwa o spraw
w. Stanisława, a zatem wspomniany arcybiskup byłby to wierny Bolesławowi metropolita
gnie nie ski Bogumił. Utwierdza nas to w przekonaniu nie tylko o s dzie królewskim nad
biskupem, ale i o poprzedzaj cym ten s d lub z nim zwi zanym s dzie arcybiskupim. Tym samym
daleka od prawdy byłaby druga, znacznie pó niejsza tradycja o całym tym epizodzie, utrwalona w
kronice Kadłubka, według której biskup zgin ł przy ołtarzu pod ciosami rozgniewanego Bolesława
i jego siepaczy.
Je eli czyn w. Stanisława nie miał bezpo redniego zwi zku z dywersyjn działalno ci obozu
cesarskiego w Polsce, to w ka dym razie był mu na r k . Przysporzył temu obozowi stronników
spo ród malkontentów politycznych i przyczynił si do zwarcia jego szeregów. Do malkontentów
nale ał zapewne junior dynastii Władysław Herman, bezpo rednio zainteresowany w odej ciu od
władzy Bolesława, a faktycznym przywódc spisku mógł by Sieciech, pó niejszy wszechwładny
palatyn Hermana. Przebiegu spisku nie znamy, wiadomo tylko, e Bolesław z on i synem
Mieszkiem uszedł na W gry do swego sprzymierze ca Władysława, a w 1081 r. zmarł w
niejasnych okoliczno ciach. Przywołany pó niej do Polski przez Hermana Mieszko zgin ł otruty
(1089).
16.
Osłabienie władzy monarszej
Byłoby nie cisło ci historyczn , gdyby przyczyny upadku monarchii Bolesława Szczodrego
ogranicza do sprawy w. Stanisława lub patrze na ni jedynie w aspekcie walki cesarstwa z
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
67
papiestwem. Upadek ten bowiem miał gł bokie korzenie w strukturze ówczesnego społecze stwa
polskiego. Szybko post puj cy od czasów Kazimierza Odnowiciela proces feudalizacyjny
sprowadzał si do emancypacji ekonomicznej du ej rzeszy rycerstwa, do wytwarzania si nowej
arystokracji, lub niekiedy do powrotu znaczenia starej – z epoki plemiennej. Procesowi feudalizacji
podlegał równie Ko ciół. Miejsce pierwotnych uposa e , opartych głównie na monarszych
ródłach dochodu, zajmowała w coraz wi kszym stopniu feudalna własno ziemska,
uniezale niaj ca powa nie Ko ciół od monarchy. Gdy do tego doda stałe kurczenie si podstaw
materialnych pa stwa, oka e si , e silna władza monarsza była w drugiej połowie XI w. w zaniku.
Równocze nie brakowało form politycznego współistnienia monarchy i mo nowładztwa.
Próbowano powraca do przerwanej za pierwszych Piastów tradycji wieców plemiennych, ale stare
formy dopiero z czasem mogły si przekształci w now instytucj . Bunt feudałów wcze niej stał
si rzeczywisto ci , ni zinstytucjonalizowan w postaci tzw. prawa oporu klap bezpiecze stwa
tej warstwy. Droga wpływu na władc przez urz dy stała otworem jedynie dla bardzo nielicznych
jednostek. Łatwiej było monarch obali , ani eli stworzy ustrój pa stwowy korzystniejszy dla
mo nych przedstawicieli społecze stwa. Tak wła nie przedstawiały si sprawy po wygnaniu
Bolesława Szczodrego, kiedy to miejsce silnej władzy monarszej zaj ły autokratyczne rz dy
ksi
cego palatyna Sieciecha. Stały si one wr cz dotkliwe dla cz ci starej arystokracji. Samo
obalenie wi c autokratycznej monarchii nie zaspokoiło naturalnych ambicji rosn cej pod wzgl dem
ekonomicznym warstwy feudałów.
17.
Niebezpiecze stwo rozbicia jedno ci politycznej pa stwa
Rz dy Władysława Hermana, a wła ciwie jego wszechwładnego palatyna, wywołały niemal
powszechne niezadowolenie. Sieciech skazywał na wygnanie lub „zaprzedawał w niewol ”
przedstawicieli starej arystokracji, a otaczał si przede wszystkim lud mi sobie powolnymi, cz sto
wynoszonymi na urz dy z ni szych warstw, społecznych. Rosn ce niezadowolenie zwracało si ju
nie tylko przeciw Sieciechowi, ale równie przeciw Władysławowi Hermanowi. Nic wi c
dziwnego, e liczna emigracja polityczna z ówczesnej Polski, zebrana w Czechach, postanowiła
wprowadzi w granice pa stwa polskiego syna Hermanowego Zbigniewa, b d przeciwko
panuj cemu ksi ciu, b d te na jego współwłade . Według współczesnej, nieprzychylnej
Zbigniewowi tradycji, ksi
ten był nieprawym synem Hermana. Ale ojciec oddał go „na nauk ”
stosunkowo pó no, bo dopiero po zawarciu mał e stwa z Judyt czesk i po przyj ciu na wiat
Bolesława Krzywoustego, jak gdyby wcze niej widział w nim swego ewentualnego nast pc . St d
w historiografii kwestionowano opini o jego nieprawym pochodzeniu (R. Gródecki). Judyta
czeska zmarła wnet po urodzeniu Krzywoustego, po czym Herman poj ł za on córk cesarza
Henryka III Judyt Mari , wdow po Salomonie w gierskim, zacie niaj c w ten sposób swój sojusz
z cesarstwem. Wówczas usuni to Zbigniewa z kraju, prawdopodobnie do klasztoru w
Kwedlinburgu. Stamt d został przez wspomnianych emigrantów odwołany i około 1093 r.
wprowadzony na l sk. W wytworzonych wówczas przymusowych okoliczno ciach Herman uznał
go formalnie za swego syna i wydzielił mu l sk jako osobne Ksi stwo. Sprawuj cy władz
namiestnicz we Wrocławiu Magnus obj ł teraz funkcje jego palatyna. Równocze nie ksi
czeski
Brzetysław II, wuj Bolesława Krzywoustego, wydzielił temu ostatniemu ziemi kłodzk , przedmiot
sporów mi dzy Polsk a Czechami.
Rz dy Zbigniewa na l sku trwały krótko. Nie zdołał si on oprze sile zbrojnej Sieciecha.
Zbiegł do Kruszwicy, gdzie został pobity i dostał si do Sieciechowej niewoli. Wyszedł z niej w
1097' r., a nast pnie sprzymierzył si z Krzywoustym i obaj – poparci przez mo nych – wymogli na
ojcu około 1098 r. wydzielenie im osobnych dzielnic i usuni cie Sieciecha. Odt d Zbigniew władał
w Wielkopolsce, do której zapewne wł czono Kujawy, oraz ziemi ł czycko-sieradzk , Bolesław
za na l sku i w Małopolsce, gdzie jednak wył czono na rzecz ojca główne grody (Wrocław,
Kraków i Sandomierz); sam Herman zatrzymał sobie Mazowsze, a Płock pełnił rol jego stolicy.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
68
Ten podział przetrwał a do 1102 r., tj. do mierci Hermana. Wówczas Mazowsze przeszło do r k
Zbigniewa, Bolesław za zaj ł główne grody swojej dzielnicy. A do 1106 r, istniały na ziemiach
polskich dwa organizmy pa stwowe, praktycznie od siebie niezale ne.
18.
Walka o scalenie ziem polskich
D eniom mo nowładczym do rozbicia jedno ci politycznej Polski przeciwstawił si Bolesław
Krzywousty. Był władc ambitnym i rycerskim, a oparcia dla swoich rz dów szukał w szerszych
rzeszach rycerstwa, dla którego szczególnie atrakcyjny był program podboju Pomorza, przej ty
przez Krzywoustego po ojcu. Dzi ki mał e stwu z córk wielkiego ksi cia kijowskiego zapewnił
sobie na najbli sz przyszło sojusz i poparcie ze strony Rusi. Podobne znaczenie miało
przymierze z królem w gierskim Kolomanem, zwrócone przeciw procesarskim Czechom,
stanowi ce zatem pewne zabezpieczenie Polski od strony cesarstwa. Było to niezb dne ze wzgl du
na program pomorski. Wyprawy na Pomorze podejmował Krzywousty jeszcze przed 1106 r.,
wbrew Zbigniewowi, którego władztwo graniczyło z Pomorzem i który – odmiennie ni brat –
utrzymywał z Pomorzanami przyjazne stosunki. Na tym tle najostrzej rysował si konflikt mi dzy
bra mi; do otwartej wojny doszło w 1106 r. Krzywousty szybkim marszem zaj ł główne grody
Wielkopolski, wypieraj c Zbigniewa na Mazowsze. W ten sposób otworzył sobie drog na
Pomorze. Zbigniewowi pozostawił Mazowsze, nie jako ksi ciu jednak, lecz jako wasalowi.
Dzielnica ta stała si wi c rodzajem lenna Bolesławowego. Ale na krótko, bo ju w 1107 r., w
wyniku nowego konfliktu mi dzy bra mi, Zbigniew musiał Polsk opu ci . Znalazł poparcie u
króla niemieckiego Henryka V, który podj ł przeciw Krzywoustemu wypraw wojenn .
Wojna Polski z cesarstwem 1109 r. wykazała skuteczno sojuszu polsko-w gierskiego, bo
Koloman uderzył na Czechy, których ksi
wi topełk wzi ł udział w wyprawie cesarskiej.
Wojna ta ujawniła nadto wybitne zdolno ci wojskowe Krzywoustego i niezłomn jego wol walki z
najazdem, a w społecze stwie, tak e w jego warstwie wie niaczej, wyzwoliła fal gor cych
patriotycznych uczu . Niezłomno obleganych przez cesarza głogowian, nieudana próba obl enia
Wrocławia, zlekcewa ona przez Krzywoustego gro ba marszu wojsk cesarskich na Kraków, du e
straty w obozie cesarskim, a wreszcie zbli anie si posiłków ruskich i w gierskich sprawiły, e
Henryk V wycofał si z Polski, porzucaj c praktycznie spraw Zbigniewa. W trzy lata pó niej
zgodził si Bolesław dopu ci Zbigniewa do współrz dów krajem, ale nie ma pewno ci, czy nie był
to podst p zmierzaj cy do unieszkodliwienia przeciwnika. Gdy bowiem Zbigniew powrócił, został
przez brata o lepiony, po czym wkrótce zmarł.
19.
Podbój i chrystianizacja Pomorza
Wyprawy pomorskie Władysława Hermana, jakkolwiek uwie czone znacznymi sukcesami, nie
doprowadziły do trwałego zjednoczenia tego kraju z pa stwem polskim. Tymczasem bogactwo
miast pomorskich i brak silniejszej jednolitej organizacji pa stwowej na Pomorzu czyniły ze
atrakcyjny teren ekspansji dla Polski, Saksonii, Danii, a tak e dla Wieletów. Niejedna wyprawa na
Pomorze, podejmowana z Polski, miała charakter łupie czy. Za Bolesława Krzywoustego podbój
Pomorza stał si akcj programow , zmierzaj c do pełnego podporz dkowania tego kraju Polsce i
do jego ponownej chrystianizacji, przerwanej tu wnet po mierci Chrobrego, lub mo e nawet
jeszcze za jego ycia. Pierwsze wyprawy pomorskie Krzywoustego z lat 1103-1105 miały głównie
charakter łupie czy. Po wygnaniu Zbigniewa podj ł Krzywousty wysiłki w celu opanowania
terytorium nadnoteckiego, które stanowiło naturalny pas obronny od strony polskiej. Zdobycie
Nakła i Wyszogrodu w 1113 r. zamykało okres uporczywych bojów o ten pograniczny obszar,
który został inkorporowany bezpo rednio do Polski.. Do 1119 r. opanował Krzywousty i obsadza
polskimi załogami Pomorze Gda skie. Z kolei toczył boje o Pomorze Zachodnie, zako czone
praktycznie około 1123 r., kiedy to Polacy dotarli a na Rugi . W 1121 r. zawarł Krzywousty układ
z ksi ciem pomorskim Warcisławem, odnowiony nast pnie na l ejszych dla Pomorzan warunkach
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
69
w 1124 r., a okre laj cy zasady zwierzchno ci Polski nad Pomorzem Zachodnim. Warcisław uznał
si Wasalem władcy Polski i zobowi zał do trybutu oraz do pomocy wojskowej na jego rzecz, a
nadto otwarł swój kraj dla religii chrze cija skiej.
Wła ciw akcj chrystianizacyjn rozpocz ła wyprawa misyjna na Pomorze, podj ta w 1123 r.
przez Bernarda Hiszpana. Jednak ubogi pustelnik nie zdołał wywrze wra enia na bogatych
mieszka cach miast zachodniopomorskich. W roku nast pnym zorganizował wi c Krzywousty
du ym nakładem rodków wspaniał wypraw chrystianizacyjn , powierzaj c jej prowadzenie
biskupowi bamberskiemu Ottonowi. Odniosła ona znaczne sukcesy, które okazały si jednak
nietrwałe. Wobec powrotu znacznej cz ci Pomorza do dawnej wiary, podj ł Otto w 1128 r. now
akcj misyjn , rozlu niaj c tym razem swoje powi zania z Bolesławem Krzywoustym. Ten jednak
nie rezygnował z pełnego podporz dkowania chrystianizowanej dzielnicy prowincji ko cielnej
polskiej. Jeszcze w 1124/1125 r. odnowiono dawne biskupstwo kruszwickie; ulokowano je obecnie
we Włocławku. Temu biskupstwu kujawskiemu podporz dkowano Pomorze Gda skie. Pas
nadnotecki podzielono mi dzy archidiecezj gnie nie sk i diecezj pozna sk , odcinek za
Pomorza w widłach Odry i Warty znalazł si w gestii utworzonego równie w tym czasie
biskupstwa w Lubuszu. Zało enie wła ciwej diecezji pomorskiej z siedzib w Wolinie stało si
faktem dopiero w 1140 r. Na jej biskupa powołano Wojciecha, kapelana Bolesława Krzywoustego,
co było po miertnym ju sukcesem tego ksi cia.
20.
Gniezno czy Magdeburg
Pomorskie sukcesy Bolesława Krzywoustego wywołały niezadowolenie Magdeburga, którego
arcybiskupi ro cili sobie prawo do zwierzchno ci ko cielnej nad Pomorzem, jak zreszt nad cał
Polsk . Za pontyfikatu na stolicy arcybiskupiej w Magdeburgu w. Norberta arcybiskupstwo to
uzyskało w latach 1131 i 1133 r., na podstawie sfałszowanych dokumentów, bulle papieskie, moc
których został mu podporz dkowany Ko ciół polski. Bolesława Krzywoustego absorbowały
tymczasem sprawy w gierskie. A mianowicie po mierci króla W gier Stefana II (1131) wywi zała
si walka o nast pstwo tronu. Do władzy pretendowali z jednej strony syn Kolomana, brat
zmarłego króla, Borys, a z drugiej syn o lepionego przez Kolomana Almosa, pozbawiony równie
wzroku Bela II zwany lepym. Bolesław Krzywousty poparł Borysa, którego szans były jednak
nikłe, mimo i jako wnuk Włodzimierza Monomacha korzystał te z poparcia Rusi. Bela miał
poparcie Czechów i silny obóz stronników wewn trz kraju. Wyprawy Bolesława na W gry na
rzecz Borysa sko czyły si kl sk , a ponadto wywołały odwet w postaci wypraw czeskich na
l sk. Tote za egnany w 1114 r. stary konflikt Polski z Czechami, m. in. o pograniczne grody
(Racibórz, Ko le), nast pił znowu z du ostro ci . Skomplikowana sprawa wywołała interwencj
cesarza Lotara. Na zje dzie w Merseburgu w 1135 r. musiał Bolesław wycofa si ze sporu
w gierskiego na korzy Beli II, zawrze z nim pokój, a nadto uzna si lennikiem cesarskim z
Pomorza. Ze swej strony wymógł prawdopodobnie na Lotarze poparcie, a przynajmniej zgod na
zabiegi w Stolicy Apostolskiej o uchylenie zwierzchno ci arcybiskupstwa magdeburskiego nad
Ko ciołem polskim. Było to mo liwe tym bardziej, e w. Norbert ju nie ył. Jak gdyby r kojmi
w tych wa nych dla Polski zabiegach mogła by sprawa czeska, w której Bolesław Krzywousty
okazał si nieust pliwy, wskutek czego nie stała si ona przedmiotem zjazdu merseburskiego, ale
znalazła finał w 1137 r. w dwustronnym pokoju mi dzy Polsk i Czechami. Ale tymczasem ju w
1136 r. musiał uzyska Bolesław w Stolicy Apostolskiej potwierdzenie odr bno ci Ko cioła
polskiego.
21.
Ustawa sukcesyjna Bolesława Krzywoustego
Nazywa si j zwykle testamentem, chocia nie była wcale aktem ostatniej woli Bolesława.
Opracowana bowiem przypuszczalnie na kilka lat przed mierci ksi cia, a zaprzysi
ona na wiecu
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
70
przez dostojników duchownych i wieckich, nabrała charakteru aktu publiczno-prawnego.
Dodatkowo miało j umocni zatwierdzenie papieskie. Ustawa – wbrew pozorom – miała zapobiec
rozdrabnianiu si pa stwa. Tekst jej niestety nie zachował si , a tre odtwarzamy z konieczno ci
b d na podstawie ródeł pó niejszych, niejednokrotnie odzwierciedlaj cych ju faktycznie
dokonane zmiany, b d współczesnych wprawdzie, ale drugorz dnego znaczenia. Fakt
nieuwzgl dnienia w ustawie praw Kazimierza Sprawiedliwego tłumaczy si tym, e w chwili jej
ogłoszenia nie było go jeszcze na wiecie. By mo e nawet, i urodził si on ju po mierci
Krzywoustego jako pogrobowiec. Istot nowego porz dku sukcesyjnego było utworzenie dzielnic
dziedzicznych, które miały by podstaw materialn egzystencji poszczególnych synów
Krzywoustego, a pó niej z kolei ich potomstwa, oraz – jednej dzielnicy niedziedzicznej, tzw.
wielkoksi
cej albo pryncyp ckiej, która miała przechodzi we władanie najstarszego członka
dynastii jako podstawa jego władzy zwierzchniej nad cało ci pa stwa, a wi c równie nad
dzielnicami dziedzicznymi. Te ostatnie mogły podlega dalej id cym podziałom, gdy dzielnica
pryncypacka, senioralna, winna była pozostawa zawsze nienaruszona. Główne agendy władzy
pryncepsa stanowiły: wypowiadanie i prowadzenie wojen zewn trznych reprezentacja pa stwa na
zewn trz, zawieranie traktatów, inwestytura dostojników ko cielnych, tj. arcybiskupa i biskupów,
by mo e równie prawo mianowania kasztelanów w głównych grodach juniorów i zwierzchno
s dowa w stosunku do tych ostatnich.
Odtworzenie podziału terytorialnego Polski, który wprowadzała ustawa sukcesyjna Bolesława
Krzywoustego, nastr cza wiele trudno ci. Ju dawno utrwalił si pogl d (za T. Wojciechowskim),
e dzielnice sukcesyjne: l sk – Władysława Wygna ca i Wielkopolska – Mieszka Starego, były
oddzielone pasem terytorium pryncypackiego – które obejmowało ziemi krakowsk , ł czycko-
sieradzk , cz
Wielkopolski z Kaliszem i Gnieznem oraz Pomorze Gda skie i zwierzchno
lenn nad Pomorzem Zachodnim – od dwu pozostałych dzielnic sukcesyjnych: Kujaw z
Mazowszem – Bolesława K dzierzawego oraz ziemi sandomierskiej – Henryka sandomierskiego.
Dyskutowano tylko pewne szczegółowe kwestie, a wi c czy Wi lica nale ała do dzielnicy
pryncypackiej, czy te do sandomierskiej, dalej czy Kruszwic wł czono do dzielnicy
pryncypackiej, czy do kujawsko-mazowieckiej, a wreszcie czy do l ska, czy te do Wielkopolski
nale ał Lubusz. W ostatnich czasach pogl d ten został obalony i zast piony now konstrukcj (G.
Labuda), maj c za podstaw mało wymowne wprawdzie, ale współczesne ródła niemieckie, do
których dawniej wagi prawie nie przywi zywano. Według tej nowej hipotezy dzielnic
pryncypack stanowiły tylko ziemie krakowska i sandomierska w granicach diecezji krakowskiej,
ziemia ł czycko-sieradzka była natomiast w intencji ustawy sukcesyjnej zabezpieczeniem
materialnym nie tylko wdowy po Krzywoustym Salomei, ale w przyszło ci jego najmłodszych
synów: Henryka sandomierskiego i Kazimierza Sprawiedliwego. Dzielnice dziedziczne były zatem
tylko trzy. Ziemia lubuska miałaby nale e do l ska, dzi ki czemu ka dy z trzech ksi
t
dziedzicznych – w razie gdyby został pryncepsem – miał stosunkowo łatwy dost p do Pomorza
podlegaj cego władzy pryncypackiej. Konstrukcja ta została zakwestionowana głównie w punkcie
dotycz cym ziemi sandomierskiej, o której wiadomo, e j Henryk sandomierski posiadł z woli
ojca jako do ywocie, oraz ziem ł czyckiej i sieradzkiej, które miałyby zatem w razie mierci
wdowy wej w skład dzielnicy pryncypackiej, tj. krakowskiej (K. Buczek).
22.
Wojna domowa i wygnanie seniora dynastii
Ustawa sukcesyjna Krzywoustego okazała si trudna do realizacji. Zacz ło si od konfliktu
rodzinnego w łonie dynastii mi dzy seniorem Władysławem, synem Zbysławy, a przyrodnimi
bra mi – juniorami i ich matk Salome . Je eli konflikt ten przerodził si w wojn domow , a
seniorowi – mimo rozległych atrybutów władzy – nie udało si go opanowa , to dlatego, e mo ni
przedstawiciele ówczesnego społecze stwa byli zainteresowani w obaleniu pryncypatu i w takim
podziale Polski, w którym obok siebie stan łyby równorz dne pod wzgl dem pa stwowo-prawnym
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
71
małe pa stewka dzielnicowe. Otwarłoby to im bowiem drog do rzeczywistego wpływu na
słabszego, władaj cego na mniejszym terytorium ksi cia, tym bardziej gdy ksi
ten im wła nie
zawdzi czałby swoj władz .
Nie wiadomo w jakim momencie konflikt ów si zacz ł i jakie były jego konkretne przyczyny.
Ujawnił si on natomiast w jaskrawej formie w 1141 r., gdy z pomini ciem Władysława juniorzy z
matk zwołali do Ł czycy wiec, maj cy powzi decyzj co do zam pój cia lub oddania do
klasztoru córki Krzywoustego Judyty. Poniewa mał e stwo w rodzinie ksi
cej było aktem
politycznym, a w danym wypadku miało nadto na uwadze sojusz juniorów z Rusi , pomini cie
Władysława stanowiło naruszenie jego pryncypackiej władzy. Władysław ubiegł jednak braci, sam
zapewnił sobie pomoc rusk i rozpocz ł kroki wojenne przeciw braciom. Gdy w 1144 r. zmarła
Salome , doszło do nowego konfliktu mi dzy Władysławem i bra mi, tym razem o opraw
wdowi , tj. o opró nion przez Salome dzielnic . Znów doszło do otwartej wojny, w której
Władysław posłu ył si uderzeniem Rusinów, a za ich pomoc zapłacił ziemi wizk , nale c do
mazowieckiej dzielnicy Bolesława K dzierzawego. Za juniorami uj ł si prawdopodobnie palatyn
Władysława, wielmo a l ski Piotr Włostowic. By mo e za to spotkała go surowa kara o lepienia
i obci cia j zyka (1145). Fakt ten przyczynił si jednak do osamotnienia Władysława. Mimo
zdecydowanej przewagi militarnej i obl enia juniorów w Poznaniu, poniósł kl sk . Przyczyniła si
do niej w niemałym stopniu kl twa, jak rzucił na niego w obozie pod Poznaniem arcybiskup Jakub
ze nina. To poparcie moralne dla juniorów ze strony najwy szej polskiej władzy ko cielnej
przeci gn ło na ich stron cz
wahaj cego si by mo e dot d rycerstwa. Odsiecz była
skuteczna. Władysław musiał uchodzi z kraju (1146), a w lad za nim opu ciła stołeczny Kraków
jego ona Agnieszka, córka margrabiego Austrii Leopolda III, a szwagierka ksi cia czeskiego
Władysława II.
23.
Juniorzy pod naciskiem cesarstwa i papiestwa
Po wyp dzeniu Władysława rz dy krajem sprawowali praktycznie tylko dwaj jego bracia:
Bolesław K dzierzawy, który jako starszy zaj ł dzielnic pryncypack i opuszczony przez
Władysława l sk, oraz Mieszko Stary; Henryk, a tym bardziej Kazimierz, nie osi gn li jeszcze
wówczas tzw. wieku sprawnego (tj. 12 lat ycia) i pozostawali pod opiek braci. Tymczasem
Władysław stan ł przed królem niemieckim Konradem III i jego dostojnikami, zabiegaj c o pomoc
przeciw juniorom. Musiał uzna si podwładnym cesarstwa, skoro Konrad wbrew radom
spowinowaconego z juniorami margrabiego mi nie skiego i władcy Marchii Północnej Albrechta
Nied wiedzia, podj ł w 1146 r. zbrojn wypraw do Polski. Jednak wobec trudno ci przekroczenia
Odry i deklaracji posłusze stwa ze strony Bolesława i Mieszka Konrad zaniechał dalszego marszu,
porzucaj c praktycznie spraw Władysława. Powstały tymczasem okoliczno ci w pełni juniorom
sprzyjaj ce. W zwi zku z organizowan w tym czasie przez Ludwika VII króla francuskiego oraz
Konrada III krucjat do Ziemi wi tej powstała my l drugiej mniejszej wyprawy krzy owej
przeciwko trwaj cej jeszcze w poga stwie Słowia szczy nie nadłabskiej. Na rzecz tej wyprawy,
organizowanej przez wschodnioniemieckich władców terytorialnych, papiestwo chciało pozyska
ksi
t polskich. Liczył si oczywi cie nie sam potrzebuj cy pomocy Władysław, ale faktyczni
władcy, tj. juniorzy dynastii. W tym stanie rzeczy papie Eugeniusz III wzi ł stron juniorów i
zatwierdził kl tw arcybiskupa gnie nie skiego rzucon na wygna ca. Z kolei doszło do
przymierza juniorów ze wschodnioniemieckimi władcami terytorialnymi, ł cznie z arcybiskupem
magdeburskim, przypiecz towanego mał e stwem córki Krzywoustego Judyty z synem Albrechta
Nied wiedzia. W konsekwencji Mieszko ze znacznymi siłami wzi ł udział w krucjacie na teren
Słowia szczyzny nadłabskiej (1147), a Bolesław K dzierzawy podj ł łupie cz wypraw do Prus
(1148).
Tymczasem dyplomatyczne zabiegi Agnieszki spowodowały zwrot w nastroju i stosunku Stolicy
Apostolskiej do Polski. Ten sam papie , który rok wcze niej zatwierdził kl tw rzucon na
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
72
Władysława, wysłał do Polski legata Gwidona z
daniem pod adresem juniorów, aby przyj li
wygnanego ksi cia do kraju. Wobec ich oporu rzucił on na nich kl tw , a Eugeniusz j zatwierdził.
Ale wówczas si okazało, e kl twa, która w kilkadziesi t lat wcze niej wiodła Henryka IV do
Canossy, przestała by straszn broni . Nie ugi li si ksi
ta, ale – co ciekawsze – nie odst pili od
nich polscy dostojnicy ko cielni, zwi zani silnymi wi zami ideowymi i rodzinnymi z liczn grup
mo nych wieckich, którzy popierali juniorów. Wobec wezwania przez Gwidona pomocy
najwy szej władzy wieckiej w wiecie zachodnio-chrze cija skim, zawisła nad Polsk gro ba
nowej wyprawy cesarskiej.
Podj ł j w 1157 r. cesarz Fryderyk Barbarossa. Wojska cesarskie przekroczyły trudn do
sforsowania lini Odry, zabezpieczon dodatkowo pasem zr banego lasu (przesieka) i bez oporu
poci gn ły w kierunku Poznania. Ksi
ta polscy bowiem, nieufni w swoje siły, pal c główne
punkty oporu (m. in. nie zdobyty dot d Bytom nad Odr i Głogów), cofali si w gł b Polski. Do
starcia zbrojnego nie doszło, natomiast w Krzyszkowie pod Poznaniem Bolesław K dzierzawy
pokornie poprosił o pokój, zło ył cesarzowi przysi g wierno ci i znaczn danin pieni n ,
przyrzekł swój udział w cesarskiej wyprawie do Włoch i zobowi zał si przyby do Magdeburga,
gdzie miała by rozs dzona sprawa mi dzy Władysławem i juniorami. Gwarancj dotrzymania
zobowi za stanowiło oddanie cesarzowi w charakterze zakładnika Kazimierza Sprawiedliwego.
Wyprawa z 1157 r., stanowi ca w opinii samego Fryderyka Barbarossy ogromny sukces cesarstwa
na ziemiach polskich, w gruncie rzeczy nie odniosła skutku, bo K dzierzawy przyrzecze nie
wypełnił. W dwa lata pó niej zmarł Władysław i dopiero wówczas w gr mógł wchodzi powrót do
kraju jego synów – Bolesława Wysokiego i Mieszka Pl tonogiego. Istotnie przyj ł ich około 1163
r. Bolesław K dzierzawy i w formie własnego nadania, a nie sukcesji po ojcu, przekazał im w
posiadanie
l sk, z wył czeniem jednak głównych grodów. Przyjmowano niekiedy, e ju
wówczas bracia podzielili si ojcowsk spu cizn . Pogl du tego jednak utrzyma si nie da.
Wiadomo natomiast, e Bolesław Wysoki i Mieszko Pl tonogi zdołali zawładn owymi głównymi
grodami, by mo e w 1166 r., kiedy senior dynastii zaabsorbowany był wypraw prusk .
Domy lano si , i w konsekwencji synowie Władysława Wygna ca zostali ponownie wyp dzeni.
Prawdopodobna jest jednak inna interpretacja wydarze (B. Zientara), e mianowicie Mieszko
Pl tonogi sprzymierzył si z synem Bolesława Wysokiego – Jarosławem, e obaj sprzymierze cy
zbli yli si do Bolesława K dzierzawego i e wspólnym ich dziełem było wygnanie Bolesława
Wysokiego. Powrócił on jednak ju w 1173 r. pod gro b nowej, stoj cej u granic Polski wyprawy
Fryderyka Barbarossy, w której efekcie K dzierzawy uznał si nadto lennikiem cesarza i zło ył mu
znaczny okup. Przy okazji powrotu Bolesława Wysokiego miał Mieszko Pl tonogi otrzyma
własn dzielnic w postaci ziemi raciborskiej, a Jarosław – w postaci ziemi opolskiej. Przy takiej
wykładni traci racj bytu inny domysł naszej historiografii (R. Gródecki), e dopiero około 1177 r.
dokonał si pierwszy podział spu cizny Władysława Wygna ca. Do daty tej natomiast mo na
odnosi ewentualne powstanie efemerycznego ksi stwa głogowskiego, które miał wykroi z
własnej dzielnicy Bolesław Wysoki na rzecz swego najmłodszego brata Konrada.
24.
Zmierzch senioratu w Polsce
Mimo wygnania z kraju najstarszego przedstawiciela dynastii Władysława, samego senioratu w
zasadzie nie obalono. Miejsce Władysława zaj ł z kolei nast pny wiekiem syn Krzywoustego –
Bolesław K dzierzawy. e istotnie był on wielkim ksi ciem, wiadczy o tym układ krzyszkowski,
w którym wyst pował w imieniu całej Polski. Niezale nie od parcia feudałów ku rozbiciu Polski na
mniejsze samoistne organizmy polityczne, rodził si nowy konflikt w ród synów Krzywoustego.
Gdy Henryk doszedł do lat sprawnych (około 1148 r.), otrzymał naznaczon mu przez ojca ziemi
sandomiersk . Nie pomy lano natomiast o podobnym zaopatrzeniu Kazimierza, który wiek
sprawny osi gn ł około 1150 r. Dopiero gdy w 1166 r. zmarł Henryk sandomierski, uzyskał
Kazimierz najprawdopodobniej wykrojon z jego spu cizny kasztelani wi lick (odt d ksi stwo
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
73
wi lickie). Główn cz
tej spu cizny zatrzymał dla siebie Bolesław K dzierzawy, wykrawaj c z
niej nadto jeszcze jak nieznan dzi dokładnie cz
dla Mieszka Starego. W tym stanie rzeczy
Kazimierz Sprawiedliwy musiał by malkontentem, na którego zwracały si oczy mo nych,
dnych władzy i wpływów. Po mierci w 1173 r. Bolesława K dzierzawego na tron krakowski
próbowano wprowadzi Kazimierza Sprawiedliwego. Nie wiadomo, czy Kazimierz nie czuł si
do silny, aby si przeciwstawi kolejnemu seniorowi Mieszkowi Staremu, czy te stronnictwo
mo nych, na których mógł si oprze , nie było jeszcze do skonsolidowane. W ka dym razie
Mieszko opanował dzielnic wielkoksi
c . Jednak gdy do Krakowa wprowadził swoich
wielkopolskich urz dników, a rz dy jego okazały si i autokratyczne, i twarde, przepojone
nadmiernym fiskalizmem, doszło około 1177 r. do buntu panów krakowskich, którzy po raz drugi
wysun li
przeciwko
Mieszkowi
Staremu
Kazimierza
Sprawiedliwego.
Tendencje
partykularystyczne mo nych znalazły równocze nie silny wyraz w innych dzielnicach Polski. Na
l sku junior Mieszko Pl tonogi wyst pił zbrojnie przeciw Bolesławowi Wysokiemu, w
Wielkopolsce za przeciw Mieszkowi stan ł jego syn Odon. W tym buncie juniorów nie było
bynajmniej pełnego porozumienia buntowników mi dzy sob . Kazimierz sprzymierzył si bowiem
z seniorem l skim Bolesławem, a junior Mieszko Pl tonogi z seniorem dynastii Mieszkiem
Starym. Odon za był sił rzeczy sprzymierze cem Kazimierza i Bolesława. Mimo tak rozło onych
sił, zwyci zcami byli wsz dzie młodsi przedstawiciele dynastii. Mieszko Stary musiał w ogóle z
Polski uchodzi , a Mieszko Pl tonogi, cho zwyci
ył na polu bitwy, pełnego sukcesu nie odniósł,
wobec przymierza Bolesława Wysokiego z Kazimierzem Sprawiedliwym. Musiał si zadowoli
niedu ym działem uzyskanym ju wcze niej z r k Bolesława Wysokiego, tj. kasztelani raciborsk ,
do której Kazimierz Sprawiedliwy dodał mu zachodni cz
ziemi krakowskiej z grodami:
O wi cimiem, Bytomiem i Siewierzem. Uformowane w ten sposób ksi stwo raciborskie
powi kszył Mieszko Pl tonogi w 1201 r., przył czaj c do , po mierci Jarosława i Bolesława
Wysokiego, równie kasztelani opolsk ; odt d mo na mówi o ksi stwie opolsko-raciborskim. W
buncie juniorów jak rol odegrał by mo e młodszy brat Bolesława Wysokiego i Mieszka
Pl tonogiego – Konrad, solidaryzuj c si prawdopodobnie z Mieszkiem Pl tonogim. Mo e
wówczas otrzymał on Głogów, gdzie tradycja przypisuje mu krótkotrwałe ksi stewko, opuszczone
zapewne rychło w zwi zku z jego mierci .
Zwyci stwo juniorów oznacza obalenie w praktyce zasady senioratu. Pó niejsze próby jej
odnowy nie miały ju wi kszego znaczenia. Czy jednak władza Kazimierza, obejmuj ca ziemi
krakowsk , ł czycko-sieradzk , sandomiersk oraz w formie rz dów opieku czych – nad nieletnim
synem Bolesława K dzierzawego – Leszkiem – Mazowsze i Kujawy, miała charakter pryncypacki,
wielkoksi
cy, czy zrównała si z władz pozostałych ksi
t? Wydaje si , e teoretycznie z
pryncypatu jeszcze nie zrezygnowano, a sam Kazimierz zabiegał i w Rzymie, i na dworze
cesarskim o zalegalizowanie jego pryncypackich rz dów. W tym celu zwołał w 1180 r. wiec do
Ł czycy z udziałem arcybiskupa i wszystkich biskupów polskich, a za cen ust pstw na rzecz
Ko cioła w postaci zniesienia tu spolii (prawo ksi cia do ruchomo ci po zmarłym biskupie) oraz
ograniczenia nadu y w korzystaniu z podwód i tzw. Stacji w dobrach ko cielnych uzyskał według
wiarygodnej tradycji Kadłubka zatwierdzenie papieskie swego pryncypatu. Ta sama tradycja głosi,
e podobnego zatwierdzenia dokonał równie cesarz. Sprowadzało, si to praktycznie do uznania
rz dów krakowskich Kazimierza, bo wła ciwego pryncypatu odnowi si ju nie dało.
25.
Polityka zagraniczna ksi
t polskich w ostatniej wierci XII w.
Post puj ce rozbicie dzielnicowe Polski odbiło si niekorzystnie na polityce zewn trznej
naszych ksi
t, a z czasem wpłyn ło na zaw anie si . ich horyzontów politycznych. Zwraca
uwag odej cie Polski w tym okresie od spraw zachodnich. Poparcie Mieszka Starego udzielone w
1177 r. Bogusławowi I pomorskiemu przeciwko Danii okazało si nieskuteczne. Coraz trudniej
było zreszt liczy na rozbit i skłócon wewn trznie Polsk . Wr cz przeciwnie Mieszko Stary po
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
74
opuszczeniu kraju szukał pomocy Pomorzan. I istotnie poparty przez nich zdołał w 1181 r. osi
w
Gnie nie, Zreszt Bogusław uznał ju w 1164 r. zwierzchno lenn ksi cia Henryka Lwa, a w
siedem lat pó niej – cesarza Fryderyka Barbarossy. W stosunkach z cesarstwem ksi
ta polscy
skłonni byli do uległo ci. Prawdopodobnie zwierzchno cesarsk uznał Mieszko Stary jeszcze w
czasie swego wygnania, skoro w 1184 r. podj to z terenu Niemiec prób interwencji na jego rzecz.
By mo e podobnie post pił Kazimierz Sprawiedliwy, skoro podporz dkował si woli cesarskiej w
swojej polityce ruskiej. Na ogół przejawiali nasi ksi
ta coraz wi cej zainteresowania rozbit
wewn trznie Rusi . I Bolesław K dzierzawy, i Mieszko Stary, i Kazimierz Sprawiedliwy mieli
ony Rusinki. Od Kazimierza Sprawiedliwego za wzi ł pocz tek nowy kurs polityki polskiej
wobec Rusi. Wpływy polskie nie si gały teraz odległego wielkoksi
cego Kijowa, ale ograniczały
si do Rusi halicko-włodzimierskiej i zwracały si przeciw próbom opanowania tych terenów przez
W gry. Walka ta, kontynuowana nast pnie przez Leszka Białego i ksi
t z mazowieckiej linii
Piastów, znalazła finał w opanowaniu tronu halicko-włodzimierskiego przez Bolesława (Jerzego)
Trojdenowica, a z kolei w zaj ciu Rusi przez Kazimierza Wielkiego. Polityka ruska Kazimierza
Sprawiedliwego, poł czona z uległo ci wobec cesarstwa, była niepopularna w Polsce. Wywołała
bunt panów krakowskich (1191), którzy wezwali do Krakowa Mieszka Starego. Kazimierz jednak
sytuacj opanował, obalaj c t prób restytucji senioratu.
Pod koniec ycia Kazimierz odnowił sojusz z W grami, a nadto podj ł jeszcze wypraw
przeciwko Ja wi gom, którzy n kali wyprawami łupieskimi Mazowsze. Dzielnica ta bowiem, po
nieudanych próbach opanowania jej przez Mieszka Starego, po mierci jej prawego sukcesora
Leszka Bolesławowicza (1186) przeszła we władanie Kazimierza Sprawiedliwego.
26.
Rz dy regencyjne w Krakowie i próby powrotu na tron krakowski Mieszka Starego
Kazimierz Sprawiedliwy zmarł nagle, przy uczcie, mo e otruty, w 1194 r. Na wie o tym
Mieszko Stary ruszył do Krakowa. Tymczasem panowie krakowscy postanowili zorganizowa
rz dy regencyjne do czasu osi gni cia wieku sprawnego przez synów Kazimierza, Leszka Białego
lub Konrada zwanego pó niej mazowieckim. W imieniu nieletniego ksi cia władz mieli
sprawowa wdowa po Kazimierzu – Helena (córka ksi cia kijowskiego Ro cisława), wojewoda
krakowski Mikołaj (Gryfita) oraz biskup krakowski Pełka. Mikołaj, wsparty przez ksi cia ruskiego
Romana, stawił czoła Mieszkowi Staremu w bitwie nad rzeczk Mozgaw koło J drzejowa. Obie
walcz ce strony poniosły ci
kie straty. Poległ syn Mieszka, Bolesław, a sam Mieszko ranny
wycofał si do Wielkopolski. Na pobojowisku rozegrała si druga bitwa, gdy na pomoc Mieszkowi
Staremu nadci gn ł spó niony ksi
raciborski Mieszko Pl tonogi, a równocze nie na pomoc
krakowianom przybył, tak e spó niony, kasztelan sandomierski czy palatyn dworu ksi
cego w
Sandomierzu, wychowawca synów Kazimierza Sprawiedliwego, Goworek. Ten ostatni by mo e
celowo si spó nił, pragn c, by jego rywal Mikołaj poniósł kl sk . Sam jednak Goworek doznał
pora ki i dostał si do niewoli Pl tonogiego: Na polach Mozgawy starli si nie tylko rywale do
rz dów krakowskich, ale dwie ideologie, dwie koncepcje władzy monarszej: rz dów
autokratycznych, których zwolennikiem był Mieszko Stary, oraz oligarchii mo nych, której
kolebk był nie zamieniony jeszcze w pełni w dzielnic dziedziczn Kraków.
Rz dy regencyjne zostały uratowane, ale nie układały si najlepiej. Dzielnic krakowsk władali
faktycznie wojewoda Mikołaj i biskup Pełka. Wywołało to niezadowolenie w najbli szym
otoczeniu Heleny, a podsycał je prawdopodobnie Goworek, który wnet powrócił z niewoli. Około
1098 r. Helena weszła w porozumienie z Mieszkiem Starym i pomogła mu w opanowaniu Krakowa
za cen uznania swoim nast pc jej syna Leszka Białego. Było to ju trzecie panowanie Mieszka na
tronie krakowskim, zako czone wygnaniem najpó niej w 1201 r. Zdołał on tu jeszcze powróci po
raz czwarty. Wytrwały szermierz zasady senioratu zmarł w marcu 1202 r. w Kaliszu.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
75
27.
Kultura Polski w X – XII w.
Rozwój kultury tej epoki był bardzo nierównomierny w ró nych warstwach społecznych.
Ludno wie niacza, zarówno w sferze swego materialnego bytu, jak te obyczajów i wyobra e ,
pozostała w zasadzie poga ska, chocia formalnie przyj ła now wiar . Jeszcze długo w wie ych
formach religii chrze cija skiej mie ciły si stare tre ci. Nie wszyscy zreszt zostali obj ci
organizacj ko cieln , bo ko cioły zwi zane były na razie z dworami, grodami, siedzibami
biskupstw, klasztorów itp., a wła ciwa sie parafialna wytworzyła si dopiero w XIII w. Inne było
tempo rozwoju kultury w o rodkach tworz cego si ycia miejskiego, a wi c na podgrodziach czy
w osadach targowych. Sił rzeczy zaznaczał si tu post p w poziomie produkcji typu
rzemie lniczego, która musiała odpowiada rosn cym wymogom odbiorców, najcz ciej mo nych
wieckich, rycerstwa i duchownych. Wpływało to korzystnie na standard yciowy producentów.
Równocze nie blisko o rodków władzy, dworów feudalnych, ko ciołów grodowych, biskupstw
czy klasztorów, przy pieszała proces przemian w zakresie obyczajów i wiadomo ci tej warstwy
społecznej. Bez porównania szybciej rozwijała si kultura samych feudałów, a wi c dworu
monarszego, dworów mo nowładczych i usiłuj cych za nimi nad a dworów rycerskich. W
r kach tej warstwy pozostawała wi kszo łupów wojennych, tote – według tradycji XII w. – za
czasów Chrobrego kobiety z otoczenia tego monarchy uginały si niemal pod ci arem złotych
ozdób, a i rycerze (zapewne mo niejsi) nosili złote ła cuchy, które były oznak ich rycerskiego
zawodu. Potrzeby w zakresie ubiorów, ozdób itp. pokrywał wówczas ju import szlachetnych
tkanin i innych przedmiotów zbytku. ony za ksi
t, mo nych i rycerzy same haftowały, szyły,
tkały, sporz dzaj c ozdobne płaszcze, kapy itp., nie tylko zreszt na potrzeby własne, ale i
ko ciołów czy klasztorów. W tej warstwie społecznej najszybciej dokonały si przemiany
obyczajowe. Wiarygodna tradycja głosi, e Bolesław Chrobry stosował kar wybijania z bów za
łamanie postów, a tak e surowe represje maj ce wyt pi cudzołóstwo. Nie znaczy to oczywi cie,
e obyczaj chrze cija ski od razu tu wzi ł gór nad poga skim. By mo e nawet niekiedy si ode
odwracano. Brak wi tego w łonie dynastii piastowskiej mógłby przemawia za niepopularno ci
w warstwie polskich feudałów wczesnego redniowiecza wzorców chrze cija skiej wi tobliwo ci.
Nowe wytwory kultury słu yły przede wszystkim pa stwu feudalnemu i niedu ej grupie
mo nych. Powstawały na ich zamówienie, stanowi c oparcie czy ideologiczn podbudow dla
nowego porz dku społeczno-pa stwowego. W ród twórców dóbr kulturalnych tej epoki prym
wiedli przybysze z zewn trz. W pi miennictwie panowali prawie niepodzielnie, wraz z j zykiem
łaci skim, którym si posługiwali i którym wytyczali w skie ramy zasi gu swojej twórczo ci w
społecze stwie polskim, wł czaj c natomiast t twórczo do ogólnego niejako dorobku
kulturalnego
wiata zachodniochrze cija skiego. Tak wi c j zyk, który czynił kultur
ekskluzywn , był zarazem znakomitym rodkiem wymiany my li, pogl dów i ideałów na
rozległym obszarze Europy. Sztuka omawianej epoki w zakresie swych tre ci, wyobra e ,
symboliki była równie wytworem przybyszów, ale e nie mogła si obej bez wi kszej liczby
wykonawców, znajdowała współtwórców w rzemie lnikach czy artystach rodzimych, którzy
wzbogacali j nadto realiami i motywami z kr gu ich własnego ycia i działalno ci. Dzieła sztuki
były w tej epoce nie tylko rodkiem wyrazu artystycznego, ale tak e rodkiem przekazu informacji,
tre ci wiatopogl dowych, czy wr cz politycznej propagandy. Si gały one nadto tam, dok d nie
docierało pi miennictwo łaci skie, ani ywe słowo kaznodziei, je eli nie posługiwał si j zykiem
ludu. Miała swoj siln wymow architektura sakralna. Poza symbolik czysto religijn , która
mogła by czytelna dla znawców, lud widział w kamiennych budowlach roma skich, na tle
powszechnie stosowanego budownictwa drewnianego, znami pot gi Ko cioła i sprz onego z nim
silnie pa stwa wczesnofeudalnego. Je eli nadto lud z tych budowli niekiedy korzystał jako z
obiektów obronnych, stawały si widomym wyrazem siły. Takie oddziaływanie budowli
sakralnych ograniczało si jednak do osad podgrodowych, przyklasztornych itp., dla innych
pozostaj c tylko symbolem.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
76
W rozwoju kultury na ziemiach polskich okresu wczesno redniowiecznego wybitn rol odegrał
dwór Bolesława Chrobrego, przez który przewin ło si wiele wybitnych osobisto ci jego czasów,
jak w. Wojciech, Włoch opat Tuni, Bruno z Kwerfurtu, Reinbern biskup kołobrzeski, a wybitn
indywidualno ci mógł by równie Radzim Gaudenty. W Polsce lub w zwi zku z Polsk tego
okresu powstało wcale poka ne pi miennictwo. Nale tu przede wszystkim
ywoty w.
Wojciecha: jeden powstał w Rzymie około 999 r., drugi wyszedł spod pióra Brunona z Kwerfurtu,
trzeci niewiadomego autorstwa znany jest pod nazw M cze stwo w. Wojciecha, a był jeszcze
czwarty, który zagin ł. Nale y tu dalej pi kny ywot pi ciu zamordowanych braci z eremu
mi dzyrzeckiego pióra tego Brunona, list Brunona do króla niemieckiego Henryka II, sławi cy
monarchi Chrobrego w duchu ideałów chrze cija skich. Były ju wówczas pierwsze zapiski
rocznikarskie, jedna grupa w kr gu ko cielnym pozna skim, druga w gnie nie skim. Istnieje
domysł, e powstał jeszcze jeden współczesny ywot pi ciu braci m czenników, który zagin ł.
Zwraca uwag fakt, e Mieszko II był wykształcony, znał podobno i łacin , i grek . Jego syn
Kazimierz w 1026 r. został oddany na nauk , co jest bardzo dziwne, je eli był synem jedynym.
Siostra za tego Gertruda, ona ksi cia kijowskiego Izjasława, nie tylko znała łacin , ale układała
nawet w tym j zyku modlitwy, które przechował tzw. kodeks Gertrudy. Oprócz kontaktów z
Włochami, dworem czeskim ywe zwi zki kulturalne ł czyły Polsk tego czasu z Nadreni , z
archidiecezj kolo sk , a ci lej z diecezj leodyjsk (Liége w Belgii). Do rozwini tego tam kultu
w. Lamberta nawi zywały imiona niektórych Piastów (Lambert syn Mieszka I, drugie imi
Mieszka II).
Powstanie ludowe i reakcja poga ska po mierci Mieszka II zmiotły wprawdzie wiele
wytworów kultury wczesnopiastowskiego okresu, nie przerwały jednak kulturalnej tradycji. Pisma
Brunona z Kwerfurtu ocalały – jak si wydaje – tylko poza granicami, podobnie by mo e – dwa
pozostałe ywoty w. Wojciecha, ale najstarszy zr b naszego rocznikarstwa przetrwał burz ,
uwi ziony prawdopodobnie z Wielkopolski do Itrakowa. Ju za Mieszka II był w Gnie nie
arcybiskupem niejaki Bossuta, przypuszczalnie pochodzenia rodzimego. W drugiej połowie XI w.
mamy ju wielu wy szych duchownych Polaków, jak arcybiskup Bogumił w Gnie nie, biskupi
Suła-Lambert, Stanisław i Czasław w Krakowie oraz Michał w Poznaniu. Przy ko ciołach
katedralnych tego czasu tworzyły si zawi zki bibliotek, których zbiory w XII w. powi kszyły si o
wiele cennych pozycji. Szcz liwym trafem zachował si inwentarz ksi g katedry krakowskiej z
1110 r. Biblioteka liczyła 47 r kopisów, liczba za tytułów mogła by wi ksza, bowiem jeden
r kopis mie cił niekiedy kilka lub kilkana cie utworów. Były tu dziełka typu szkolnego, ksi gi
liturgiczne, teologiczne, a nadto dwa egzemplarze prawa longobardzkiego. Z XII w. zachowały si
ksi gi liturgiczne z ka dej niemal diecezji. Wskazuj one na zwi zki kulturalne Polski z Belgi ,
Francj , Nadreni (Kolonia), Ratyzbon i Czechami. Na uwag zasługuj w ród nich: tzw.
Sakramentarium tynieckie, powstałe około 1060 r. w Kolonii (dzi w Bibliotece Narodowej w
Warszawie), dalej ewangeliarz płocki, czyli tzw. Zloty kodeks pułtuski (dzi w Bibliotece
Czartoryskich w Krakowie), czy tzw. Pontificale biskupów krakowskich, sporz dzone
prawdopodobnie wprost na zamówienie Ko cioła polskiego (dzi r kopis Biblioteki Jagiello skiej).
Po przerwie spowodowanej reakcj poga sk , a potem trudno ciami odnowy organizacji
ko cielnej, zacz ło pojawia si pi miennictwo. Po akcie Dagome iudex a po czasy Władysława
Hermana nie znamy z terenu Polski ani jednego dokumentu. Dopiero w zwi zku z oddaniem przez
tego ksi cia jakich dwu złotych krzy y ko ciołowi bamberskiemu powstał dokument, którego
wystawc był wspomniany ksi
, lecz spisano go by mo e w Bambergu. Natomiast ju dokument
biskupa krakowskiego Maura z 1110 r. dla ko cioła w Pacanowie powstał na pewno w Polsce. W
drugiej połowie XI w. kontynuowano zapisy rocznikarskie. Na ich podstawie powstał z pocz tkiem
XII w. tzw. Rocznik wi tokrzyski dawny, jedyny zabytek polskiej annalistyki z tego czasu
zachowany w oryginale. Z pocz tkiem XII w. spisana „została u nas ku chwale Bolesława
Krzywoustego anonimowa kronika tzw. Galia, która uj ła w literack form tradycj dworsk
Piastów. W podobnej formie sławił w połowie XII w. czyny palatyna Władysława Wygna ca,
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
77
wielmo y l skiego Piotra Włostowica, obszerny utwór wierszowany, tzw. Carmen Mauri (Poemat
Maura), znany dzi niestety tylko we fragmentach. W tym samym czasie upami tniono
wierszowan inskrypcj postawienie słupa milowego w Koninie, wyznaczaj cego połow drogi z
Kalisza do Kruszwicy.
Obok tradycyjnego budownictwa drewnianego, które nie pozostawiło trwalszych ladów,
rozwijało si ju od pocz tku omawianej epoki budownictwo kamienne. Jeszcze do czasów
Mieszka I mo na odnosi palacjum wraz z rotund -kaplic na Ostrowie Lednickim mi dzy
Poznaniem a Gnieznem. Do tego czasu nale lady pierwotnego ko cioła, w miejscu pó niejszej
katedry pozna skiej, z chrzcielnic , w której by mo e chrzczono Mieszka I i jego dwór, wraz z
kamiennymi grobowcami, które pokryły prawdopodobnie ciała Bolesława Chrobrego i jego ojca.
Współcze nie wybudowano równie w Krakowie na Wawelu rotund Marii Panny, której
wezwanie zostało zmienione w XIV w. na w. Feliksa i Adaukta. Niewiele pó niejsze były
budowle pałacowe z kaplicami (przewa nie rotundowymi) w Przemy lu, Cieszynie, Gieczu,
Wi licy, pierwsza katedra (Chrobrego) oraz ko ciół w. Salwatora w Krakowie, kaplice w
Trzemesznie i Ł czycy oraz inne. To wcale obfite budownictwo przedroma skie (czy w niektórych
wypadkach wczesnoroma skie) znalazło, poczynaj c od połowy XI w., kontynuacj w budowlach
sakralnych roma skich, które – ze wzgl du na swój szerszy zasi g oddziaływania – były z reguły
obszerniejsze. Wznoszone z ciosów kamiennych, opatrzone w w skie otwory okienne i w pot ne
niekiedy wie e, spełniały nadto rol obiektów obronnych. Warto wymieni przynajmniej
wa niejsze z nich. Jeszcze w XI w. powstały: tzw. katedra „hermanowska” na Wawelu, katedry w
Poznaniu i w Gnie nie, bazylika tyniecka, ko cioły w. Andrzeja w Krakowie, w. Idziego w
Inowłodzu, w. Wojciecha w Krakowie i inne. W ci gu XII w. wybudowano: katedr w Płocku,
ko cioły kolegiackie w Kruszwicy, Ł czycy, Opatowie i Wi licy, ko cioły
w. Prokopa i
norbertanek w Strzelnic, zburzony w 1529 r. benedykty ski ko ciół
w. Wincentego we
Wrocławiu, opactwo kanoników regularnych w Czerwi sku, ko cioły NMP w Inowrocławiu, w.
Jana w Siewierzu i inne.
Do najokazalszych zabytków rze by roma skiej nale przede wszystkim drzwi gnie nie skie z
lat 1172-1180, odlane w br zie, a przedstawiaj ce 18 scen z ycia i m cze stwa w. Wojciecha.
Wykazuj wpływ artystyczny kraju nadmoza skiego w Belgii. Obrazy maj du wymow
ideologiczn , splataj c ideały chrze cija skiej wi tobliwo ci z realiami władzy wczesnofeudalnej
monarchii. Zabytek o podobnym charakterze, tzw. drzwi katedry płockiej, wyobra aj ce m. in.
biskupa płockiego Aleksandra z Malonne, zostały wykonane w połowie XII w. w Magdeburgu dla
Płocka, ale przez Szwecj dostały si do Nowogrodu Wielkiego, gdzie ozdobiły cerkiew w. Zofii.
Osobliwy zabytek stanowi współczesna drzwiom gnie nie skim pi kna gipsowa płyta posadzkowa
z kolegiaty wi lickiej. Przedstawia trzy modl ce si postacie, w ród nich by mo e Kazimierza
Sprawiedliwego, okolone ornamentacj ro linno-zwierz c . Zwraca uwag technika wykonania tej
płyty: rysunek postaci został wyryty w powierzchni gipsowej, przy czym do rowków wlano jak
czarn mas . W ród rze b kamiennych czołowe miejsce zajmuj tympanony w ko ciołach NMP we
Wrocławiu na Piasku i norbertanek w Strzelnie, portal kolegiaty ł czyckiej, ocalały portal po
ko ciele w. Wincentego we Wrocławiu, dalej rze ba w. Jana Chrzciciela z katedry wrocławskiej,
a nade wszystko odkryte po drugiej wojnie wiatowej, we wn trzu pó niejszych filarów, pi knie
rze bione kolumny ko cioła norbertanek w Strzelnie. Dwie z nich przedstawiaj wyobra enia cnót i
grzechów.
W celu dopełnienia obrazu kultury w Polsce wczesno redniowiecznej wspomnie trzeba o
klasztorach. Za czasów Bolesława Chrobrego były to eremy (zgromadzenia pustelnicze reguły
benedykty skiej) o małym jeszcze zasi gu oddziaływania. Wiemy o istnieniu takiego eremu w
Mi dzyrzeczu w Wielkopolsce, a drugi prawdopodobnie powstał w Ł czycy. Z kolei pojawiali si ,
poczynaj c od czasów Kazimierza Odnowiciela, wła ciwi benedyktyni (Tyniec, Sieciechów,
Ł czyca, Mogilno, Lubin w Wielkopolsce, Płock, Lubi , Wrocław, wi ty Krzy ). Odegrali w
tym czasie pewn rol zarówno w słu bie biskupów diecezji, jak i przez kontakty z Zachodem.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
78
Obok nich podobn rol spełniali kanonicy regularni (Trzemeszno, Wrocław, Czerwi sk, Mstów).
Miejsce jednych i drugich zaj li wnet cystersi, którzy stali si podpor działalno ci misyjnej,
kierowanej przez papiestwo, a nadto w tym wcze niejszym okresie odgrywali pewn rol w akcji
osadniczej. Poczynaj c od lat czterdziestych XII w., do ko ca stulecia powstało a 9 ich
zgromadze (Łekno, L d, J drzejów, Lubi , Kołbacz, Oliwa, Sulejów, W chock, Koprzywnica).
Przewa nie w drodze fundacji prywatnych powstawały u nas ju w drugiej połowie XII w.
zgromadzenia norberta skie, które – obok rozwijaj cego si w tym okresie tzw. kanonikatu
wieckiego – tworzyły organizacyjne ramy ycia dla cz ci kobiet i m czyzn z rodzin
mo nowładczych i spo ród zamo nego rycerstwa (Strzelno, Kraków-Zwierzyniec, Płock, Wrocław,
Witów koło Piotrkowa, Busko). W tym samym czasie pojawiły si u nas, pochodz ce z Ziemi
wi tej, zakony rycerskie joannitów (Zago , Pozna ) oraz bo ogroboów (Miechów).
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
79
V.
PEŁNE ROZBICIE DZIELNICOWE.
TWORZENIE SI SPOŁECZE STWA STANOWEGO (1202-1300)
1.
Granica etniczna i polityczna Polski XIII w.
Strukturalnym przemianom Polski XIII w. towarzyszył proces lania si granic zewn trznych
pa stwa. A do tego czasu bowiem na wielu odcinkach były płynne i wahały si na kraw dziach
id cych od strony Polski w ró nych kierunkach fal osadniczych. Post py tego osadnictwa,
nasilaj ce si zwłaszcza w XIII w., natrafiały cz sto na osadnictwo id ce z zewn trz ku Polsce.
Zmuszało to do przejrzystego wytyczania granic, zarówno ze wzgl dów skarbowo-
jurysdykcyjnych, jak te administracyjno-ko cielnych. Proces ten dokonywał si w stosunkowo
korzystnych warunkach politycznych zewn trznych. W pierwszej połowie stulecia cesarstwo
ci
yło bowiem wyra nie ku sprawom włoskim, a w drugiej pogr yło si w „wielkim
bezkrólewiu”. Czechy i W gry zaabsorbowane były przez wiele lat walk o spadek po austriackich
Babenbergach. Ru rozbita politycznie, wreszcie ujarzmiona przez Tatarów, nie przedstawiała
wi kszego zagro enia. Zakon Krzy acki do ko ca stulecia utrwalał swoje władztwo w Prusach.
Jedynie Brandenburgia od połowy XIII w. odznaczała si wi ksz sił ekspansywn w kierunku
Polski. Najazdy pruskie ustały wnet po przybyciu Krzy aków. Niebezpiecze stwo za ja wi skie i
tatarskie tylko w sposób po redni utrudniało stabilizacj granicy etnicznej na wschodzie. Je eli
Polska nie wykorzystała nale ycie wymienionych warunków zewn trznych dla utrwalenia swoich
granic z czasów Chrobrego i Krzywoustego, to wskutek własnego rozbicia dzielnicowego,
dezorientacji i zatraty horyzontów politycznych u wielu jej ksi
t, a wreszcie z powodu
marnotrawstwa sił na jałowych konfliktach wewn trznych.
Na południu pa stwa osadnictwo post powało bardzo ywo w gór prawobrze nych dopływów
Wisły oraz lewobrze nych dopływów Odry, ale Karpaty i Sudety pozostały mocn barier ,
przekraczan przez osadników zaledwie w paru punktach. W szczególno ci osadnictwo polskie
weszło w omawianym okresie na Spisz, ale granica pa stwowa Polski za nim nie nad
yła; polscy
osadnicy znale li si w obr bie pa stwa w gierskiego. Podobnie ludno polska przesuwaj ca si
ku południowi od strony Cieszyna i Raciborza (ku Opawie) znalazła si w obr bie pa stwa
czeskiego. Na zachodzie l ska granica ustabilizowała si w XIII w. Wzdłu rzeki Bóbr i jej
dopływu Kwisy, w paru tylko miejscach, jak zwłaszcza w rejonie agania, przekraczaj c te rzeki.
Par mniejszych enklaw polskiego osadnictwa w pasie puszcz ci gn cych si w kierunku Nysy
Łu yckiej pozostało poza granic polityczn Polski. Bardzo daleko id ce skutki miało przekazanie
w połowie stulecia przez Bolesława Rogatk Ziemi Lubuskiej na rzecz arcybiskupa
magdeburskiego i Marchii Brandenburskiej. Ten wyłom w granicy pa stwowej polskiej był
punktem wyj cia dla utworzonej w ci gu paru nast pnych dziesi tków lat Nowej Marchii, która
wdarła si gł bokim klinem mi dzy Wielkopolsk i Pomorze Zachodnie. Drogi do kolebki pa stwa
polskiego strzegły odt d nadnoteckie grody Drezdenko i Santok.
Pomorze Zachodnie zerwało zwi zek polityczny z Polsk Jeszcze w drugiej połowie XII w. Stan
polityczny zale no ci Pomorza Zachodniego od Marchii Brandenburskiej utrwalił si w XIII w.
Ziemie sławie ska i słupska w trzecim lub czwartym dziesi tku tego stulecia dostały si pod
zwierzchno władców Pomorza Gda skiego. Dopiero „zdrada Swi ców” (1307) przes dziła o
przej ciu tych ziem pod panowanie brandenburskie. Na wschodzie Pomorza Gda skiego
osadnictwo polskie przekroczyło Wisł w kierunku Prus, ale granica polityczna utrzymywała si
prawdopodobnie wci jeszcze na tej rzece. Na uławach i w ziemi chełmi skiej fale osadnicze
polskie i pruskie wzajemnie na siebie zachodziły, a ustalenie si ci lejszej granicy w tym rejonie
przypada wła nie na czasy krzy ackie. Od strony Mazowsza, w pasie Pojezierza Mazurskiego i
Puszczy Galindzkiej, płynno granicy trwała jeszcze w gł b XIII w.
Najazdy ja wi skie, n kaj ce Polsk zwłaszcza od lat trzydziestych XIII w., nie sprzyjały
stabilizacji granicy na północnym wschodzie. Mamy jednak lady osadnictwa polskiego o
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
80
charakterze rycerskim na terenie Ja wie y (Rajgród), mamy próby ze strony Polski chrystianizacji
tego kraju. Najwi ksz ekspansywno ci odznaczało si osadnictwo polskie XIII w. na wschodzie.
Kierowało si ono na teren Podlasia, rodkowego Bugu, a na południu w dorzecze Wisłoka i
górnego Sanu. Miało niekiedy charakter rycerski, a zatem samo przez si jak gdyby wytyczało
granic pa stwow Polski. ywo rozwijana natomiast ekspansja polityczna Polski w kierunku
wschodnim nie dała wi kszych efektów. Wiadomo, e w pierwszej połowie stulecia w r kach
Konrada mazowieckiego znajdował si Drohiczyn. W tym wa nym nadbu a skim grodzie
handlowym osadził ksi
w 1237 r. braci dobrzy skich, którzy nie poł czyli si z Zakonem
Krzy ackim. Oczekiwał po nich by mo e działalno ci misyjnej na terenie Ja wie y. Wnet potem
Drohiczyn wrócił. jednak pod panowanie ruskie. Leszek Biały usiłował utrwali zwierzchno
Polski na Rusi Halicko-Włodzimierskiej, ale nie wytrzymał konkurencji w gierskiej i nie zdołał
nawet zwi za ze swoim ksi stwem pogranicznego terytorium przemysko-sanockiego. Wschodnim
planom ksi
t polskich towarzyszyły inne jeszcze przedsi wzi cia chrystianizacyjne, jak misja
cysterska (Opatów), misja ruska biskupstwa lubuskiego oraz organizowane przez dominikanów w
połowie stulecia biskupstwa misyjne dla Ja wie y i Litwy, a wreszcie planowane przez
franciszkanów dla misji na wschodzie biskupstwo łukowskie. Nie osi gni to jednak na tej drodze
dnych rezultatów.
2.
Rozwój wielkiej własno ci ziemskiej
Rozbicie dzielnicowe sprzyjało wzrostowi politycznej roli feudałów wieckich i duchownych, a
zarazem powi kszaniu si ich posiadło ci. W coraz wi kszym stopniu podstaw ich społecznej
pozycji i politycznego znaczenia stawała si ziemia. Uzyskiwali oni nadania ziemskie od
monarchów, ale i na obszarach ju wcze niej posiadanych zajmowali pod upraw coraz wi cej
gruntów. Biskupstwa, które pierwotnie miały okre lony udział w dochodach monarszych, ju w XII
w. stan ły w rz dzie najwi kszych wła cicieli ziemskich. Klasztory niemal od pocz tku opierały
swoj egzystencj przede wszystkim na dochodach z rolnictwa i hodowli. Wło ci klasztorne
powstawały cz sto z nada monarszych, ale w wielu wypadkach z pojedynczych fundacji
prywatnych, lub ze składkowych niemal drobnych zapisów rycerskich. Rycerstwo bowiem
zaliczało si równie do wła cicieli ziemskich.
Z rozwojem wielkiej własno ci ziemskiej wi zało si zapotrzebowanie na r ce robocze. We
wło ciach monarszych starano si w mo liwie najwi kszej skali wykorzystywa prac je ców
wojennych, niewolników pochodz cych z kupna lub ludzi, którzy utracili wolno osobist w
wyniku zadłu enia czy wyroku s dowego. Wprowadzono tu nawet setnicz i dziesi tnicz
organizacj ludno ci niewolnej. Starano si jednak przede wszystkim asymiłowa je ców z
ludno ci miejscow i przekształca niewol w inne formy zale no ci feudalnej. Niewolnikami
posługiwały si równie posiadło ci prywatne, zwłaszcza wieckie, bo Ko ciół miał mniejsze
szans uzyskiwania je ców. W dalszym ci gu przestrzegano zasady, e cała ludno wolna,
wywodz ca si z dawnych wspólnot terytorialnych, pod wzgl dem wiadcze feudalnych i
wymiaru sprawiedliwo ci podlegała monarsze. Ten za mógł t ludno ci rozporz dza , oddaj c j
np. do dyspozycji Ko cioła. Zwłaszcza Ko ciół był zainteresowany w pozyskiwaniu ludno ci
wolnej do własnej akcji osadniczej. W niektórych przypadkach człowiek wolny przechodził w stan
przypisa stwa. Z pocz tkami tej kategorii społecznej mamy do czynienia bodaj ju za czasów
Bolesława Chrobrego, jak zdaje si o tym wiadczy ywot pi ciu braci m czenników; z czasem
za tej ludno ci przybywało, a zasilali j z cał pewno ci tak e je cy i niewolnicy.
Z tymi przemianami wi zała si d no do intensyfikacji rolnictwa. Zamiast ugorowania roli
sporadycznie zacz to wprowadza trójpolówk , w której ugorem le ała ka dorazowo, tylko trzecia
cz
gruntów. Pług z
elaznym krojem wypierał prymitywniejsze narz dzia rolnicze.
Upowszechniało si nawo enie, które zwi zane było z hodowl . Z kolei wi ksza wydajno
rolnictwa wpływała na wzrost znaczenia hodowli. Post p w rolnictwie dokonywał si z reguły
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
81
samorzutnie jako główna droga ówczesnego rozwoju ekonomicznego. Nie nale y przecenia
wpływu klasztorów w tym zakresie. Wprawdzie stosunkowo liczne ju u nas w drugiej połowie XII
w. klasztory cysterskie poczytywały za swoj wa n rol upraw ziemi, a dzi ki stałej ł czno ci z
ich francusk macierz nie brakło wymiany do wiadcze i wiedzy rolniczej, jednak działały one w
izolacji, odci te od wiata zewn trznego i w małym tylko stopniu mogły wpływa na ogólny
poziom kultury rolnej. Rola osadników obcych, którzy zaczynali si pojawia ju w XII w. (np.
Wallonowie na l sku), była wi ksza, ale post pu w rolnictwie polskim tej epoki nie mo na
sprowadza do zwykłego na ladownictwa. Był on istotnym elementem przebudowy całej struktury
społeczno-gospodarczej naszego kraju w XIII w.
3.
Walka o immunitet
Naturaln konsekwencj rozwoju wielkiej własno ci feudalnej była walka o immunitet, tj. o
wył czenie tej własno ci z systemu wiadcze na rzecz władzy publicznej, a w drugiej kolejno ci
spod władzy s dowej panuj cego. Immunitet był najistotniejszym przejawem rozkładu wczesno-
feudalnej pa stwowo ci, której fundamentem był zespół zwierzchnich, monopolowych praw
panuj cego, nie ograniczaj cych si bynajmniej do dziedziny skarbowo ci. Kulminacja rozwoju
immunitetu w Polsce przypada na wiek XIII, głównie na jego połow , pocz tki za daj si
dowodnie stwierdzi dla stulecia XII czy nawet XI. Nie da si obroni pogl du, jakoby pierwszych
koncesji immunitetowych dokonano w Polsce dopiero na zje dzie ł czyckim 1180 r., czy w
przywileju na rzecz Ko cioła w Polsce, ogłoszonym w 1215 r. przez Leszka Białego, Konrada
mazowieckiego, Kazimierza opolskiego i Władysława Odonica. W swojej najwcze niejszej fazie
immunitet obj ł tylko niektóre posiadło ci, a w ich obr bie wył czył spod władzy publicznej tylko
ludno niewoln i przypisan .
Walka o immunitet rozpocz ła si w dobrach ko cielnych. Dotyczyła zrazu wiadcze
skarbowych, a dopiero w drugiej niejako kolejno ci podległo ci s dowej. Ju jednak w XII w.
mo na ledzi pocz tki immunitetu w dobrach wieckich. W przywileju borzykowskim z 1210 r.
Leszka Białego, Konrada mazowieckiego i Kazimierza opolskiego, jak te we wspomnianym ju
przywileju czterech ksi
t z 1215 r., gwarancje immunitetowe obejmowały wszystkie posiadło ci
ko cielne znajduj ce si pod władz wspomnianych ksi
t, ale w zakresie, w jakim wcze niej
zostały im nadane. Nie były to wi c immunitety pełne, dlatego nie zamykaj one procesu
immunizacji wielkiej własno ci ko cielnej, ale otwieraj nowy etap, w którym chodziło o obj cie
immunitetem coraz szerszego zakresu wiadcze , a pod wzgl dem s dowym – tak e ludno ci
swobodnej, która ci gle jeszcze podlegała osobi cie władzy panuj cego. Władcy szli tu jednak na
ust pstwa niech tnie, widz c w tym słusznie uszczuplanie własnych agend publicznych. Stosowali
wi c ograniczenia, uzale niaj c np. liczb ludzi wolnych w immunizowanych beneficjach od
godno ci beneficjata. Kiedy indziej zrównywali pod wzgl dem kondycji społecznej wolnych
osadników z przypisa cami wtedy, gdy jedni i drudzy siedzieli w jakiej wsi obok siebie, a wolni
nie przekraczali liczby trzech. Poniewa immunitet przynosił z reguły ulgi czy swobody podatkowe
wła cicielom ziemskim, a nie poprawiał poło enia materialnego osadników, ci ostatni bronili
niekiedy w sposób rozpaczliwy wobec monarchy swojego statusu ludzi wolnych.
Na wi ksz skal immunitet rozwin ł si w dobrach biskupich. Wykorzystuj c ró ne okazje
polityczne lub trudno ci władców dzielnicowych, uzyskali duchowni około połowy XIII w. wiele
rozległych przywilejów immunitetowych. Ani dobra klasztorne, ani mo nych wieckich, ani tym
bardziej rycerskie, nie zdołały im nigdy dorówna .
Dalszy rozwój immunitetu zwi zany był z osadnictwem na prawie niemieckim. Tu jednak
immunitet nie stanowił celu sam w sobie, nie prowadził do likwidacji wiadcze skarbowych, ale
wiadczenia starego typu pozwalał zamienia na nowe. W sferze s downictwa kasował wprawdzie
agendy s dowe panuj cego, ale niezupełnie, bo prowincjonalne s dy wy sze prawa niemieckiego
nie były pozbawione charakteru publicznej władzy s dowej.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
82
W sumie immunitet odegrał bardzo doniosł rol dziejow . Ograniczał powa nie władz
monarsz , redukuj c j niekiedy do minimum na zwartych obszarach. Za skrajny przykład posłu y
mo e nadanie przez ksi cia wrocławskiego Henryka IV Probusa w 1290 r. biskupstwu
wrocławskiemu „pełnego prawa ksi
cego” dla rozległego kompleksu dóbr nysko-
otmuchowskich. W r kach ksi
cych pozostawały tu tylko zwierzchnie prawa publiczne.
Równocze nie immunitet wzmacniał pozycj feudałów, uniezale niaj c ich zwłaszcza pod
wzgl dem ekonomicznym. Przyczynił si te do niwelacji ró nic w kondycji społeczno-prawnej
ludno ci wie niaczej.
4.
Rozwój osadnictwa wiejskiego na prawie czynszowym
Proces tworzenia si wielkiej własno ci ziemskiej i d no do intensyfikacji produkcji rolnej
nie mogły si obej bez wewn trznej przebudowy tej własno ci, bez nowocze niejszych form
osadnictwa. Ju w XII w. wykształcił si „obyczaj wolnych go ci”, który był wczesn postaci
dzier awy. Gwarantował on panu stały, zgodny z umow dochód, osadnikowi za dawał mo liwo
odej cia, gdy wywi zał si ze swych powinno ci, a nadto ui cił specjaln opłat z tytułu
rozwi zania umowy. W czasach pó niejszych nazwano ten „obyczaj”, charakterystyczny dla
pewnej fazy rozwoju feudalizmu, prawem polskim, w odró nieniu od przyj tego ju szeroko prawa
niemieckiego. Zdarzało si w XII w., e na prawie wolnych go ci osadzano nawet, niewolników,
ale odmawiano im swobodnego wychodu. U tej kategorii osadników bardzo wcze nie zacz ł si
pojawia czynsz jako cz ciowa renta feudalna. Po wiadczaj go dokumenty trzebnickie z samego
pocz tku XIII w., zanim jeszcze do wło ci trzebnickiej dotarło prawo niemieckie. Wykształcił si
nadto ju w XII w. „obyczaj ratajów”, czyli osadników, którzy – nie maj c własnego inwentarza
ani ziemi do własnego u ytku – w formie najmu uprawiali tzw. rezerw pa sk , t j. rodzaj
folwarku.
Przy powszechnym zatem zapotrzebowaniu wielkiej własno ci na r ce robocze pojawia si
zacz li osadnicy niemieccy, których ucisk feudalny i wzgl dne przeludnienie wsi
zachodnioeuropejskiej skłaniały do poszukiwania nowych terenów osadniczych. Nie li oni ze sob
now posta czynszowego prawa osadniczego, które – chocia narodziło si na Zachodzie, poza
wła ciwymi Niemcami – przyj ło si u nas szeroko pod nazw prawa niemieckiego. Osadzano na
nim pierwotnie Niemców, ale wnet tak e ludno rodzim , tak e osadnictwo niemieckie
przekształciło si w osadnictwo na prawie niemieckim. O pierwszych Niemcach jako potencjalnych
osadnikach słyszymy na l sku pod 1175 r., a o faktycznie osadzonych – w 1202 r. Z kolei
wzmianek o nich przybywa coraz wi cej. Niesłuszny jest zatem pogl d ł cz cy kolonizacj na
prawie niemieckim dopiero z domniemanym spustoszeniem Polski w wyniku pierwszego najazdu
tatarskiego (1241).
Osadnictwo czynszowe na prawie niemieckim przyniosło do daleko id ce przeobra enia ycia
wiejskiego. W celu tworzenia nowych terenów osadniczych ł czono niekiedy w jedn cało dwie
lub wi cej osad starego typu, a kiedy indziej na wi kszym obszarze o osadnictwie rozrzuconym
tworzono jedn lub wi cej nowych wsi. Przeprowadzano reform gruntow , polegaj c na
wymierzaniu jednostek roli czyli łanów o powierzchni około 30 lub 43 morgów, które stanowiły
podstaw pojedynczego gospodarstwa o znacznym potencjale produkcyjnym. Charakterystyczna
dla tej reformy szachownica gruntów gwarantowała wszystkim osadnikom przydział roli tej samej
przeci tnie klasy. Osadnictwu na prawie niemieckim towarzyszył okres wolny od wiadcze od 8
do 24 lat, w zale no ci od tego, czy przy osadzaniu wsi wchodził w gr karczunek lasu lub inne
okoliczno ci nadzwyczajne, utrudniaj ce lokacj . Ta tzw. wolnizna była praktykowana równie
przy osadnictwie na prawie polskim, ale na du skal stosowało j dopiero prawo niemieckie,
przez co było dla osadników bardzo atrakcyjne. Do roli wiadczenia podstawowego na rzecz pana
wsi dochodził czynsz czyli renta pieni na. Renta produktowa wiadczona w zbo u schodziła na
plan drugi, niekiedy przybieraj c charakter symboliczny. Niedu a była równie z reguły renta
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
83
odrobkowa (dwa dni w roku lub uprawa na rzecz pana dwu morgów gruntu). Jako wyraz czci dla
wła ciciela gruntu zbiorowo wiadczono zwykle w okresach wi tecznych danin w mi sie
(szynka). Obok tego obowi zywało tzw. obiedne, wiadczone wła cicielowi przez wie trzy razy do
roku, gdy zje d ał na s dy. Prawo niemieckie sprzyjało wprowadzaniu pieni nej lub przynajmniej
zbo owej dziesi ciny w miejsce bardziej uci liwej – snopowej. W zbo u wiadczono zwykle tzw.
meszne, tj. danin ko cieln , wprowadzon w zwi zku z rozwojem sieci parafialnej, na rzecz
plebana wsi; dziesi cina bowiem z reguły nale ała do biskupa diecezji, a dopiero z jego nadania
mogła przysługiwa innej instytucji ko cielnej. W formie podatku, czyli wiadczenia na rzecz
władzy publicznej, płaciły wsie na prawie niemieckim tzw. kolekt (lub „berna”), która miała
charakter nadzwyczajny: na potrzeby obronne kraju, uroczysto ci rodzinne panuj cego i wykup
rycerzy lub terytorium pa stwowego spod obcej władzy.
Wie na prawie niemieckim miała sołtysa, który był najpierw organizatorem osady nowego
typu, a z kolei stawał si wasalem jej wła ciciela. Otrzymywał kilkułanowy dział ziemi wolnej od
czynszów, a partycypował w czynszach i dochodach s dowych wła ciciela. Z tego tytułu
obowi zany był do słu by wojskowej. W stosunku do osadników pełnił namiestnicz władz z
ramienia pana wsi, a wi c przede wszystkim był s dzi pierwszej instancji. Jego władz s dow
ograniczał organ samorz dowy, czyli ława zło ona z chłopów, która wzorem ustroju miejskiego
przyj ła si w Polsce we wsiach na prawie niemieckim.
Osadnictwo na prawie niemieckim pojawiło si najwcze niej na Pomorzu Zachodnim, które
jednak zwi zek pa stwowy z Polsk utraciło ju w drugiej połowie XII w., oraz na l sku, gdzie
ywo rozwijało si przez całe XIII stulecie. Do tych dzielnic napłyn ło te najwi cej osadników
niemieckich. Ju do Wielkopolski, gdzie równie wcze nie rozpocz to ten proces osadniczy,
Niemców przybyło niewielu, cho prawo niemieckie przyjmowało si szeroko. W Małopolsce
pocz tki osadnictwa na prawie niemieckim daj si stwierdzi w latach dwudziestych XIII w., na
Kujawach w połowie tego wieku, a na Mazowszu dopiero w stuleciu nast pnym. Osadnicy
niemieccy przybywali na nasze ziemie w wi kszej liczbie na pocz tku XIII w., potem byli coraz
mniej liczni, a w zakładaniu lub reorganizacji naszych wsi w ogóle odegrali do skromn rol .
Równocze nie prawo niemieckie zataczało coraz szersze kr gi, przynosz c wła cicielom ziemskim
zwi kszone dochody, nierzadko z terenów zaj tych wie o pod upraw ; chłopom dawało w
zasadzie osobist wolno , je eli tylko wywi zywali si ze swoich kontraktów dzier awnych, a
władcom przyczyniało wojowników o dobrym wyposa eniu bojowym.
5.
Rozwój miast
Okres intensywnego rozwoju w osadnictwie wiejskim znamionuje si post pem społecznego
podziału pracy. Upowszechnianie si czynszów podnosiło znaczenie pieni dza, a zatem i produkcji
rzemie lniczej, i wymiany. Mieszka cy podgrodzi w coraz wi kszym stopniu stawali si
zawodowymi rzemie lnikami, osady targowe, które tylko sporadycznie, w okresach targów,
przyci gały pierwotnie wi ksz liczb ludno ci, stawały si coraz bardziej ludne na co dzie .
Osiadali w nich rzemie lnicy, a niekiedy równie kupcy. Z XII i XIII w. osad takich doliczy si
mo na na naszych ziemiach około 100. Wraz z licznymi podgrodziami stanowiły one wielk liczb
o rodków, które pod wzgl dem funkcji gospodarczych mog uchodzi za miasta, cho brakowało
im jeszcze miejskiej samorz dowej formy ustrojowej. Osadami takimi zarz dzał niekiedy włodarz
ksi
cy. W okresie targów, na których obowi zywał tzw. „mir” czyli pokój monarszy,
s downictwo w osadach targowych sprawowali funkcjonariusze kasztela scy, karz c osobno, obok
samego przest pstwa czy wykroczenia, tak e naruszenie owego miru. W Płocku rozci gni to w
1237 r. na osadników miejskich prawo własno ci gruntowej, jakie przysługiwało rycerstwu. W
ogóle do kupców próbowano odnosi wła ciw dla rycerstwa kar za zabicie i zranienie, co miało
im gwarantowa bezpiecze stwo. Mir monarszy rozci gano tak e na drogi publiczne.
Tymczasem na zachodzie Europy, osobno na południu w Italii, a osobno w północnej Francji i
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
84
Flandrii, w procesie dziejowym, który nazywamy „rewolucj komun”, dokonywała si
emancypacja o rodków miejskich spod władzy feudałów i tworzył si samorz dowy ustrój miejski.
Na południu rol wiod c odegrało, obok elementu kupieckiego, osiadłe licznie w miastach
rycerstwo. Tutaj wykształciły si wcze nie organa reprezentacji i rada miejska jako czynnik
kontroli władzy wykonawczej. Na północy ci ar walki o samorz dow gmin wzi ły na siebie
bractwa kupieckie czyli gildie, z których wyrosła s dowo-administracyjna władza miejska. Na
terenie Niemiec gminy miejskie tworzyły si głównie w drodze kompromisu mi dzy władz
publiczn lub zwierzchno ci feudaln a mieszka cami miast. Jego wyrazem była wasalna w
stosunku do pana miasta władza wójtowska oraz kolegialny organ s dowy w postaci ławy,
wyłaniany spo ród mieszczan. Rada miejska przyj ła si w tej strefie, jako zjawisko wtórne,
dopiero w XIII w.
W Polsce znalazł zastosowanie model północny, a ogniwem po rednim w jego przeszczepianiu
był Magdeburg, który uzyskał przywilej prawa miejskiego w 1188 r. Przywilej ten posłu ył w 1211
r. za wzór ustrojowy Złotoryi na
l sku, a z kolei i innym miastom. Natomiast prawo
magdeburskie, które za po rednictwem Halle w Saksonii w formie obszernego pouczenia dotarło w
1235 r. do rody l skiej, stało si podstaw szeroko przyj tego w Polsce tzw. prawa redzkiego.
Podobnie prawo magdeburskie, zapo yczone z Magdeburga przez Chełmno, było podstaw tzw.
prawa chełmi skiego. Tylko niektóre nasze miasta, zwłaszcza na Pomorzu Zachodnim, korzystały
z innego wzoru ustrojowego, a mianowicie Lubeki, gdzie wcze niej ni w Magdeburgu, bo na
samym pocz tku XIII w., istniała ju rada miejska.
Tak zwane lokacje miast polskich na prawie niemieckim przebiegały etapami, a przywilej prawa
miejskiego cz sto zamykał dłu szy proces osadniczy. Tak np. w Krakowie jest po wiadczony
sołtys w 1228 r., a przywilej lokacyjny krakowski pochodzi dopiero z 1257 r.
W sumie lokowano u nas w ci gu XIII w. wi cej ni 100 miast na prawie niemieckim, ale adne
z nich nie powstało na „surowym korzeniu”; wszystkie one miały wcze niejsze zawi zki
gospodarczego ycia miejskiego. Rad miejsk do swego modelu ustrojowego wprowadził jako
jeden z pierwszych w Polsce Kraków na mocy przywileju w 1257 r. Nie miał jej jeszcze wówczas
nawet Wrocław, cho Kraków zasadniczo na jego ustroju si wzorował.
6.
Pocz tki społecze stwa stanowego
Wa ne przemiany dokonały si w XIII w. w strukturze społecze stwa polskiego. Ich istot był
proces niwelacji ró nic w grupach społecznych podporz dkowanych prawu ksi
cemu i
równocze nie wytwarzania si wi kszych grup typu stanowego. Przez pozyskiwanie ogólnych
przywilejów grupy te coraz bardziej si w stosunku do siebie zamykały, a uprzywilejowanie
stawało niekiedy ponad ró nicami maj tkowymi, a nawet klasowymi. Najpierw wyodr bniło si w
osobny stan ju w pierwszej połowie XIII w. duchowie stwo, znacznie silniej ni ludno wiecka
poddane przepisom prawa kanonicznego. Du rol w tym zakresie odegrały reformy arcybiskupa
gnie nie skiego Henryka Kietlicza (1199-1219). Szeroki immunitet dóbr ko cielnych,
wprowadzony przez Kietlicza celibat duchownych i wywalczona przeze zasada kanonicznego
wyboru biskupów zamiast monarszych nominacji, wreszcie zdobycz z połowy XIII w. w postaci
odr bnego wewn trzko cielnego s downictwa duchownych (z wyj tkiem spraw o dziedziczenie
dóbr ziemskich) – były to główne przejawy stanowej odr bno ci licznej ju w XIII w. grupy
duchownych.
Stan szlachecki zamkn ł si dopiero w XIV w., ale w ci gu stulecia XIII, a nawet wcze niej,
wyrobiły si zwyczajowo rozmaite uprawnienia tej warstwy społecznej, które zwykło si nazywa
prawem rycerskim. Nale ało do pełne, a nie tylko u ytkowe, prawo do posiadanej ziemi, wysoka
kara za zabicie (główszczyzna) i za zranienie (nawi zka), tzw. dziesi cina swobodna, polegaj ca na
wyborze instytucji ko cielnej, na rzecz której miała ona by wiadczona, przy tym nie poł czona z
obowi zkiem odwo enia jej do r k odbiorcy; dalej wynagrodzenie pieni
ne za słu b wojskow ,
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
85
bardzo cz sto immunitet, a zatem wolno od ci arów prawa ksi
cego i od jurysdykcji
urz dników ksi
cych. W XIII w. w warstwie rycerskiej widoczna jest jeszcze znaczna płynno .
Obok rycerzy piastuj cych urz dy, do warstwy tej nale eli – stanowi c jej trzon – liczni bardzo
rycerze „zwykli”, a nadto rycerze „fikcyjni”, tj. spo ród sołtysów, kmieci, czy w ogóle z
pospólstwa. Ci ostatni byli bodaj marginesem tej warstwy i je eli nie udało si im ugruntowa pod
wzgl dem maj tkowym swojej rycerskiej pozycji społecznej, spadali do warstwy wie niaczej lub
przechodzili w szeregi mieszcza stwa. Ju w XIII w. warstwa rycerska otrzymała pewne
przywileje ogólne o charakterze stanowym. Wi zały si one z jedn tylko dzielnic , były zrazu
bardzo ogólnikowe, ale nie ró niły si jako ciowo od przywilejów pó niejszych i stanowiły bez
w tpienia ich wst p. A mianowicie Władysław Laskonogi, wst puj c w 1228 r. na tron krakowski,
na wiecu w Cieni zapewnił panów krakowskich, e ich b dzie „szczerze miłował i łaskawie
popierał”, a przy tym „ka demu dochowa jego prawa”. Z kolei Wacław II, obejmuj c dzielnic
krakowsk w 1291 r., zapewnił tutejsze rycerstwo, e tylko miejscowymi panami b dzie obsadzał
urz dy w ksi stwie i
e b dzie rycerzom według zwyczaju płacił
ołd; zagwarantował
nienaruszalno nada i dawniejszych przywilejów, przyrzekaj c nadto, i nie nało y na dobra
warstwy rycerskiej nowych podatków. Co do urz dów starego typu, wiadomo, e faktycznie
obsadzał je Wacław II panami krakowskimi, ale wprowadził nowy namiestniczy urz d starosty,
który stan ł ponad godno ciami tradycyjnymi, a który obsadzał lud mi sobie oddanymi, spoza
dzielnicy krakowskiej.
Stan mieszcza ski tworzył si niejako samorzutnie w wyniku organizowania gmin miejskich.
Przywileje lokacyjne okre lały stosunek prawny i fiskalny mieszczan do panuj cego, tzn. zwalniały
ich od podległo ci s dom i urz dnikom pa stwowym, a gwarantowały odr bne s downictwo prawa
niemieckiego.
Stan wło cia ski wreszcie tworzył si nie przez nadawanie specjalnych przywilejów, ale w
wyniku wyodr bniania si innych stanów. Tylko we wsiach na prawie niemieckim mo na mówi o
analogiach ze stanem mieszcza skim.
7.
Przemiany w ustroju pa stwowym
Pa stwo polskie w XIII w. składało si w zasadzie z wielu od siebie wzajemnie niezale nych
pa stewek. Zwierzchnia władza pryncepsa przestała praktycznie istnie ju za Kazimierza
Sprawiedliwego, mimo teoretycznych aspiracji wielkoksi
cych tego władcy. Leszek Biały
podtrzymywał cz sto tytuł „ksi cia Polski”, ale gdy w 1207 r. zabiegał w Stolicy Apostolskiej o
autorytatywn konfirmacj swojej, władzy, szło w rzeczywisto ci nie o uznanie jej pryncypackiego
charakteru, lecz o posiadanie dzielnicy krakowskiej. O pryncypackiej władzy wobec seniorów
dynastii, Mieszka Pl tonogiego, Henryka Brodatego i Władysława Laskonogiego, nie mógł nawet
marzy . Jedyn realn jego pryncypack d no ci była próba utrzymania zwierzchno ci Krakowa
nad Pomorzem Gda skim, czemu słu y miały dwie pomorskie wyprawy Leszka (1217 i 1227).
Restytucj pryncypatu miały natomiast na uwadze zabiegi Henryka Brodatego w Stolicy
Apostolskiej o potwierdzenie zasady sukcesyjnej w uj ciu ustawy Bolesława Krzywoustego. Ten
sam papie Innocenty III, który w 1207 r. uznał Kraków za władztwo Leszka Białego, odnowił
bull z 1210 r. zasad senioratu. Na podstawie tej bulli Mieszko Pl tonogi zaj ł na krótko przed
swoj mierci (1211) Kraków. Była to jednak demonstracja polityczna, akt o znaczeniu
symbolicznym, bo w rzeczywisto ci władzy zwierzchniej nad pozostałymi ksi
tami Mieszko nie
osi gn ł. Pó niej pozostała ju tylko tradycja zwi zanej z Krakowem jedno ci politycznej Polski, a
posiadanie Krakowa urastało do roli symbolu tej jedno ci.
Rozbicie dzielnicowe Polski sprzyjało kurczeniu si zwierzchnich praw ksi
cych (regaliów),
b d cych najistotniejszym znamieniem monarchii wczesnofeudalnej. Otrzymuj c immunitety i
przywileje nadawcze mo ni wieccy i duchowni wchodzili w coraz wi kszym stopniu w agendy
monarsze. Wraz z uszczuplaniem si praw monarszych rosło znaczenie mo nych w pa stwie i
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
86
społecze stwie. Zacz li nie tylko bezpo rednio wpływa na ksi cia poprzez jego najbli szych
doradców, ale zdołali sobie wyrobi niemal stał reprezentacj , nadaj c form instytucji
pa stwowej starym słowia skim, bodaj e plemiennym jeszcze wiecom. W XIII w. doszły one do
rozkwitu, osi gaj c periodyczno fungowania, oraz okre lony zakres s dowych i ustawodawczych
kompetencji. Orzekały np. w sprawach spornych, w których stron był monarcha lub jego urz dnik,
podejmowały decyzje w sprawach podatków, obsady urz dów itp. Wiecowi przewodniczył ksi
,
a zasiadali w nim dostojnicy wieccy i duchowni, którym przysługiwał głos wi
cy w uchwałach
podejmowanych z reguły jednomy lnie; tło wiecu stanowiło zgromadzone dora nie rycerstwo lub
nawet ludno wie niacza, nadaj c cech jawno ci obradom, lub niekiedy spontanicznie reaguj c na
ich przebieg. Tak wyrobiona reprezentacja nadawała ksi stwom polskim XIII w. cech pa stewek
stanowych.
8.
Tron krakowski po mierci Mieszka Starego
Niedziedziczny – w my l ustawy sukcesyjnej Krzywoustego – charakter dzielnicy krakowskiej
wyrabiał przekonanie u jej mo nowładztwa (któremu przewodził wówczas ród Gryfitów), e to ono
jest dysponentem tronu w Krakowie. Ujawniło si to w sposób jaskrawy po mierci Mieszka
Starego (1202). Mistrz Wincenty Kadłubek informuje, e na dwór sandomierski Leszka Białego
udała si wówczas delegacja panów krakowskich z propozycj obj cia przeze Krakowa, pod
warunkiem jednak, e oddali swego palatyna Goworka. Krakowianie, a zwłaszcza ich pot ny
przywódca, palatyn (wojewoda) krakowski Mikołaj Gryfita, obawiali si , e wraz z obj ciem przez
Leszka tronu krakowskiego najwy szy urz d dworski w Krakowie dostanie si w r ce Goworka;
wychowawcy, opiekuna i faktycznego kierownika polityki Leszka. Oznaczałoby to kres znaczenia
Gryfitów. Wiadomo, e Leszek tego warunku nie przyj ł i e tron krakowski powierzono synowi
Mieszka Starego Władysławowi Laskonogiemu. Ten autokratyczny ksi
szybko jednak zraził
sobie panów krakowskich, którzy podnie li przeciw niemu bunt i wygnali go z Krakowa. Według
jednych badaczy stało si to po kilkumiesi cznych zaledwie jego krakowskich rz dach jeszcze w
1202 r., według innych dopiero około 1206 r. Po raz drugi poproszono do Krakowa Leszka
Białego, ale nie odnowiono starego warunku. Prawdopodobnie postawiono jednak nowy, waruj cy
urz d palatyna krakowskiego dla panów miejscowych, bo chocia Mikołaj Gryfita ju nie ył,
Goworek pojawia si nie na palacji, ale na kasztelami krakowskiej. By mo e Leszek ów warunek
obszedł w ten sposób, e faktycznie główn rol na jego dworze grał nie palatyn, ale kasztelan
krakowski i e st d pochodzi pó niejsza, a zupełnie wyj tkowa, formalna ju wy szo kasztelana
krakowskiego nad palatynem.
Leszek Biały w celu umocnienia swoich rz dów w Krakowie wyjednał w 1207 r. specjaln bull
konfirmacyjn papie a Innocentego III, która te jego rz dy aprobowała. Poszedł w zwi zku z tym
na ust pstwo wzgl dem emancypuj cego si wówczas spod władzy wieckiej Ko cioła w Polsce i
zgodził si , pierwszy spo ród ksi
t polskich, na kanoniczny wybór w Krakowie biskupa (w
miejsce monarszej nominacji). Biskupem tym został mistrz Wincenty Kadłubek. Wspomniana
wy ej bulla tego papie a z 1210 r., restytuuj ca na rzecz Mieszka Pl tonogiego zasad senioratu,
stworzyła tylko drobny epizod krakowskich rz dów tego ksi cia. Faktycznie za dzielnica
krakowska przybierała charakter dziedzicznej w linii Leszka Białego.
9.
Polityka ruska Leszka Białego
Leszek Biały kontynuował polityk rusk swego ojca. Tu po doj ciu do pełnoletno ci (ok. 1199
r.) wzi ł udział w wyprawie panów małopolskich na Ru Halick , gdzie wła nie zmarł ksi
Włodzimierz. Polacy wprowadzili na tron halicki zaprzyja nionego jeszcze z dworem Kazimierza
Sprawiedliwego ksi cia włodzimierskiego Romana M cisławicza. Wnet jednak mi dzy Leszkiem a
Romanem doszło do konfliktu, którego tło nie jest w pełni jasne. W 1205 r. Roman wkroczył z
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
87
du ym wojskiem w granice ksi stwa sandomierskiego; w bitwie, do której doszło pod
Zawichostem, Rusini zostali pokonani, a Roman poległ. Wobec małoletno ci synów Romana
rozpocz ł si długi okres walki o wpływy na Rusi i obsad tronu halickiego. Jako pretendent do
halickiej sukcesji po Romanie wyst pił król w gierski Andrzej II, formalnie jako opiekun synów
Romana; przyj ł on nadto tytuł króla halickiego. Wskutek wyprawy na Ru Leszka wspartego
przez brata Konrada mazowieckiego doszło w 1206 r. do układu mi dzy stron polsk i w giersk .
Podzielono si wpływami w ten sposób,
e ksi stwo włodzimierskie jako władztwo
Romanowiczów miało pozosta w strefie wpływów Leszka, a halickie, w którym tron obj ł ksi
perejasławski Jarosław, pozostało pod wpływem Andrzeja II. Po latach zmaga o wpływy na Rusi,
przy corocznych wyprawach ruskich Leszka, doszło w 1214 r. w układzie zawartym na Spiszu do
nowego kompromisu polsko-w gierskiego. Nieletni syn Andrzeja II, Koloman, miał zosta królem
halickim i poj za on trzyletni zaledwie córk Leszka, Salome , W par lat pó niej układ ten
formalnie wprowadzono w ycie. Ju jednak w 1221 r. Andrzej II wszedł w porozumienie z ruskim
pretendentem do Halicza, ksi ciem Nowogrodu M cisławem. Obejmował on teraz tron halicki,
swoim nast pc czyni c drugiego syna Andrzeja II, o tym samym co ojciec imieniu Leszek Biały
poniósł wi c pora k na Rusi Halickiej; nie zdołał tak e utrzyma swego wpływu we
Włodzimierzu. Jego nabytki terytorialne na Rusi okazały si równie nietrwałe. Po Leszku Białym
inicjatyw w polityce ruskiej przej ł jego brat Konrad, a pó niej sukcesorzy Konrada z linii
mazowieckiej.
10.
Wojny domowe w Wielkopolsce
Wielkopolska, któr po Mieszku Starym dziedziczył najstarszy jego syn Władysław Laskonogi,
stała si w 1206 r. widowni ostrych konfliktów wewn trznych. Ówczesny arcybiskup gnie nie ski
Henryk Kietlicz, id c za wskazaniami papie a Innocentego III, podj ł wła nie walk o reform
wewn trzko cieln oraz o emancypacj Ko cioła polskiego spod władzy wieckiej. Laskonogi
mianował biskupa w Poznaniu; wywołało to prawdopodobnie sprzeciw arcybiskupa, który rzucił na
ksi cia kl tw . Z konfliktem tym nieprzypadkowo zapewne zbiegło si wyst pienie bratanka
Laskonogiego, Władysława Odonica, który za dał nadania mu osobnej dzielnicy. Laskonogi obu
swoich przeciwników wygnał z Wielkopolski. Znale li oni oparcie u Henryka Brodatego, który
wymógł na Laskonogim ich powrót i wydzielenie Odonicowi osobnego ksi stwa z o rodkiem w
Kaliszu. W 1216 r. Odonic uderzył na stryja i wyparł go z Poznania. Z pretensjami za do Kalisza
wyst pił dawny protektor Odonica Henryk Brodaty. Ułatwiło to Laskonogiemu zupełne wygnanie
bratanka (1217), który znalazł schronienie na W grzech. Mi dzy Brodatym a Laskonogim stan ł
układ w S dowlu (1217), na mocy którego pierwszy z nich zatrzymał Kalisz, a drugi uzyskał
Ziemi Lubusk , pozostaj c dot d w zwi zku pa stwowym ze l skiem. Gwarantem tego układu
stała si Stolica Apostolska, do której coraz cz ciej zwracali si w podobnych sprawach ksi
ta
polscy.
Odonic nie znalazł poparcia na W grzech, zyskał natomiast sprzymierze ca w wi topełku
pomorskim, którego siostr poj ł za on . Działaj c z Pomorza Gda skiego, oderwał od
Wielkopolski pas nadnotecki z grodami w Uj ciu i Nakle i przyj ł tytuł ksi cia ujskiego (1223). W
1227 r. mi dzy Laskonogim i jego bratankiem rozp tała si wojna. Prowadzona ze zmiennym
szcz ciem, zako czyła si w 1229 r. zupełnym wygnaniem Laskonogiego Wielkopolski.
11.
Próby chrystianizacji Prus i sprowadzenie Krzy aków do Polski
Z pocz tkiem XIII w. dojrzewała w Polsce, zarówno w sferach ko cielnych, jak i wieckich,
my l chrystianizacji wci
jeszcze poga skich Prus. Propagował j opat klasztoru cystersów w
Łeknie w Wielkopolsce Gotfryd, powołuj c si na bull papiesk z 1206 r. Wła ciw działalno
misyjn rozpocz ł w 1209 r. mnich i okresowo opat tego klasztoru Chrystian, wraz z drugim
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
88
mnichem łekne skim Filipem-Boguchwałem z wielkopolskiego rodu Pałuków. Ten ostatni poniósł
mier m cze sk , za Chrystian przy poparciu materialnym Mszczuja pomorskiego, Konrada
mazowieckiego i Władysława Odonica osi gn ł du e sukcesy. W 1216 r. uzyskał sakr biskupi na
teren Prus, przy czym biskupstwo pruskie podporz dkowane zostało bezpo rednio papiestwu.
Istnieje domysł (T. Manteuffel), e misji Chrystiana towarzyszył plan zorganizowania pa stwa
biskupiego w Prusach, którego zwierzchno nale ałaby równie do papiestwa.
Tymczasem plan chrystianizacji Prus był jeszcze daleki od realizacji. W zwi zku z
podejmowan wła nie w 1217 r. krucjat do Ziemi wi tej Stolica Apostolska nawoływała do
wyprawy krzy owej przeciw Prusom. Sugerowała wstrzymanie wywozu do tego kraju niezb dnych
mu artykułów jak sól, elazo i bro . Wówczas Leszek Biały przeciwstawił projektowi papieskiemu
własny, niezwykle na owe czasy humanitarny plan zorganizowania w Prusach emporium
handlowego na te niezb dne artykuły, gdzie przy okazji transakcji handlowych głoszono by słowo
bo e. Do tego jednak nie doszło i sam Leszek Biały z Henrykiem Brodatym, Konradem,
wi topełkiem pomorskim i episkopatem polskim podejmowali krucjaty do Prus (1222, 1223). Pod
wpływem za Chrystiana Konrad mazowiecki i biskup płocki powołali do ycia zakon rycerski z
siedzib w Dobrzyniu, który miał by zbrojnym ramieniem biskupstwa pruskiego. wi topełk
wł czył do chrystianizacji Prus osadzonych wła nie w Gda sku dominikanów, a Konrad wszedł w
porozumienie z Zakonem Niemieckim Marii Panny, tj. z Krzy akami. Wyparty z Jerozolimy,
zakon ten znalazł pole działania na W grzech w ród poga skich Kumanów, ale st d został
wydalony (1225) i – jak si wydawało – mógł by z powodzeniem u yty do chrystianizacji Prus.
W wyniku porozumienia z Konradem mazowieckim, ale jeszcze przed wła ciwym przybyciem
do Polski, wyjednali sobie Krzy acy przywilej cesarza Fryderyka II, wystawiony w Rimini w 1226
r., który na przyszło gwarantował im na terenach podbitych status pa stwowy, z jakiego
korzystali ksi
ta Rzeszy. Konrad mazowiecki uposa ył ich nadaniami gruntowymi w ziemi
chełmi skiej o charakterze wył cznie prywatno-prawnym (1228, 1230). Natomiast ju pod dat 30
czerwca 1230 r. Krzy acy sporz dzili falsyfikat (tzw. przywilej kruszwicki), który posłu ył im do
uzurpacji władzy publicznej w obr bie tej ziemi. Wła ciw działalno rozpocz li w 1230 r. w
porozumieniu z Chrystianem. Szlak ich podbojów wiódł w dół Wisły, z kolei brzegiem morza ku
wschodowi i st d wreszcie w gł b Prus. Gdy Chrystian w latach 1233-1239 znajdował si w
niewoli pruskiej, Krzy acy rozwin li yw działalno w Stolicy Apostolskiej. Jej efektem było
pozyskanie inwestytury papieskiej na Prusy (1234), a z kolei zawi zanie stosunku lennego mi dzy
wielkim mistrzem a papie em. W 1235 r. wchłon li Krzy acy w obr b własnej organizacji
zakonnej braci dobrzy skich, a w dwa lata pó niej tak e inflancki Zakon Kawalerów Mieczowych.
Korzystaj c z poparcia cesarstwa, papiestwa i własnej siły militarnej przyst pili do budowy
pa stwa zakonnego. W Polsce nie dostrze ono niebezpiecze stwa i ch tnie udzielano im pomocy.
Tylko wi topełk pomorski podj ł z nimi natychmiast samotn walk .
12.
mier Leszka Białego i walka o tron krakowski
We wcze niejszym okresie swego panowania Leszek Biały działał w przymierzu z młodszymi
Piastami, Konradem mazowieckim, Władysławem Odonicem, a nawet i Kazimierzem opolsko-
raciborskim. Byli to niejako jego naturalni sprzymierze cy, wobec nie wygasłych jeszcze prób
restytuowania zasady senioratu. W 1217 r. zbli ył si do Henryka Brodatego, z którym spotkał si
w celu omówienia spraw politycznych na zje dzie w Dankowie na terenie ziemi wielu skiej.
Wkrótce Brodaty zawarł w S dowlu układ pokojowy z Laskonogim, a do układu tego przył czył
si prawdopodobnie i Leszek Biały. Tym nale y tłumaczy , e Brodaty i Leszek po pieszyli w
1227 r. w obronie Laskonogiego, a przeciwko Władysławowi Odonicowi, do Wielkopolski. Przy
tej okazji Leszek zamierzał przywróci zwierzchno Krakowa nad emancypuj cym si Pomorzem
Gda skim. Odonic mógł si natomiast ju orientowa , e zbli enie mi dzy Laskonogim i Leszkiem
zagra ało jego prawom do wielkopolskiej sukcesji. Kiedy Laskonogi, Brodaty, Leszek oraz
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
89
przybyły równie do Wielkopolski Konrad mazowiecki spotkali si na wiecu w G sawie,
wi topełk i Odonic dokonali zamachu, napadaj c na b d cych wła nie w ła ni ksi
t l skiego i
krakowskiego. Brodaty zbiegł ranny, a uciekaj cy Leszek padł zabity pod G saw w Marcinkowie.
mier Leszka Białego otwarła dłu szy okres zmaga o panowanie w Krakowie, bowiem syn jego
Bolesław, nazwany pó niej Wstydliwym, był wówczas zaledwie półtorarocznym dzieckiem.
Panowie krakowscy chcieli, podobnie jak po mierci Kazimierza Sprawiedliwego, ustanowi
regencj . Miała j sprawowa wdowa po Leszku Grzymisława z wojewod i biskupem
krakowskim. Stało to w sprzeczno ci z układem na prze ycie, mi dzy Leszkiem Białym a
Władysławem Laskonogim, zawartym mo e – jak przyjmuj jedni – około daty zjazdu w S dowlu,
a mo e – jak domy laj si inni – tu przed mierci Leszka, w czasie jego pomorskiej wyprawy.
Uwikłany w wojn z Odonicem, nie mógł Laskonogi dochodzi swoich praw do Krakowa, z
pretensjami natomiast do sukcesji po Leszku, lub przynajmniej do rz dów opieku czych w
dzielnicy krakowskiej, wyst pił brat Leszka Konrad mazowiecki. Dopiero wobec tej gro by
poproszono w 1228 r. do Krakowa Laskonogiego. Ten dokonuj c formalnej adopcji Wstydliwego,
uczynił go swoim sukcesorem zarówno w małopolskiej, jak i w wielkopolskiej dzielnicy (przeciw
Odonicowi), a panom krakowskim udzielił (przywilej w Cieni, por. wy ej) gwarancji typu
stanowego.
Sytuacja Laskonogiego była jednak coraz trudniejsza; musiał najpierw opu ci Małopolsk , a
pó niej te Wielkopolsk (1229). W porozumieniu z nim i w jego imieniu do Krakowa wkroczył
Henryk Brodaty. Doszło do star zbrojnych z Konradem, który zaj ł ziemi ł czycko-sieradzk , a
tak e północn cz
niew tpliwej ojcowizny Wstydliwego, tj. ziemi sandomierskiej. Brodaty
dostał si nawet do niewoli Konrada. Laskonogi próbował w 1230 r., przy pomocy Henryka
Brodatego, odzyska swoj dzielnic , ale rok pó niej zmarł na wygnaniu w Raciborzu. W
testamencie uczynił swoim sukcesorem, zarówno w Krakowie, jak i w Wielkopolsce, Henryka
Brodatego. Ten zaspokoił cz ciowo pretensje Konrada mazowieckiego, rezygnuj c na jego rzecz z
ziemi ł czycko-sieradzkiej, która weszła odt d (1232) w trwały zwi zek z dzielnic kujawsko-
mazowieck .
13.
Monarchia Henryków l skich
Wraz z obj ciem rz dów w Krakowie ugruntował Henryk Brodaty swoj opieku cz władz nad
sandomiersk dzielnic nieletniego Bolesława Wstydliwego. Ju wcze niej sprawował rz dy
opieku cze w dzielnicy opolsko-raciborskiej, która stanowiła pomost mi dzy l skiem wła ciwym
a Krakowem. Do opanowania pozostała dzielnica wielkopolska. Okazja nadarzyła si w 1233 r.,
gdy rycerstwo wielkopolskie podniosło bunt przeciwko Władysławowi Odonicowi z powodu
nadmiernego uprzywilejowania przeze Ko cioła w Wielkopolsce. Brodaty podj ł zbrojn
wypraw przeciwko Odonicowi, ale nie zdołał przełama jego oporu i musiał z Wielkopolski
zrezygnowa . Opanował j a po Wart w roku nast pnym, a Odonic uznał t jego zdobycz.
Pó niejsze próby jej rewindykacji nie powiodły si .
Brodaty oddał namiestnictwo w Wielkopolsce synowi Henrykowi Pobo nemu i zamierzał
uzyska dla w przyszło ci koron królewsk . Starania te rozpocz ł – jak si wydaje – w
porozumieniu z cesarzem Fryderykiem II. W rz dach wewn trznych okazał si nieust pliwy w
stosunku do d no ci emancypacyjnych Ko cioła. Pod koniec swego ycia zamienił rz dy
opieku cze w ksi stwie opolsko-raciborskim na władztwo bezpo rednie, przenosz c wdow po
Kazimierzu i jej dzieci do Kalisza. Henryk Brodaty zmarł w 1238 r., a władz w rozległym jego
pa stwie obj ł Henryk Pobo ny. Mimo e do lat sprawnych doszedł ju wówczas Bolesław
Wstydliwy, władztwo Henryka Pobo nego nie zostało uszczuplone i jego opieku cze rz dy w
ksi stwie sandomierskim praktycznie nie ustały. Przyjmowano, e Henryk rozszerzył nadto swoje
posiadło ci w Wielkopolsce, a mianowicie e w 1239 r. wygnał z gnie nie skiej dzielnicy Odonica,
który zmuszony był osi
w swoim dawnym władztwie na Uj ciu, gdzie w tym samym jeszcze
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
90
roku zako czył ycie. Pogl d ten jednak został wie o zakwestionowany (B. Zientara).
Henryk Pobo ny oddalił si od linii politycznej swego ojca, bo poszedł na ust pstwa w stosunku
do Ko cioła wewn trz pa stwa, a w polityce zewn trznej szukał oparcia w skłóconym z
cesarstwem papiestwie, pragn c zapewne w ten sposób wprowadzi w czyn ojcowsk my l o
koronie królewskiej.
14.
Pierwszy najazd tatarski i jego nast pstwa
wietnie pocz te dzieło zjednoczeniowe Henryków l skich okazało si nietrwałe. Zmiótł je
najazd mongolskich ludów stepowych zwanych na Zachodzie Tatarami. Ludy te przeszły wła nie
wa ny etap rozkładu wspólnot rodowych i tworzenia si pa stewek plemiennych. Jedno z plemion,
na którego czele stał chan Temud yn, w drodze jak gdyby wewn trznego podboju dokonało
zjednoczenia Mongołów. Temud yn przyj ł tytuł wielkiego chana czyli Czyngis-chana i rozpocz ł
dalsze podboje, przesuwaj c si w kierunku Chin, Indii, Chorezmu. Utworzone w wyniku
podbojów imperium mongolskie starło si w 1223 r. w bitwie nad Kalk u uj cia Donu z ksi
tami
ruskimi, którzy ponie li dotkliw kl sk . Ju po mierci Czyngis-chana (1226) podbili Tatarzy w
latach 1237-1240 Ru , a w 1241 r. podj li w lad za zbiegłymi na W gry Połowcami wypraw
zbrojn do Europy rodkowej. Jedna cz
wojsk mongolskich poci gn ła przez Siedmiogród na
W gry, a druga na Polsk . Próba stawienia czoła Tatarom przez rycerstwo małopolskie pod
Chmielnikiem i Turskiem zako czyła si kl sk Polaków. Siły zbrojne z całego swego rozległego
władztwa, wsparte przez joanitów, templariuszy, Krzy aków l skich i ludno wie niacz , które
zgromadził Henryk Pobo ny zostały rozbite, a on sam – jak wykazuj nowsze badania – dostał si
do niewoli tatarskiej i nast pnie stracony. Wyprawa za tatarska skierowała si teraz ku Morawom,
aby stamt d przej na W gry i poł czy si z reszt sił tatarskich. Pierwszy najazd tatarski miał
daleko id ce nast pstwa polityczne. Rozpadło si pa stwo Henryków l skich. Kraków zaj ł
Konrad mazowiecki. W Sandomierzu – jak wolno si domy la – usamodzielnił si Bolesław
Wstydliwy, cho stryj na pewno kr pował jego inicjatyw polityczn . Do Wielkopolski powrócili
synowie Władysława Odonica. W Kaliszu została ksi na Wiola, wdowa po Kazimierzu opolskim,
z młodszym synem Władysławem; starszy jej syn Mieszko jeszcze za ycia Henryka Pobo nego
powrócił do Opola. W 1244 r. zostali oni przez synów Odonica wyparci z Wielkopolski. Na l sku
wła ciwym rz dy obj ł (1242) Bolesław Rogatka syn Henryka Pobo nego. W nowej sytuacji
politycznej idea zjednoczenia Polski musiała si oddali na wiele lat.
15.
Małopolska pod rz dami Bolesława Wstydliwego
Rz dy krakowskie Konrada mazowieckiego trwały do 1243 r., kiedy to ksi
ten został z
Krakowa wyp dzony i pokonany w bitwie pod Suchodołem. Na opuszczony tron wprowadzono
Bolesława Wstydliwego. Główn rol w tym epizodzie dziejowym odegrał znowu przedstawiciel
pot nego rodu Gryfitów, wojewoda krakowski Klemens z Ruszczy, co z uznaniem podkre lał
wiele lat pó niej sam Bolesław Wstydliwy. Próby odzyskania Krakowa przez Konrada nie
powiodły si , z jego za synami uło ył Bolesław poprawne stosunki.
Znaczenie Małopolski wzrosło dzi ki odkryciu soli kamiennej (1251); wcze niej bowiem
eksploatowano tylko solank . Bolesław Wstydliwy przeprowadził powa n reform salin, dzi ki
której stały si one dochodowym przedsi biorstwem monarszym.
W stosunkach wewn trznych zaznaczała si daleko id ca i skuteczna d no emancypacyjna
Ko cioła, która znalazła wyraz w rozległych przywilejach immunitetowych. Ale doszło te do
sporu ksi cia z biskupem Pawłem z Przemankowa (1273). Du rol odgrywał tu w yciu
pa stwowym wiec.
W tocz cym si od 1246 r. sporze czesko-w gierskim o spadek po austriackich Babenbergach
Bolesław Wstydliwy (za nim Bolesław Pobo ny i Leszek Czarny) zaanga ował si po stronie
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
91
W gier. Zawa yło tu zapewne jego mał e stwo z córk Beli IV w gierskiego, jak równie
mał e stwo siostry Bolesława Salomei z bratem Beli Kolomanem. Poniewa równocze nie
ksi
ta l scy poparli Czechy, Bolesław Wstydliwy podejmował dywersyjne, niszcz ce wyprawy
na l sk. Natomiast Władysław ksi
opolski wyprawił si w 1273 r. na Kraków. W drodze
powrotnej został wprawdzie pobity pod Bogucinem, ale Bolesław zrzekł si na jego rzecz
zachodniej cz ci ziemi krakowskiej, tak e granica ksi stwa opolsko-raciborskiego przesun ła si
wówczas pod sam Kraków. W tym czasie Bolesław odst pił od sojuszu z W grami, a w 1278 r. w
wielkiej rozprawie czesko-habsburskiej (bitwa pod D rnkrut) wysłał nawet Czechom posiłki.
Anga ował si nadto Bolesław w ko cielny program chrystianizacji Ja wie y i Rusi (biskupstwo
łukowskie), bez wi kszych jednak sukcesów. Przed mierci (1279) na nast pc swego desygnował
ksi cia sieradzko-ł czyckiego Leszka Czarnego, co potwierdziła nadto elekcja mo nych.
16.
Post py rozbicia dzielnicowego na l sku
Samodzielne rz dy l skie Bolesława Rogatki trwały niespełna sze lat, kiedy do udziału we
władzy musiał dopu ci młodszego brata Henryka III, a z kolei wydzieli mu osobne ksi stwo
(1248). Była nim zrazu zachodnia cz
l ska, gdy wschodni z Wrocławiem zatrzymał Bolesław
dla siebie. W par miesi cy pó niej bracia zamienili mi dzy sob dzielnice. Tymczasem z
roszczeniami do władzy wyst pił nast pny brat Konrad, który porzucił karier duchown . Bolesław
przyj ł go do współrz dów swojej dzielnicy, ale wnet pod naciskiem Przemy la I wielkopolskiego
wydzielił mu ksi stwo głogowskie. Równocze nie kolejny brat Rogatki, Władysław, dopuszczony
został do współrz dów w ksi stwie wrocławskim Henryka III. Tu do dalszego podziału nie doszło,
bo Władysław przebywał na dworze praskim, gdzie z czasem został kanclerzem; pó niej był
biskupem passawskim i arcybiskupem salzburskim. Ten stan utrzymał si tak e po mierci Henryka
III (1266), kiedy z kolei jego syn Henryk IV Probus pozostawał formalnie we współrz dach z
Władysławem. Dopiero mier Henryka IV (1290) poci gn ła za sob istotne zmiany terytorialne
tej dzielnicy. Natomiast ksi stwo legnickie Bolesława Rogatki rozpadło si po mierci tego (1278)
na wła ciwe legnickie oraz na jaworskie. Z ksi stwa głogowskiego po mierci Konrada (1273 lub
1274) wydzieliło si osobne pa stewko cinawsko-szprotawskie. Przył czył je z powrotem do
ksi stwa głogowskiego w 1289 r. Henryk I głogowski. Dzielnica opolsko-raciborska utrzymała si
w cało ci a do mierci ksi cia Władysława (1281), po czym rozpadła si na cztery ksi stwa:
opolskie, raciborskie, cieszy skie i bytomskie.
W omawianym tu okresie l sk wykazywał orientacj proczesk , któr ułatwiło pokrewie stwo
(po matce) synów Pobo nego z Przemy lidami. W sporze Czech z W grami, o spadek po
Babenbergach a nast pnie z Habsburgami, ksi
ta l scy popierali stron czesk . Konsekwencj
tej polityki był dokonany przez Henryka IV Probusa zapis – wprawdzie pó niej odwołany –
ksi stwa wrocławskiego na rzecz Przemy lidów.
Post puj ce rozbicie dzielnicowe l ska miało swoje fatalne nast pstwa. Konflikty zbrojne
Bolesława Rogatki z Henrykiem III zmuszały obie strony do szukania pomocy na zewn trz,
niekiedy kosztem zrzecze terytorialnych. Tak wi c Henryk III zastawił margrabiemu
mi nie skiemu pograniczny gród Szydłów, który szcz liwie na stałe od l ska nie odpadł, za
Bolesław Rogatka oddał w 1249 r. za cen obiecanej pomocy połow pot nego grodu Lubusza
arcybiskupstwu magdeburskiemu, a drug – Marchii Brandenburskiej. Nie zdołał ich wykupi , a
poł czona nast pnie w r kach brandenburskich (1252), stała si Ziemia Lubuska zawi zkiem tak
gro nej dla Polski Nowej Marchii. W stosunkach wewn trznych ksi
ta l scy odznaczali si
nieust pliwo ci wobec roszcze Ko cioła, co wiodło do cz stych sporów. Najostrzejszy przebieg
miał spór Henryka IV Probusa z biskupem wrocławskim Tomaszem II w latach 1274-1287.
Przybrał on charakter wojny domowej i wstrz sn ł całym ksi stwem wrocławskim. W miastach
l skich tego okresu zaznaczył si wzrost znaczenia ywiołu niemieckiego, który z jednej strony
stał si czynnikiem aktywizuj cym t dzielnic pod wzgl dem gospodarczym, ale z drugiej parł do
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
92
rozlu nienia jej zwi zku z pozostałymi dzielnicami Polski na korzy bujnie rozwijaj cych si
wówczas Czech, ku którym wyra nie ci
ył.
17.
Wielkopolska pod rz dami synów Władysława Odonica
Przemysł I i Bolesław Pobo ny rz dzili najpierw przez wiele lat Wielkopolsk wspólnie. Z
czasem przewa yła d no do podziału Odonicowej spu cizny. Trzykrotnie dzielili j bracia
mi dzy siebie {1247, 1249 i 1253). Ostatecznie za trzecim razem Przemysł uzyskał cz
zachodni z o rodkiem w Poznaniu, a Bolesław cz
wschodni z Gnieznem i Kaliszem. Podział
ten – cho krótkotrwały – zaci
ył na
t
pó niejszym podziale administracyjnym Wielkopolski. Ju
w 1257 r. zmarł Przemysł, dzi ki czemu cała Wielkopolska znalazła si pod władz Bolesława
Pobo nego. Dopiero na par lat przed swoj mierci oddał Bolesław Pobo ny dzielnic pozna sk
Przemysłowi II, pogrobowemu synowi Przemy l I; gdy za zmarł w 1279 r., cał Wielkopolsk
zawładn ł z kolei Przemysł II.
Na czoło spraw politycznych drugiej połowy XIII w. wysun ła si w dzielnicy wielkopolskiej
sprawa obrony kresów zachodnich, ci lej pogranicznych grodów Drezdenka i Santoka, przed
zaborczo ci tzw. Nowej Marchii brandenburskiej, która wła nie wciskała si mi dzy
Wielkopolsk i Pomorze Zachodnie coraz gł biej si gaj cym klinem. Brandenburczycy opanowali
zrazu przej ciowo w 1265 lub 1266 r. Santok, a w 1270 r. zawładn li ju obydwoma grodami.
Zdołali nadto zhołdowa władc pomorskiego Mszczuja II. Bolesław Pobo ny wraz z
młodocianym bratankiem Przemysłem II podj ł akcj rewindykacyjn , w której próbował
przymierza z Mszczujem. Gdy jednak Mszczuj nie dotrzymał przyrzecze , Bolesław zbli ył si do
Barnima zachodniopomorskiego. W efekcie kilkuletnich zmaga strona polska odzyskała w 1272 r.
Drezdenko, a z kolei w 1278 r. Santok.
Na czoło zagadnie politycznych Wielkopolski w omawianej epoce wysuwaj si stosunki z
dzielnic kujawsk . Ksi
Kazimierz kujawsko-ł czycko-sieradzki, który poj ł za on córk
Henryka Pobo nego, otrzymał wraz z ni kasztelani l dzk w Wielkopolsce. Po doj ciu do władzy
w dzielnicy wielkopolskiej synów Odonica, Bolesław Pobo ny uzyskał jej gnie nie sk cz
i
natychmiast podj ł prób rewindykacji L du (1247, 1258).
Zdobył go ostatecznie w 1261 r. W 1268 r. rycerstwo inowrocławskiej cz ci Kujaw podniosło
bunt przeciwko swemu ksi ciu Ziemomysłowi z powodu nadmiernego faworyzowania Niemców i
wezwało Bolesława Pobo ne aby obj ł wspomnian cz
Kujaw we władanie. Bolesław panował
przynajmniej trzy lata, po czym zwrócił j Ziemomysłowi, dla siebie trzymuj c kasztelani
kruszwick .
W drugiej połowie XIII w. w Wielkopolsce ywo rozwijały si miasta, a niektóre z nich; jak
zwłaszcza Pozna , Kalisz, Pyzdry i Gniezno, doszły nawet do du ego znaczenia.
18.
Podziały polityczne w dzielnicy kujawsko-mazowieckiej
Jeszcze za ycia Konrada mazowieckiego zarysował si podział je ksi stwa na cz
kujawsk ,
któr oddał w 1233 r. pod władz swego syna Kazimierza, oraz mazowieck , w której władz
powierzył drugiemu synowi Bolesławowi. wie o oderwan przez siebie od Krakowa ziemi
ł czycko-sieradzk przył czył Konrad najpierw do terytorium Bolesława, a nast pnie w zwi zku z
oddaniem na rzecz synów Kujaw i Mazowsza s osiadł w nowo nabytej dzielnicy, przypuszczalnie
po to, aby by bli ej Krakowa. W 1247 r., gdy Konrad zmarł, ziemia ł czycko-sieradzka poł czyła
si z Kujawami. Mazowsze za po rychłej mierci Bolesława (1248) przeszło we władanie jego
brata Ziemowita, wła ciwego protoplast mazowieckiej linii Piastów, od 1247 r. ksi cia czerskiego.
Po mierci Ziemowita w 1262 r. Mazowsze rozpadło si na dzielnic płock jego syna Bolesława
II, oraz czersk – drugiego syna Konrada. W 1294 r., po mierci Konrada zostało scalone i pod
jedn władz przetrwało do 1313 r. Zupełnie inne były koleje dzielnicy kujawsko-ł czycko-
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
93
sieradzkiej. Jeszcze za ycia Kazimierza najstarszy jego syn Leszek Czarny otrzymał Ł czyc i
Sieradz (1260). Po mierci za Kazimierza (1267) Kujawy obj ł drugi jego syn Ziemomysł.
Wreszcie po doj ciu do lat sprawnych pozostałych trzech synów Kazimierza, tj. Władysława
Łokietka, Kazimierza II i Ziemowita, ten ostatni najmłodszy, osiadł w Dobrzyniu, a Łokietek z
Kazimierzem dzielili rz dy na Kujawach brzeskich i w Ł czycy; nadto po mierci Leszka Czarnego
Łokietek obj ł Sieradz. Kujawy Inowrocławskie Ziemomysła miały z kolei trzech sukcesorów, a
ksi stwo dobrzy ski Ziemowita – a czterech.
Jeszcze za ycia Konrada mazowieckiego jego dzielnica stan ła wota problemu najazdów
ja wi skich. Aby si przed nimi zabezpieczy , Konrad osadził cz
rycerzy dobrzy skich, tych,
którzy nie poł czyli si z Krzy a karni, w Drohiczynie (1237). Musiał zatem posiada ów gród
le cy ju poza Mazowszem, ku któremu kierowało si mazowieckie osadnictwo. Dobrzy cy
napadów ja wi skich nie powstrzymali, a działalno ich wnet wygasła. Około połowy XIII w.
Drohiczyn ju od Mazowsza odpadł. Najazdy Ja wi gów ci gn ły si jeszcze przez kilkadziesi t
lat, a jeden z ostatnich (1282) si gn ł a do Małopolski. Równocze nie ksi
ta mazowieccy
utrzymywali niemal nieprzerwanie przyjazne stosunki z Rusi . Kujawy stan ły wobec takich
problemów, jak spór o L d, kujawskie rz dy Bolesława Pobo nego, s siedztwo krzy ackie i
pomorskie. Niebezpiecze stwa od strony Krzy aków jeszcze tu nie dostrzegano, co wi cej –
udzielano im czynnego poparcia w walkach zbrojnych z Pomorzem Gda skim.
Na Kujawach, a tak e na Mazowszu, rozległe przywileje immunitetowe osi gn ł Ko ciół.
Mniejsz rol ni w innych dzielnicach odgrywało tu osadnictwo na prawie niemieckim; nie tkn ło
ono jeszcze niemal w omawianym okresie Mazowsza.
19.
Ku zjednoczeniu Polski
Przemiany gospodarczo-społeczne Polski XIII w. stworzyły warunki, w których zjednoczenie
Polski stało si konieczno ci . Rozwój gospodarki towarowo-pieni nej tworzył wi zi
ekonomiczne o charakterze wczesnych rynków lokalnych, ale równie i wi zi handlowe o szerszym
zasi gu, wykraczaj ce poza granice pojedynczych ksi stw i wymagaj ce opieki władzy
pa stwowej, jakiej nie mogły zagwarantowa drobne, cz sto skłócone mi dzy sob organizmy
polityczne. Je eli nawet poszczególne miasta Polski ci
yły w drugiej połowie XIII w. czy to ku
Czechom, czy to ogólnie ku niemczy nie, to rozwój ycia miejskiego tej epoki i tak stanowił
obiektywny czynnik zjednoczenia Polski. Dalej rycerstwo, które wyrobiło sobie ju do szeroki
zakres uprawnie typu stanowego, stawało si ponaddzielnicow solidarn sił społeczn . Było ono
zainteresowane W takiej władzy publicznej, która na gruncie wyrobionych ju praw tej grupy spo-
łecznej strzegłaby jej interesów przed przerostem znaczenia mo nych i roszczeniami Ko cioła. Ale
i mo nowładztwo, dawniej główna siła rozkładowa jedno ci politycznej Polski, odgrywa zacz ło
inn rol . Tworzyło teraz stronnictwa o zró nicowanych tendencjach, popieraj ce nierzadko
przedsi wzi cia zjednoczeniowe. Wreszcie bardzo wa n rol w procesie zjednoczenia ziem
polskich odegrał Ko ciół. Stanowił on wci jedn prowincj ko cieln , a zatem organizacj
wi
c w cało wszystkie dzielnice. Podział za na diecezje nie pokrywał si z podziałami
politycznymi, co niew tpliwie utrudniało prac duszpastersk . Jeszcze wi ksze niedogodno ci
odczuwała ko cielna administracja gospodarcza. Dobra bowiem jednego biskupstwa i jego kapituły
znajdowały si cz sto na obszarze kilku, nie zawsze zgodnych mi dzy sob władców. Wa nie za
polityczne cz sto dawały si we znaki posiadło ciom ko cielnym. Tak np. wiadomo, e najazd
wi topełka pomorskiego na Kujawy z 1238 r. odczuło bardzo dotkliwie biskupstwo włocławskie.
Podobnie dobra biskupstwa wrocławskiego powa nie ucierpiały w 1271 r. wskutek dywersyjnych
napadów na l sk Bolesława Wstydliwego przy poparciu Leszka Czarnego, Bolesława Pobo nego
i Konrada czerskiego. O ywotno ci ideologii zjednoczeniowej w łonie Ko cioła polskiego
wiadczy legenda o w. Stanisławie, a mianowicie jej w tek o zro ni ciu si członków wi tego, co
miało zapowiada poł czenie si w jedn cało rozbitej politycznie Polski. Nie bez racji
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
94
arcybiskup Jakub winka był gor cym rzecznikiem zjednoczenia.
Ruchowi zjednoczeniowemu towarzyszyło rozbudzenie w całym niemal społecze stwie
wiadomo ci narodowej. Miało ono za podstaw ponaddzielnicowe wi zi ekonomiczne, a za
katalizator napływ obcych j zykowo i obyczajowo osadników lub rycerzy niemieckich;
oddziaływało na ideologi zjednoczeniow , ale i wtórnie wzmagało si na fali zjednoczeniowego
procesu.
Bardzo istotnym wreszcie czynnikiem tego procesu była sama dynastia piastowska, która
przechowała silne poczucie wi zi rodzinnej i – maj c by mo e oparcie w ówczesnym prawie
prywatnym – prze wiadczeni o niepozbywalno ci dóbr poza kr g rodzinny, jak gdyby i tutaj
obowi zywało prawo bli szo ci krewnych do nabywania posiadło ci w obr bi rodziny, poł czone z
tzw. prawem retraktu w wypadku pomini cia bli szych. Jeszcze np. Henryk IV Probus, który za
młodu sukcesj swego ksi stwa najprawdopodobniej przekazał Przemy lidom, pod koniec ycia z
odno nych zobowi za si wycofał na rzecz krewniaka l skiego. Przemysł II wielkopolski przelał
wprawdzie w 1291 r. na Wacława II czeskiego swoje prawa do ziemi krakowskiej, ale uczynił to w
sytuacji przymusowej. W XIV w. to poczucie ju si zatracało, jak wiadczy o tym cho by fakt e
Henryk VI wrocławski zapisał swoj sukcesj Luksemburgom.
20.
Ksi
ta polscy wobec idei zjednoczenia Polski u schyłku XIII w.
Od dawna domy lano si , ze około 1287 r. czterej ksi
ta polscy a mianowicie Leszek Czarny,
Henryk IV Probus, Przemysł II i Henryk głogowski, zawarli porozumienie co do kolejnej
wzajemnej sukcesji dzielnicy krakowskiej, czy mo e równie ich dzielnic dziedzicznych. Pogl d
ten, oparty jedynie na wnikliwej analizie nast pstwa wypadków, został zakwestionowany, ale sama
konsekwentna d
no naszych ksi
t ze schyłku XIII w. do scalania ziem polskich nie mo e
ulega w tpliwo ci.
W 1288 r. zmarł bezpotomnie po dziewi cioletnich rz dach w Krakowie Leszek Czarny.
Rycerstwo dzielnicy małopolskiej powołało na jego nast pc Bolesława, ksi cia płockiego.
Tymczasem kasztelan krakowski Sułko oddał stolic ksi stwa Henrykowi IV Probusowi, który
znalazł tu oparci szczególnie w mieszcza stwie. Z pocz tkiem roku nast pnego, gdy Probus bawił
ju na l sku, ruszyła do Krakowa wyprawa posiłkowa, prowadzona przez ksi
ta: Przemka
szprotawskiego, Bolka opolskiego i Henryka legnickiego. W drodze powrotnej ksi
ta ci zostali
pobici pod Siewierzem przez pretendenta mazowieckiego Bolesława płockiego, jego brat Konrada
oraz Władysława Łokietka. Przemko zgin ł na polu bitwy, a Bolko dostał si do niewoli. Kraków
zaj ł Łokietek, któremu Bolesław płocki przekazał swoje prawa do spu cizny po Leszku Czarnym.
W nowej wyprawie (1289) Henryk IV bez trudu zawładn ł Krakowem, za Łokietek zatrzymał
ziemi sandomiersk . Teraz podj ł Henryk starania o koron królewsk , w trakcie których zgin ł
otruty (1290). W sporz dzonym tu przed mierci testamencie przekazał dzielnic krakowsk
Przemysłowi II wielkopolskiemu, a własne ksi stwo wrocławskie Henrykowi głogowskiemu.
Ewentualne roszczenia Przemy lidów miała zaspokoi oddana im ostatni wol Probusa ziemia
kłodzka. Przemysł zaj ł Kraków bez trudu, natomiast sprawa głogowskiej sukcesji we Wrocławiu
natrafiła na opór Henryka z linii legnickiej, za którym opowiedzieli si mieszczanie wrocławscy i
którego poparł Wacław II czeski. Wynikły st d konflikt zbrojny zako czył si dopiero w 1294 r. W
tym okresie trzykrotnie rozbierano najwi ksze na l sku ksi stwo wrocławskie. Znaczn jego
cz
, poło on po prawym brzegu Odry, utrzymał w swoich r kach Henryk głogowski. Wrocław z
centraln lewobrze n cz ci l ska pozostał w r kach Henryka legnickiego. Cz
południow
ksi stwa wrocławskiego ze widnic i Zi bicami otrzymał jeszcze w 1291 r. brat Henryka
legnickiego Bolko jaworski, który w sporze o spadek po Probusie popierał Henryka głogowskiego.
Gdy w 1296 r. zmarł Henryk Gruby legnicki, władztwo jego rozpadło si na trzy ksi stwa, a
mianowicie: wła ciwe legnickie, wrocławskie i brzeskie (Brzeg nad Odr ). Najpot niejszym za
ksi ciem l ska był teraz Henryk głogowski.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
95
21.
Roszczenia Przemy lidów do Krakowa
Tymczasem z pretensjami do dzielnicy krakowskiej wyst pił Wacław II z dynastii
Przemy lidów. Według tradycji czeskiej zapisu tej dzielnicy (zapewne ł cznie z sandomiersk ) na
jego rzecz dokonała wdowa po Leszku Czarnym, a ciotka Wacława, Gryfina. W wietle polskiego
prawa dynastycznego zapis taki – je eli faktycznie nast pił – nie miał mocy prawnej.
Prawdopodobnie jednak jeszcze przed mierci Henryka IV Probusa sposobił si Wacław do
opanowania Krakowa, bo pocz wszy od 1289 r. tworzył sobie pomost do tej dzielnicy przez
zhołdowanie najpierw ksi cia bytomskiego, a nast pnie ksi
t cieszy skiego i opolskiego (1291)
oraz raciborskiego (1292). mier za Probusa dała mu do r ki najsilniejszy atut. Wacław był
bowiem dawniej przewidywany na sukcesora w ksi stwie wrocławskim, a poniewa w 1280 r.
Henryk Probus uznał si wasalem króla niemieckiego Rudolfa Habsburga, wystarał si teraz
Wacław o przekazanie mu spu cizny Henryko we j przez Rudolfa jako pana lennego. Chocia
stosunek lenny Henryka IV do Rzeszy niemieckiej nie mógł w adnym wypadku dotyczy
Krakowa, łatwo było rozci gn go i na dzielnic krakowsk , skoro Henryk z czasem j posiadł.
Tytuły te jednak nie wystarczały. Zdawał sobie z tego spraw sam Wacław, bo przyst pił do
organizowania w Małopolsce stronnictwa, które by go poparło. Istotnie cz
panów małopolskich
z biskupem Pawłem z Przemankowa na czele dokonała elekcji Wacława na tron krakowski. Zdaje
si , e Paweł z Przenankowa, który ju dawniej znajdował si w opozycji do Bolesława
Wstydliwego i Leszka Czarnego, po mierci Henryka IV poparł Przemysła II wielkopolskiego.
Przemysł, po utracie oparcia w tym mo nym przedstawicielu Ko cioła krakowskiego, wobec
niechybnej gro by rozprawy zbrojnej z Wacławem II, zrzekł si na jego rzecz Krakowa. Gdy ju
nic nie stało Wacławowi na przeszkodzie, biskup bamberski Arnold na czele wojsk czeskich zaj ł
w jego imieniu Kraków (1291). Wacław przyj ł tytuł ksi cia krakowskiego i sandomierskiego,
chocia w Sandomierzu władz sprawował Łokietek. Wkrótce delegacja panów krakowskich z
biskupem Pawłem z Przemankowa udała si do Czech, gdzie pozyskała omówiony ju przywilej
lutomyski (1291), który gwarantował zdobycze Ko cioła i rycerstwa i który stanowił ze strony
Wacława dopełnienie warunków w sprawie jego elekcji na tron krakowski. W 1202 r. wyprawił si
Wacław przeciw Łokietkowi. Najpierw wyparł go z Sandomierza, a nast pnie obl onego w
Sieradzu przymusił do zrzeczenia si Małopolski i zło enia hołdu lennego. W razie niedotrzymania
przez Łokietka tych warunków mieszczanie Brze cia Kujawskiego i Brze nicy mieli wypowiedzie
mu posłusze stwo. Hołd lenny zło yli wówczas Wacławowi brat Łokietka Kazimierz oraz ksi
płocki Bolesław. Tak zawładn ł Wacław II Małopolsk i ustanowił tu namiestniczy urz d starosty,
na który – wbrew gwarancjom przywileju lutomyskiego o obsadzaniu godno ci przez panów
miejscowych – powoływał oddanych sobie ludzi spoza Szielnicy (Bolko ksi
opolski, Tasso z
Wiesenburga, Mikołaj ksi
opawski).
22.
Królestwo Przemysła II i jego upadek
Swoj rezygnacj na rzecz Czech z Krakowa i Sandomierza traktował
zapewne Przemysł II jako
dora n konieczno , bo ju wnet po sukcesie Wacława II z 1292 r. uznał t rezygnacj za nie
wi
c ; znalazło to wyraz w jego tytulaturze z pocz tku 1293 r. (ksi
Wielkopolski i dziedzic
Krakowa) oraz w utrzymanym po jego krakowskich rz dach godle i piecz tnym w postaci
ukoronowanego orła, jakiego u ywał Henryk Probus; ł czyło si to z zarzuceniem godła
wielkopolskiego, tj. lwa. By m w zwi zku z pogłoskami na temat stara Wacława II o koron
polsk wszcz ł w Rzymie takie zabiegi równie Przemysł II. Akcja była skuteczna, bo uzyskał
zgod papiesk , w my l której arcybiskup Jakub winka dokonał w Gnie nie w czerwcu 1295 r.
aktu koronacyjnego. Królestwo Przemysła II miało szczupł podstaw terytorialn , bo oprócz
Wielkopolski obejmowało faktycznie tylko Pomorze Gda skie, które stosownie do umowy z 1282
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
96
r. mi dzy Mszczujem II pomorskim, a Przemysłem II, po mierci Mszczuja w 1294 r. przeszło pod
władz Przemysła. W intencji swego twórcy nie miało to by bynajmniej partykularne królestwo
wielkopolskie; teoretycznie rozci gało si ono z pewno ci na cało ziem polskich, przy czym
Przemysł nie rezygnował na przyszło nawet ze stołecznego charakteru Krakowa w tworzonym
pa stwie. Na pokoronacyjnej jego majestatycznej piecz ci widnieje wszak krakowski orzeł w
koronie.
Królewskie rz dy Przemysła II trwały zaledwie siedem miesi cy. Został on bowiem
zamordowany w Rogo nie (luty 1296) w wyniku spisku wielkopolskich rodów Zarembów i
Nał czów, a przy prawdopodobnej inspiracji brandenburskiej. W my l wcze niejszych układów
Przemysła II najpierw z Henrykiem głogowskim, a pó niej prawdopodobnie z Władysławem
Łokietkiem co do sukcesji w Wielkopolsce, po spadek Przemysłowy si gn li równocze nie obaj ci
pretendenci. W ka dym razie pierwszy znalazł oparcie w miastach, a drugi w rycerstwie i władzach
ko cielnych. Sytuacj komplikowało nadto wyst pienie Łokietkowego bratanka Leszka kujawsko-
inowrocławskiego, który z racji powinowactwa z wygasł pomorsk dynasti zaj ł Pomorze
Gda skie. Łokietek odebrał jednak Pomorze bratankowi, a z Henrykiem głogowskim, którego nie
zdołał wyprze z Wielkopolski, wszedł jeszcze w 1296 r. w układy. W Krzywinie dokonano wi c
podziału pa stwa Przemysła II. Łokietek oprócz Pomorza zatrzymywał trzon dzielnicy
wielkopolskiej z głównymi grodami w Gnie nie, Kaliszu i Poznaniu, za Henryk głogowski posiadł
południowo-zachodnie tereny pograniczne. Trudno ci wewn trzne w Wielkopolsce, a nadto wojna
z Wacławem, zmusiły Łokietka w 1297 r. do nowego zrzeczenia si na rzecz – Wacława Krakowa i
Sandomierza. Wkrótce stracił Łokietek oparcie w sferach ko cielnych Wielkopolski (1298), które
odwróciły swoje sympatie ku Henrykowi głogowskiemu. Kiedy w 1299 r. zobowi zał si do hołdu
lennego na rzecz Czech, doszło do buntu rycerstwa, które po wygnaniu Łokietka powołało na tron
wielkopolski Wacława II. Niemało zapewne zabiegał o to sam Wacław, toruj c sobie nadto drog
do spu cizny po Przemy le II przez mał e stwo z jego córk Ryks . Zaj wszy Wielkopolsk ,
opieraj c si na znacznej sile militarnej i formalnie wybrany na władc , koronował si w 1300 r. na
króla Polski. Aktu koronacji dokonał arcybiskup Jakub winka, który pi lat wcze niej wło ył
koron na głow Przemysła II. Dzieło zjednoczenia zostało w znacznym stopniu dokonane, bo
Wacław skupił w swoich r kach wi kszo ziem polskich, a nadto próbował rozci gn sw
władz zwierzchni na terytoria pozostałe. Miał wi c cał Małopolsk , Wielkopolsk , Pomorze
Gda skie, opuszczon przez Łokietka cz
Kujaw z ziemiami ł czyck i sieradzk , był panem
zwierzchnim dawnej dzielnicy opolsko-raciborskiej, Kujaw inowrocławskich, a prawdopodobnie
równie Mazowsza. Praktycznie wi c poza zasi giem jego władzy pozostawały ksi stwa l ska
wła ciwego i przypuszczalnie ziemia dobrzy ska.
23.
Kultura Polski XHI w.
W kulturze polskiej XIH w. zaszły bardzo istotne zmiany. Przede wszystkim bardzo poka nie
rozszerzył si kr g rzeczywistych odbiorców nowych chrze cija skich tre ci ideowych. Wci
jeszcze głównymi o rodkami wy szej kultury umysłowej były siedziby biskupów, a zwłaszcza
działaj ce w ich otoczeniu kapituły, które skupiały zawsze wi ksz liczb ludzi wykształconych.
Szkoły katedralne przodowały w dziedzinie o wiaty przygotowuj c co prawda głównie adeptów
stanu duchownego. Liczb szkół przy katedrach biskupich i ko ciołach kolegiackich dochodziła w
XIII w. do 30. Dopiero w tym stuleciu utworzono sie organizacji parafialnej, z czym ł czył si
wzrost liczby duchowie stwa, a Ko ciół zbli ył si powa nie do ludu. Szkoły parafialne były
jeszcze nieliczne (w Krakowie pierwsza w latach dwudziestych XIII w.) i powstawały na razie
jeszcze głównie w miastach. Od swoich pocz tków dawały jednak mo liwo ci elementarnej nauki
nie tylko dla potrzeb Ko cioła, ale równie dla celów formuj cego si stanu mieszcza skiego.
Pojawiła si troska o polskie oblicze krzewionej przez Ko ciół kultury, co znajdowało wyraz w
postulatach, aby duszpasterze polscy znali polski j zyk (zalecenie legata papieskiego z 1248 r. oraz
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
97
uchwała synodalna z 1285 r.).
Zmienił si w omawianej epoce zasi g kulturalnego oddziaływania klasztorów. Dawne
zgromadzenia religijne: benedykty skie, kanoników regularnych, norberta skie, cysterskie,
jakkolwiek miały znaczne osi gni cia, działały w pewnej izolacji w stosunku do szerszych kr gów
społecze stwa. W XIII w. prym wiodły nowe zakony dominikanów i franciszkanów, które
powstały na pocz tku stulecia w Europie zachodniej na fali miejskich ruchów społecznych,
maj cych najcz ciej zabarwienie sekciarskie i antyfeudalne. Je eli miały sprosta zamierzeniu
swoich twórców, musiały si maksymalnie zbli y do społecze stwa miejskiego i oddziaływa na
nie słowem lub przykładem. Pierwszy konwent dominika ski powstał w Krakowie w 1222 r.,
nast pnie w par lat pó niej we Wrocławiu i Sandomierzu, a ju w 1228 r. zorganizowano w Polsce
dominika sk prowincj zakonn . Pó niej, bo około 1236 r. pojawili si u nas franciszkanie
(Kraków), którzy równie wkrótce utworzyli liczne konwenty.
Nowe tre ci kulturalne si gały coraz bardziej w gł b społecze stwa. Nie tylko przybywało
duchownych polskiego pochodzenia, ale na gruncie rodzimym rozwin ła si twórczo
intelektualna i artystyczna. Coraz cz ciej udawali si Polacy na studia zagraniczne, a nierzadko
przyczyniali si do rozwoju my li w skali ogólnoeuropejskiej. List wybitnych przedstawicieli
nauki i pi miennictwa otwiera mistrz Wincenty Kadłubek, wychowanek uniwersytetu w Pary u lub
Bolonii, czy mo e jednego i drugiego, kanclerz Kazimierza Sprawiedliwego, potem (od 1207)
biskup krakowski, a wreszcie w ci gu ostatnich pi ciu lat ycia – mnich u cystersów w J drzejowie
(zm. 1223). Jego kronika, rozsnuwaj ca dzieje Polski na kanwie dziejów powszechnych, była nie
tylko dziełem bardzo poczytnym, ale wpłyn ła silnie na rozwój ówczesnego rodowiska
intelektualnego w Krakowie, jak i na cał niemal przeddługoszow historiografi polsk . Manier
pisarsk Kadłubka mo na dostrzec w licznych dokumentach, powstałych w Krakowie w pierwszej
połowie XIII w., w niektórych zapiskach Rocznika kapitulnego krakowskiego, a inspiracj jego
dzieła – w powstałych w połowie XIII w. ywotach w. Stanisława pióra dominikanina Wincentego
z Kielc. Studia zagraniczne odbywał, nast pca Kadłubka na stolicy biskupiej krakowskiej, Iwo
Odrow (zm. 1229), który pozostawił po sobie spory ksi gozbiór. Zagraniczn peregrynacj
odbyli dalej dwaj krewniacy Iwona,
w. Jacek i bł. Czesław, inicjatorzy zgromadze
dominika skich w Polsce. Za granic studiowali wybitni prawnicy polscy omawianej epoki, Jakub
ze Skaryszowa (zm. 1268) i Stefan Polak (zm. ok. 1275), podobnie jak autor słynnej Kroniki
cesarzy i papie y Marcin Polak z Opawy (zm. ok. 1278), niekiedy jednak uwa any za Czecha. W
ostatniej wierci XIII w. powstał w Pary u traktat o przyrz dzie astronomicznym zwanym
„torquetum”, autorstwa Franka z Polski. Z Pary em zwi zany był l zak (ojciec z Turyngii, matka
ze
l ska) Witelo (zm. 1314), którego traktat o optyce (pt. Perspektywa) nale y do
najwybitniejszych produktów nauki redniowiecznej w skali ogólnoeuropejskiej. Około 1270 r.
znany był w Padwie Mikołaj z Polski, rektor scholarów przybyłych na tamtejszy uniwersytet zza
Alp. W tym samym mniej wi cej czasie ze znakomitej szkoły medycznej w Montpellier wyszedł
inny Mikołaj z Polski, znany lekarz, który leczył m. in. Leszka Czarnego. Polska omawianego
okresu wniosła swój wkład w dzieło poznawania i opisu odległych krajów i ludów. Mianowicie w
wyprawie do imperium mongolskiego, podj tej z ramienia papiestwa przez Jana de Piano Carpino
w latach 1245-1247 uczestniczył wrocławski franciszkanin Benedykt Polak, który pozostawił cenn
relacj na temat Mongołów, ich zwyczajów, podbojów i ustroju. Niedawno odkryto inn jeszcze
relacj z tej samej podró y, której autorem był inny Polak, nie znany niestety z pełnego imienia.
Stulecie XIII uchodzi słusznie za złoty wiek polskiego rocznikarstwa. Nie tylko przybyły
wówczas roczniki nowe, ale zmienił si tak e charakter zapisek rocznikarskich. Ich autorzy
odchodzili przewa nie od suchego rejestrowania wydarze na rzecz narracji typowej raczej dla
kronik. Wymieni tu nale y przykładowo trzynastowieczn kontynuacj roczników: kapitulnego
krakowskiego i kapitulnego pozna skiego (zwanego tak e wielkopolskim). Pomy lny rozwój
historiografii znalazł nadto wyraz w kronikach ze schyłku XIII w., a mianowicie w powstałej w
rodowisku pozna skim tzw. Kronice wielkopolskiej oraz spisanej na l sku tzw. Kronice l sko-
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
98
polskiej, a wreszcie w kronice franciszka skiej krakowskiej doprowadzonej do 1288 r. W latach
1269-1273 powstała pierwsza cz
tzw. Ksi gi henrykowskiej, udokumentowanej obficie historii
tworzenia si latyfundium klasztoru cysterskiego w Henrykowie na l sku. Wzrosła ogromnie rola
pisma w społecze stwie, o czym wiadczy wielka liczba dokumentów pochodz cych z tego stulecia
oraz rozwój ksi
cych i biskupich kancelarii. Zwyczajowe za prawo polskie było ju na tyle
wyrobione, e mniej wi cej w ostatniej wierci XIII w. zostało uj te w norm pisan (tzw. dawniej
Ksi ga elbl ska, dzi za najcz ciej: Najstarszy zwód prawa polskiego) na potrzeby pa stwa
krzy ackiego dla s dzenia rodzimej ludno ci pruskiej.
Du e były osi gni cia tej epoki w zakresie kultury materialnej. W rolnictwie upowszechniły si
trójpolówka i pług elazny. Do celów przemysłowych zacz to wykorzystywa energi wodn .
Budowano wi c młyny, a tak e folusze. Te ostatnie przyczyniły si do podniesienia jako ci
wyrobów tekstylnych. Zapotrzebowanie na materiał pisarski wpłyn ło na rozwój produkcji
pergaminów. W zwi zku za z budownictwem gotyckim powstała potrzeba wyrobu szkła, a wi c i
pocz tki tej gał zi wytwórczo ci odnie mo na ju do XIII w. Wiele rzemiosł, zwi zanych
dawniej
z
wsi
lub
nawet
gospodarstwem
domowym,
zacz ło przybiera
posta
wyspecjalizowanych gał zi produkcji miejskiej, osi gaj c wy szy poziom wyrobów.
W sztuce dokonał si przełom, polegaj cy na przej ciu od form roma skich do gotyckich.
Jeszcze połowy XIII w. si gaj budowle roma skie, w ród których najbardziej reprezentatywn
grup stanowi ko cioły cysterskie (np. w J drzejowie, Koprzywnicy, W chocku, Sulejowie,
Mogile). Bardzo interesuj co przedstawiaj si obiekty o cechach wyra nie przej ciowych, od stylu
roma skiego do gotyckiego. Np. dominika ski ko ciół w. Jakuba w Sandomierzu reprezentuje w
zasadzie styl roma ski, ale jako budulca u yto cegły, charakterystycznej u nas dla gotyku. To samo
mo na powiedzie o obiekcie ni szej klasy, a mianowicie ko ciele w. Jana za rodka w Poznaniu.
Najstarsze budowle gotyckie datuj si jeszcze z pierwszej połowy XIII w. i wi
si głównie z
nowymi zakonami, tj. dominika skim (Kraków, Wrocław, Pozna ) i franciszka skim (Kraków,
Gniezno, Zawichost, Kalisz). Do okazałych budowli gotyckich z XIII w. zaliczy nale y nadto:
katedr wrocławsk , kaplic w. Jadwigi przy ko ciele klasztornym w Trzebnicy, ko ciół Mariacki
w Krakowie, a wreszcie wznoszony ju u schyłku stulecia dwukondygnacyjny ko ciół w. Krzy a
we Wrocławiu. Rze b pó noroma sk reprezentuj tympanony wysokiej klasy artystycznej w
ko ciele w. Trójcy w Strzelnic oraz w ko ciele klasztornym z Trzebnicy, a nadto kapitele kolumn
z licznych wi ty cysterskich. Rze ba wczesnogotycka jest natomiast stosunkowo nieliczna, ze
wzgl du na znaczn surowo starszych budowli w tym stylu. Przykładowo mo na jednak
wspomnie tympanony w kaplicy w. Jadwigi w Trzebnicy oraz w ko ciele parafialnym w
Lwówku. Malowidło cienne omawianej epoki zachowało si jedynie szcz tkowo (du e fragmenty
u kanoników regularnych w Czerwi sku). Rozwin ła si tak e powa nie sztuka złotnicza (np.
kielich płocki z pi kn paten z daru Konrada mazowieckiego), a wreszcie malarstwo miniaturowe
(np. kalendarz płocki, psałterz trzebnicki).
Charakterystyczny dla całej omawianej epoki jest wzrost znaczenia elementów rodzimych w
rozwoju twórczo ci artystycznej. Mimo ogólno-chrze cija skich motywów i zasadniczych form
przejmowanych wprost z Zachodu, sztuka stawała si bardziej dost pna dla ogółu. Je li nawet nie
wpłyn ła jeszcze wprost na budzenie si wiadomo ci narodowej, to w ka dym razie sprzyjała
zacieraniu si dzielnicowych separatyzmów.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
99
VI.
O NOWY KSZTAŁT PA STWA (1300-1386)
1.
Załamanie si zwarto ci geograficznej i etnicznej Polski
Idea zjednoczenia Polski, poczucie jedno ci kulturalno-j zykowej i ponaddzielnicowe wi zi
ekonomiczne wytworzone w XIII w. nie zrównowa yły dezorientacji politycznej cz ci Piastów,
ich l ku przed utrat niezale nej pozycji pa stwowoprawnej, separatyzmów, którym mimo
wszystko sprzyjało rozbicie dzielnicowe, ani ci enia gospodarczego niektórych dzielnic ku
pa stwom s siednim. Tote odrodzone Królestwo tylko w sposób idealny scalało polityczne
dziedzictwo Bolesławów, gdy w rzeczywisto ci nie mogło przezwyci
y ani od rodkowych sił
wewn trznych, ani splataj cego si z nimi nierzadko naporu sił zewn trznych, a zwłaszcza
agresywnego w omawianej epoce i ekspansywnego ywiołu niemieckiego. Mo e najbli szy
rzeczywistego zjednoczenia był Wacław II czeski, dzi ki zastosowaniu twardej polityki
podporz dkowywania sobie ksi
t dzielnicowych. Rodziło si tu zarazem powa ne
niebezpiecze stwo, bo Przemy lidzi, nie do czuli na interesy Polski, skłonni byli pozbywa si
niektórych jej ziem, jak zwłaszcza Pomorza Gda skiego, które zostało ju z ich strony
przyrzeczone Brandenburgii. Ani Łokietek natomiast, ani Kazimierz Wielki nie zdobyli si na
bezwzgl dn walk z dzielnicowymi Piastami. Polityka przetargów, układów i ust pstw mogła
zaowocowa tylko w bardziej korzystnej konstelacji politycznej.
W efekcie widzimy, e w XIV w. od strony północnej i zachodniej granica pa stwowa
odrodzonego Królestwa cofn ła si daleko od zasi gu granicy etnicznej. Poza Królestwem
pozostały wa ne z punktu widzenia interesów gospodarczych Pomorze, ludne i dobrze rozwini te
ksi stwa l skie, a tak e odrza ska arteria komunikacyjna. Granica zachodnia szła teraz działem
wodnym górnej i rodkowej Odry oraz Wisły. Dorzecze Warty utrzymało wprawdzie integralny
zwi zek z Królestwem, a razem z dorzeczem górnej Wisły stało si rdzeniem pa stwa, ale i ono
było od północy powa nie zagro one. Rozumiał to Kazimierz Wielki, dlatego pod koniec swego
panowania doprowadził do inkorporacji tej cz ci Nowej Marchii oraz do zhołdowania na rzecz
Polski nadnoteckiego terytorium Drezdenka i Santoka, które grało rol bastionu na zachodniej
rubie y pa stwa. Polityka rewindykacyjna wzgl dem l ska zako czyła si zaledwie drobn
korektur granicy (ziemia wschowska). Dolna Wisła a po Toru na półtora wieku znalazła si w
obr bie pa stwa krzy ackiego, które czasowo zdołało równie opanowa dobrzy sko-kujawski jej
odcinek. Lenno płockie (czy mo e mazowieckie) Luksemburgów odsuwało odrodzone Królestwo
tak e od Wisły rodkowej. Wprawdzie Kazimierz Wielki odzyskał Kujawy i ziemi dobrzy sk
(1343), inkorporował Mazowsze płockie i zhołdował reszt tej dzielnicy (1351), ale ju po jego
mierci cała ona, wraz z Płockiem, usamodzielniła si . Jedynie na wschodzie dokonano
przesuni cia granicy pa stwowej polskiej daleko w gł b dorzecza Dniestru i górnej Prypeci.
Zainteresowanie Rusi było cz ciowo konsekwencj parcia na wschód polskiego osadnictwa. Ale
ono si gało tylko obszarów pogranicznych, nie przekraczaj c wówczas jeszcze w wi kszym
stopniu rzek Sanu i Bugu. Wł czenie natomiast do Korony całej Rusi Halickiej i znacznej cz ci
włodzimierskiej oznaczało wej cie na tereny etnicznie obce, a wi c i w tym zakresie naruszenie
zwarto ci etnicznej Królestwa. Z okresu rozbicia dzielnicowego Polska wyszła powa nie
okaleczona pod wzgl dem swojej budowy przestrzennej. Nie mniej dotkliwe były jej straty
gospodarcze. Najlepiej rozwini ty i najbardziej zurbanizowany l sk, a tak e Pomorze, wa ne ze
wzgl du na kontakty handlowe, pozostały poza granicami Królestwa. Niekorzystnie przedstawiał
si wreszcie bilans stanu demograficznego. Według szacunku zaludnienia Polski około 1340 r., na
podstawie rachunków wi topietrza (T. Ładogórski), zaledwie 936 ty . mieszka ców znalazło si w
obr bie Królestwa, gdy blisko drugie tyle – je eli nie liczy Pomorza Zachodniego i Ziemi
Lubuskiej – pozostało poza jego granicami. Wprawdzie aneksja Rusi, pewne korektury graniczne
oraz przyrost naturalny pozwalaj podnie globaln liczb ludno ci pa stwa polskiego pod koniec
rz dów Kazimierza Wielkiego do ponad l min, ale cały ten wzrost demograficzny nie równowa ył
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
100
jeszcze utraty samej dzielnicy l skiej, której ludno szacuje si dla lat czterdziestych XIV w. na
blisko poi miliona.
2.
Dalsze post py osadnictwa wiejskiego
W XIV w. Polska była terenem bardzo pomy lnego rozwoju gospodarki towarowo-pieni
nej.
Przyczynił si do tego dorobek gospodarczy stulecia poprzedniego, a w nie mniejszym stopniu
pomy lna koniunktura, jak cieszyła si w XIV w. cała Europa rodkowa. Czynnikiem
zewn trznym przy pieszaj cym rozwój był odpływ ku wschodowi kapitałów z Europy zachodniej
(H. Samsonowicz), prze ywaj cej wła nie wówczas kryzys feudalnej struktury ekonomiki i
społecze stwa. Jednym z najistotniejszych przejawów naszego wzrostu gospodarczego były dalsze
post py osadnictwa, którego najwi ksze nasilenie przypadło na czasy Kazimierza Wielkiego.
Osadnictwo to miało charakter mniej spontaniczny ni w stuleciu poprzednim, w wi kszym za
stopniu było efektem wiadomej i w pewnym sensie planowej działalno ci gospodarczej pa stwa.
Dokonywało si za nie tyle siłami osadników obcych, ile przez pochłanianie rezerw
ludno ciowych samej Polski. Europa zachodnia bowiem poniosła w XIV w. ogromne straty
demograficzne wskutek epidemii d umy, próby za skierowania na teren polskiego Podkarpacia
pasterskiego osadnictwa wołosko-ruskiego w omawianej epoce ledwie zostały zapocz tkowane.
Przybywali jeszcze wprawdzie do Królestwa Niemcy, którzy wcze niej siedzieli na l sku, ale oni
zasilali głównie miasta.
Całe wi c wielkie przedsi wzi cie zasadzało si na przebudowie struktury rolnej pa stwa na
wzór osad zorganizowanych na prawie czynszowym w stuleciu poprzednim. Je eli jednak
wcze niej osadzano na nowym prawie niektóre kompleksy dóbr, z reguły w obr bie wielkiej
własno ci monarszej i ko cielnej, nie zawsze zreszt osi gaj c zamierzony efekt, to obecnie
chodziło zarówno o upowszechnienie, jak te o konsekwentne stosowanie ulepszonych form
gospodarki rolnej. Jest przy tym rzecz bardzo prawdopodobn , e analogicznie jak na Zachodzie,
gdzie dwunasto- i trzynastowieczna reforma rolnictwa przyniosła du y wzrost produkcji rolnej,
równie i u nas wzrost taki musiał si zaznaczy ju w XIII w. W miar rozwoju trójpolówki i
osadnictwa na prawie czynszowym powstawały prawdopodobnie stale pewne rezerwy wiejskiej
siły roboczej, które z jednej strony zasilały miasta, a z drugiej od nowa tworzone osady wiejskie.
Wnet rezerwami tymi miano si posłu y w akcji osadniczej .na Rusi Halicko-Włodzimierskiej.
Z czasów Kazimierza Wielkiego zachowało si kilkaset tzw. przywilejów lokacyjnych, które
miały na celu poprawienie lub doko czenie lokacji starych, ale w wielu wypadkach tak e zało enie
nowych wsi „na surowym korzeniu”. W rzeczywisto ci kancelari królewsk opu ciło takich
dokumentów znacznie wi cej. Nie chodziło tu bynajmniej o sprawy formalne, gdy przestrzegano
zasady, e traci nowe prawo osadnicze ten, kto uzyskawszy przywilej lokacyjny, faktycznie ze nie
skorzystał. Cała ta wielka akcja zmierzała w dwu kierunkach: przebudowy struktury rolnej wsi ju
od dawna istniej cych oraz zakładania wsi na obszarach dot d pod upraw nie zaj tych.
Dokonywano wi c komasacji gruntów, aby tworzy gospodarstwa kmiece o du ym potencjale
produkcyjnym, oparte na regularnej trój połówce; wymagało to pomiarów gruntowych i podziału
ról na trójpolowe zagony, w poprzek których wytyczano typowe dla prawa niemieckiego regularne
jednostki gruntowe zwane łanami. Osadników nierzadko wspierano materialnie, chodziło bowiem o
to, aby mieli niezb dn sił poci gow i rodki na zakup narz dzi rolniczych, a zwłaszcza pługa
kole nego z elaznym krojem i odkładnic , który był niezb dny do uprawy wielkich jednostek
gruntowych. W trosce o „popraw stanu ziemi” Kazimierz Wielki np. nie tylko zagospodarowywał
w ten sposób posiadło ci własne, ale niekiedy równie przejmował na warunkach czasowego
u ytkowania wsie ko cielne w celu zreformowania i gospodarczej racjonalizacji. W zakresie
wiadcze wzrastało znaczenie czynszów pieni nych. Równolegle zmierzano do zryczałtowania
dziesi ciny, tj. do zamiany poboru co dziesi tego snopa na okre lon z góry ilo zbo a lub na stał
kwot pieni n . Poniewa instytucje ko cielne niech tnie na t reform przystawały, wiadczy to,
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
101
i była ona korzystna przede wszystkim dla osadników, bo w razie jej przeprowadzenia wzrost
produkcji zbo owej nie poci gał za sob wzrostu dziesi ciny.
Procesowi przebudowy struktury rolnej towarzyszyło wdzieranie si osadnictwa na obszary
dot d rolniczo nie u ytkowane. Przodowała w tym Małopolska. Nowe wsie zakładano na terenie
Podhala, osadnicy przesuwali si w gł b Beskidów, tj. w gór prawobrze nych dopływów Wisły,
ale szli tak e w kierunku równole nikowym na teren pogranicza polsko-ruskiego; st d z kolei fala
osadnicza przesuwała si ku północy w gł b Puszczy Sandomierskiej. Terenami osadniczymi stały
si równie , cho w niejednakowym stopniu, Puszcza Niepołomicka, obszary le ne Gór
wi tokrzyskich, Puszcza Radomska, a tak e pokryta lasem strefa nadbu a ska. Od strony
Mazowsza osadnictwo polskie szło w kierunku Podlasia, gdy natomiast ku Pojezierzu
Mazurskiemu wi ksza fala osadników z Mazowsza ruszyła dopiero w XV w. Puszcza Kurpiowska,
ze starym dobrze rozwini tym bartnictwem, nie stała si jeszcze w XIV w. obszarem
intensywniejszego osadnictwa rolniczego. W pozostałych dzielnicach Polski osadnictwo wchodziło
tu i ówdzie w mniejsze obszary le ne, lokacje XIV w. koncentrowały si jednak głównie w
okolicach od dawna zasiedlonych (np. w Wielkopolsce w okolicach Poznania i Kalisza), co
oznacza, e były przede wszystkim efektem przetwarzania struktury rolnej.
Ludno wie niacza omawianego okresu cieszyła si jeszcze znacznymi swobodami, jakkolwiek
dla zabezpieczenia stabilizacji osadnictwa zacz to ustawowo precyzowa warunki, w których
osadnik mógł swego pana opu ci , czyli rozwi za umow dzier awn . Statuty Kazimierzowskie
przewidywały nawet mo liwo porzucenia dzier awionych gruntów przez cał wie w
nast puj cych wypadkach: gdy pan naraził swoich kmieci na urz dowe zaj cie ich mienia, gdy
b d c pod ekskomunik dłu ej ni rok pozbawiał ich np. prawa do chrze cija skiego pogrzebu, gdy
wreszcie dopu cił si gwałtu na onie lub córce swego kmiecia. Swobod osobist stanu kmiecego
kr powały w du ym stopniu lata wolne, których celem było ci ganie do wsi nowych osadników.
Aby odej od pana, kmie musiał w my l Statutów Kazimierzowskich zapłaci czynsz za
wykorzystane ju lata wolne, je eli siedział na prawie niemieckim, a nadto znale na swoje
miejsce równie zamo nego osadnika. Na prawie polskim mógł natomiast okres wolnizny
odpracowa , a w formie odszkodowania płacił jednorazowo tzw. wstanne. Poza tym nale ało ju
tylko w ka dym wypadku przestrzega , aby odej cie nast piło po zako czenia jesiennych prac
polowych, po uiszczeniu dzier awnych nale no ci, zasianiu pola ozimin i pod warunkiem
pozostawienia obej cia w nale ytym stanie. Statut małopolski Kazimierza Wielkiego wprowadzał
nadto pewne liczbowe ograniczenie wychodu kmieci, je eli oczywi cie nie zaszły wymienione
wy ej okoliczno ci szczególne. Bez zgody pana mogli mianowicie odej w ci gu roku z jednej wsi
najwy ej dwaj osadnicy. Ta norma prawna miała zapobiec nieprzewidzianemu pustoszeniu wsi.
Znamy jednak wypadki, kiedy za pa sk zgod wychodziło równocze nie wi cej osadników, a
prawo publiczne taki stan rzeczy respektowała.
3.
Rozwój miast i ycia miejskiego
Post py osadnictwa wiejskiego w Polsce XIV w. szły w parze z rozwojem miast. Trzeba
odró nia dwa aspekty tego zjawiska. Z jednej strony był to obiektywny proces narastania
elementów gospodarki towarowo-pieni nej, przejawiaj cy si zarówno w coraz wi kszej roli
czynszu na wsi, jak te w rozwoju produkcji rzemie lniczej w miastach i tworzeniu si zawi zków
rynku lokalnego, ł cz cego miasto z pewnym mniejszym lub wi kszym otoczeniem wiejskim. Z
drugiej strony w gr wchodziła wiadoma akcja zakładania miast, która albo odpowiadała tamtym
obiektywnym przesłankom, albo je wyprzedzała, albo nawet zakłócała proces samorzutnej
urbanizacji. Nale y jednak widzie w akcji lokacyjnej nie tylko element wtórny i formalny, czy te
czynnik drugorz dnego znaczenia. W du ym stopniu przy pieszała ona post py społecznego
podziału pracy, a wyj tkowo raczej zało enie nowego miasta, nie do przemy lane lub
podyktowane interesem prywatnego wła ciciela, mogło rozrywa zadzierzgni te ju wi zi mi dzy
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
102
wsi i wcze niej powstałym miastem. Doradcy królewscy dbali co prawda o to, aby miast nie
zakładano w sposób przypadkowy, a w ka dym razie aby nowa lokacja nie odbywała si ze szkod
miast dawniejszych.
W ró nych dzielnicach dawnej Polski proces urbanizacyjny w wietle formalnie dokonanych
lokacji miejskich wygl dałby nast puj co: Je eli na l sku do ko ca XIII w. lokowano na prawie
miejskim około 100 osad, to do połowy XIV w. ju tylko niewiele ponad 20; w Małopolsce
przebieg tego procesu był odmienny, bo w ci gu XIII w. dokonano tu około 30 lokacji miejskich,
gdy na wiek XIV przypada ich około 50; w Wielkopolsce analogiczne liczby wynosiłyby około 40 i
około 60, a na Mazowszu mieliby my odpowiednio 4 i 36 lokacji; dla Pomorza Gda skiego szacuje
si liczb lokacji z XIII w. na 8, a w XIV w. na około 10. Brak tu danych z Kujaw oraz ziem
ł czyckiej i sieradzkiej, które zajmowałyby miejsce po rednie mi dzy Wielkopolsk lub
Małopolsk a Mazowszem. Wida z powy szego zestawienia, e urbanizacja l ska osi gn ła swój
szczyt w XIII w., a wła ciwie w drugiej jego połowie, kiedy lokowano w tej dzielnicy a 75 osad
miejskich. W pozostałych dzielnicach Polski kulminacja przypadałaby na w. XIV, a ci lej na
panowanie Kazimierza Wielkiego.
W wytworzonej w redniowieczu na ziemiach polskich sieci miejskiej znikoma była liczba miast
du ych. Reprezentuj ce rz d wielko ci około 20 ty . mieszka ców Gda sk i Wrocław znajdowały
si w XIV w. poza granicami Królestwa. Najwi kszym miastem w zjednoczonym pa stwie
polskim był Kraków, ale wielko jego nie przekraczała 14 ty . mieszka ców. Ludno Poznania
mogła si ga w omawianym okresie 4 ty ., gdy natomiast takie miasta, jak Bochnia, Sandomierz,
Kalisz, Gniezno, mie ciły si w przedziale 2000-2500 mieszka ców. Zdecydowan wi kszo
stanowiły natomiast miasta małe i bardzo małe, licz ce po kilkuset mieszka ców, a niekiedy poza
prawem miejskim nie ró ni ce si zbytnio od wsi. Ten brak miast du ych oraz wi kszej liczby
silnych gospodarczo miast rednich decydował o słabo ci mieszcza stwa jako stanu w Polsce
redniowiecznej i o jego znikomej roli w yciu politycznym pa stwa. Program lokacyjny Polski
XIV w. wyra nie wyprzedzał jej rzeczywiste gospodarcze potrzeby i mo liwo ci.
W obr bie zjednoczonego Królestwa wiek XIV był okresem formowania si rzeczywistego
społecze stwa miejskiego, oddaj cego si zawodowo zaj ciom rzemie lniczym i handlowym,
walcz cego o faktyczny samorz d i separuj cego si od innych grup społecznych. Na l sku i na
Pomorzu proces ten zacz ł si wcze niej. W Wielkopolsce i w Małopolsce poczynił natomiast
przed XIV w. bardzo nieznaczne post py (Kraków, Pozna , Kalisz, Pyzdry, Sandomierz, Bochnia).
Wypełnia omawiany okres walka mieszczan z wójtami jako przedstawicielami zwierzchno ci
feudalnej, którzy z reguły uniemo liwiali lub utrudniali rozwój samorz du miejskiego. Nadanie
odpowiedniej rangi radom miejskim lub zgoła powołanie ich do ycia było głównym celem walki.
Na likwidacj wójtów dziedzicznych było jeszcze za wcze nie, ale udziałem naszych gmin
miejskich stało si ju prawo wydawania własnych uchwał czyli wilkierzy. Na drugim niejako
planie realizowała si separacja miast w stosunku do ich otoczenia, co miało je zabezpieczy przed
ingerencj władzy publicznej lub zwierzchno ci feudalnej. Temu celowi słu yły w du ej mierze
mury miejskie, których wiele wzniesiono w XIV w., lub przynajmniej fosy i drewniane ogrodzenia.
W yciu miejskim du rol odgrywała rozwijaj ca si organizacja cechowa rzemiosła, która
strzegła interesów swoich członków, gwarantuj c w zamian odbiorcom nale yt jako wyrobów.
Poniewa cechy skupiały zarówno mistrzów, którzy byli wła cicielami rodków produkcji, jak te
sił najemn , tj. czeladników, nie brakowało konfliktów wewn trzcechowych, nosz cych wyra ne
znamiona walki klasowej (1329 strajk czeladników pa niczych we Wrocławiu, 1375 strajk
czeladników piekarskich w Krakowie). Nie rozwin ły si natomiast u nas ani w tym okresie, ani
pó niej, organizacje zawodowe kupców. Zbyt słaba to była zapewne w poszczególnych bran ach
warstwa, a zreszt jej interesy jako cało ci reprezentowały z reguły rady miejskie, do których
rzemie lnicy dost pu w rzeczywisto ci nie mieli, mimo e np. w Krakowie Kazimierz Wielki
gwarantował im połow rajcowskich stanowisk. Rady miejskie podj ły wi c walk o przywileje
handlowe dla swoich miast, takie jak prawo odbywania dorocznych i tygodniowych targów, zakaz
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
103
transakcji w mie cie mi dzy kupcami obcymi bez po rednictwa miejscowych, zwolnienia lub ulgi
celne, prawo składu oddaj ce uprzywilejowanemu miastu po rednictwo pełne lub cz ciowe w
dalekosi nym handlu niektórymi lub wszelkimi towarami. Walka o te i podobne przywileje nie
zako czyła si bynajmniej w omawianym okresie, a dla wielu miast zaledwie si zacz ła.
4.
Przemiany w górnictwie
Bardzo wa nym czynnikiem wzrostu gospodarczego Polski w XIV w. był rozwój górnictwa. W
obr bie Królestwa koncentrowało si ono niemal wył cznie w Małopolsce, poza Królestwem za
równie na l sku. Na uwag zasługuj szczególnie dwie jego gał zie: górnictwo soli oraz ołowiu.
Pocz tki górnictwa solnego w Polsce datuj si od połowy XIII w., kiedy to odkryto najpierw w
Bochni, a potem w Wieliczce, sól kamienn . Wcze niej eksploatowano w tych miejscowo ciach i
w ich okolicy jedynie solank . Bolesław Wstydliwy dokonał pod koniec swoich rz dów
wywłaszczenia prywatnych posiadaczy udziałów w produkcji solnej, co odpowiadało idei tzw.
regale górniczego, czyli prawa wył cznej własno ci panuj cego do zasobów mineralnych, i co
pozwoliło zorganizowa wielkie pa stwowe przedsi biorstwo salinarne, oparte na produkcji
górniczej, a nazywane upami krakowskimi. Zarz dzane przez ludzi przedsi biorczych lub
wydzier awiane wielkim finansistom czy kupcom (jednych i drugich nazywano upnikami),
osi gn ło ju w XIV w. wysok wydajno i stało si jednym z głównych ródeł dochodów
monarszych. Zaspokajało w znacznym stopniu potrzeby krajowe w zakresie soli, ale dostarczało
równie tego poszukiwanego artykułu konsumpcyjnego na eksport (do W gier i Czech oraz na
l sk). Ordynacj z 1368 r. Kazimierz Wielki okre lił na długie lata zasady organizacji up i
handlu solnego, a tak e prawa górników, personelu administracyjnego i przedsi biorców
anga uj cych si w otwieranie nowych szybów.
Zło a ołowiu, zawieraj ce niedu e ilo ci srebra, eksploatowano w Polsce ju przynajmniej od
XII w. Rozci gały si one w trójk cie obejmuj cym Bytom, Olkusz i Chrzanów. W XIV w.
szczególn rol odgrywały kopalnie le ce na obszarze od Bytomia do Olkusza. Bytom jednak
znajdował si wówczas poza granicami Królestwa. Poza tym górnictwo ołowiu koncentrowało si
głównie w rejonie Olkusza, gdzie podlegało zwierzchno ci monarszej, oraz w rejonie Sławkowa, w
obr bie posiadło ci biskupstwa krakowskiego. Górnictwo ołowiu nie zostało zorganizowane na
wzór up solnych. Eksploatacj zło a prowadzili prywatni przedsi biorcy zwani gwarkami, na
mocy licencji uzyskanej od króla lub od biskupa. Z tego tytułu wiadczyli oni na rzecz swoich
mocodawców pewien procent urobku czyli tzw. urbur (1/10 lub 1/11 cz
produkcji). Na XIV w.
przypada pomy lny rozwój tak e tej gał zi górnictwa. Nie bez wpływu w tym zakresie był popyt na
polski ołów w o rodkach górniczych Słowacji, Czech, a tak e Saksonii; stanowił on bowiem cenny
surowiec pomocniczy do wytopu srebra. Był wi c wa nym artykułem wywozowym.
Wzrost wydobycia ołowiu postawił polskie górnictwo omawianego okresu wobec problemu
dotarcia do złó gł biej poło onych, a w szczególno ci poni ej poziomu wód zaskórnych. Z
trudno ciami tymi uporano si prawdopodobnie w drugiej połowie stulecia, co oznaczało wej cie
na. nowy wy szy etap techniki górniczej. Własn ordynacj górnictwo olkuskie otrzymało w 1374
r.
Wa ne miejsce w rozwoju gospodarczym Polski XIV w. zajmowało równie hutnictwo elaza.
Chodziło tu wszak o podstawowy surowiec do produkcji pługów, sierpów i siekier, rozlicznych
narz dzi rzemie lniczych, sprz tu górniczego i budowlanego, a wreszcie tak e broni. Główne
o rodki tego hutnictwa znajdowały si na terenie Małopolski, zwłaszcza w rejonie Gór
wi tokrzyskich i na pograniczu l sko-polskim, jakkolwiek sporo o rodków mniejszych spotka
mo emy w innych cz ciach Polski, a poza granicami Królestwa zwłaszcza na l sku. Równie w
tej dziedzinie wiek XIV przyniósł powa ny post p, a mianowicie zastosowanie młotów ku niczych
poruszanych sił wodn .
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
104
5.
Rozwój kontaktów handlowych
ywo rozwijaj cy si handel był w Polsce XIV w. nie tylko, przejawem post pu w innych
dziedzinach gospodarki, ale równie stymulatorem całego organizmu ekonomicznego Polski.
Dlatego wła nie stał si – zwłaszcza w czasach Kazimierza Wielkiego – jednym z instrumentów
polityki gospodarczej pa stwa. Rozwój szerszych kontaktów handlowych Polski omawianego
okresu szedł, ogólnie rzecz bior c, w dwu kierunkach: ilo ciowego wzrostu starej, bo si gaj cej
XIII w. wymiany i tranzytu na osi północ – południe, oraz o ywienia w du ym stopniu jako ciowo
nowego kierunku wymiany na osi wschód – zachód.
W pierwszym wypadku mamy do czynienia zarówno z eksportem i importem, jak te z
tranzytem. Ówcze ni odbiorcy naszych towarów to głównie W gry i Czechy. Oba te pa stwa były
zainteresowane w nabywaniu płodów górniczych Polski, tj. ołowiu i soli. W stosunkach z
Czechami bilans tego handlu ju na przełomie XIII i XIV w., ale tak e pó niej, musiał by dla
Polski dodatni, bo strona czeska płaciła za towary polskie gotówk w groszach praskich lub te w
czystym srebrze. W stosunkach z W grami wywóz polski był równowa ony cz ciowo przez
import miedzi oraz elaza dla up solnych, a Kazimierz Wielki wprowadził nawet praktyk
dumpingu na eksport soli do tego kraju, tzn. sprzedawano sól polsk W grom po cenach bardzo
niskich, ledwie pokrywaj cych koszty produkcji, ale
dano za ni opłaty w złotej monecie. W
zakresie tranzytu na czoło wysuwały si dwa artykuły, a mianowicie sukna przywo one do Polski
drog morsk przez Gda sk, a st d przez Toru , Kraków i Nowy S cz dostarczane W grom, za w
kierunku przeciwnym – mied w gierska, dowo ona przez W grów lub mieszczan s deckich do
Krakowa, st d za przede wszystkim przez krakowian transportowana do Gda ska, bowiem od
1306 r. Kraków korzystał z prawa składu na ten artykuł.
Handel w kierunku wschód – zachód ulegał w redniowieczu powa nym przeobra eniom. W
okresie poprzedzaj cym podbój Rusi przez Mongołów najwa niejszym jego punktem etapowym od
strony wschodniej był Włodzin ierz. St d albo przez Sandomierz i Kraków kierował si na zachód
do Wrocławia lub Pragi i dalej do Bawarii, nabieraj c zatem charakteru tranzytowego, albo wa n
wówczas arteri komunikacyjn Bugu szedł w kierunku Mazowsza, Wielkopolski i Pomorza. We
wcze niejszej fazie uprawiali go zapewne kupcy arabscy i ydowscy, a z czasem równie Rusini i
Polacy. Ten handel podupadł w XIII w., a z kolei w stuleciu nast pnym odrodził si , ale w nowej
formie, co widoczne jest zwłaszcza po 1340 r., tj. po przył czeniu Rusi Halicko-Włodzimierskiej
do Polski. Jego celem na wschodzie były teraz miasta czarnomorskie, jak zwłaszcza kolonia
genue ska Kaffa, oraz porty mołdawskie Kilia i Białogród. Spowodowało to przesuni cie si osi
dro nej tego handlu z północy na południe i przej cie przez Lwów roli Włodzimierza. Handel ten
rokował Polsce du e widoki, dlatego Kazimierz Wielki uwa ał, e skoro „podbił Ru swymi
lud mi”, to i droga do tego kraju „tylko dla jego ludzi i kupców powinna sta otworem”. W
zwi zku z tym wprowadził praktyk , e kupcy toru scy nie mog ze swoim towarem dociera dalej
ni do Krakowa, Wi licy, Sandomierza i Lublina. Z kolei mieli przejmowa po rednictwo
handlowe kupcy wymienionych wy ej miast, spo ród których zreszt jedynie Kraków w wi kszym
stopniu z tego prawa korzystał. Król nie dopuszczał zrazu na Ru równie kupców l skich, z
wyj tkiem mieszka ców ksi stwa widnickiego, bo ono jeszcze wówczas (1345) strzegło
niezale no ci od Czech. Z tej polityki .handlowej z czasem król zrezygnował, otwieraj c drog na
Ru zarówno kupcom wrocławskim, jak te norymberskim, pod warunkiem tylko, e ci ostatni nie
b d chodzi ze swoim towarem dalej ni do Lwowa. W stosunku do wszystkich innych kupców
Lwów korzystał ju w latach siedemdziesi tych XIV w. z dwutygodniowego prawa składu, które
wprawdzie nie dotyczyło krakowian zd aj cych do Mołdawii, ale zapewniało Lwowowi
bezwzgl dn przewag w handlu czarnomorskim.
Towary, które były przedmiotem wymiany na osi wschód – zachód, to korzenie i przyprawy,
jedwabie, bawełna, ałun i pachnidła ze strony wschodniej, a sukna, wyroby metalowe oraz
produkty licznych innych rzemiosł ze strony zachodniej. W porównaniu z handlem północ –
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
105
południe, który aktywizował zaledwie par o rodków górniczych i kilka wi kszych miast, w handlu
wschodnim anga owały si gospodarczo liczne miasta małe (zwłaszcza produkuj ce sukna), oraz
wiele bran rzemie lniczych, których wyroby byty przedmiotem popytu na wschodzie. Bowiem
oprócz sukien wywo ono w kierunku wschodnim szczególnie polskie no e i inne wyroby
metalurgiczne, czapki i kapelusze i wiele tzw. towaru kramarskiego.
6.
Reforma monetarna
Przedstawionej wy ej aktywizacji ycia gospodarczego Polski w XIV w. towarzyszył wzrost roli
pieni dza w wielu dziedzinach ekonomiki. Drobna moneta denarowa, b d ca u nas dot d w obiegu,
stał si niewystarczalna przy coraz wi kszych transakcjach pieni nych. To samo zjawisko
doprowadziło w Europie zachodniej do „wielkiej reformy monetarnej”, polegaj cej na przej ciu do
monety grubszej czyli groszowej (łaci skie grossus znaczy gruby). Zapocz tkowano t reform we
Włoszech w drugiej połowie XII w., a przeprowadzano j w Europie zachodniej głównie w stuleciu
nast pnym. W Europie rodkowej rozpocz to tak reform dopiero na przełomie XIII i XIV w., a w
Polsce przeprowadził j Kazimierz Wielki. Tylko na l sku pojawił si nowy system monetarny
nieco wcze niej, bo z ko cem XIII w. (kwartniki odpowiadaj ce 1/2 grosza), poza tym za
napływały na nasze ziemie stosunkowo obficie i kursowały tutaj grosze czeskie, czego nie mo na
tłumaczy tylko krótkotrwałymi rz dami Wacława II w Polsce, ale przede wszystkim dodatnim
bilansem ówczesnego południowego handlu Polski. Metalem, z którego wybijano u nas pieni dze,
było prawie wył cznie srebro. Złote monety wybite przez Łokietka z okazji jego koronacji
.wprawdzie odpowiadały nowym wymogom gospodarczym kraju, ale mała emisja miała w
rzeczywisto ci tylko znaczenie symboliczne.
7.
Królewskie rz dy w Polsce Wacława n i ich upadek
Królewskie rz dy Wacława II w Polsce opierały si na jego znacznej sile militarnej i
namiestniczych urz dach starostów (małopolski, wielkopolski, kujawsko-pomorski, ł czycki i
prawdopodobnie osobno sieradzki), powierzanych ludziom oddanym Wacławowi, cz sto Czechom
lub Niemcom. Stronnictwo proczeskie, najpierw stosunkowo silne w Małopolsce, a z kolei w
Wielkopolsce, w gruncie rzeczy stale topniało. Ju współcze nie przypisywano Wacławowi z
uznaniem zasług wyt pienia rabusiów, złoczy ców itp. Ale rz dy twardej r ki – którym
towarzyszyły represje w postaci konfiskat i wyroków mierci oraz grabie e wojskowe –
sprawowane przy tym przy pomocy ludzi obcych, cz sto Niemców, nie mogły na dłu sz met
cieszy si popularno ci . W konflikt z Wacławem popadli nadto ksi
ta kujawscy, dobrzy ski, a
prawdopodobnie równie Bolko płocki. Ksi
kujawski Leszek, który szukał kontaktu z
wygnanym Łokietkiem, został przez Czechów uwi ziony. Sytuacja Wacława II w Polsce ogromnie
si pogorszyła, gdy zaanga ował si on nadto w walk o sukcesj tronu w gierskiego, na rzecz
swego syna Wacława III, po wygasłej w 1301 r. dynastii Arpadów. W 1304 r. w Małopolsce, w
ziemiach ł czyckiej i sieradzkiej oraz na Kujawach sytuacja była napi ta, a Wacław zagro ony
przez Albrechta Habsburga w zwi zku z walk o sukcesj w giersk sam musiał szuka pomocy na
zewn trz. Wszedł wówczas w układy z Brandenburgi , której przyrzekł Pomorze Gda skie. Zraziło
to wielu jego zwolenników, zwłaszcza wielkopolskich. Z ko cem 1304 r. lub z pocz tkiem 1305 r.
stan ł na ziemiach polskich Łokietek; na Kujawach, a prawdopodobnie równie w południowo-
wschodniej Wielkopolsce, wybuchło antyczeskie powstanie. W połowie 1306 r. Wacław II zmarł.
Jego syn Wacław III koronował si na króla czeskiego, za egnał konflikt z królem niemieckim
Albrechtem Habsburgiem, pozyskał sobie pomoc Brandenburgii, której ponownie przyrzekł
Pomorze Gda skie, i podj ł wypraw do Polski. Zanim przekroczył granic królestwa czeskiego, w
sierpniu 1306 r. został zamordowany w Ołomu cu.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
106
8.
Zjednoczenie pa stwa polskiego przez Władysława Łokietka
Władysław Łokietek powrócił do Polski przy wojskowej pomocy w gierskiej. Oparcie zdobył
najpierw w ziemi sandomierskiej, gdzie zapewne przygotował sobie jakie punkty oporu i uzupełnił
swoj sił zbrojn po cz ci miejscowym rycerstwem, a po cz ci – jak głosi tradycja – ludno ci
wie niacz . Nast pnym etapem jego akcji rewindykacyjnej były ziemie ł czycka i sieradzka. Miał
tu z cał pewno ci wielu zwolenników, ale dopiero mier Wacława II pozwoliła mu na pełne
zawładni cie t cz ci ojcowizny. Bunt rycerstwa dzielnicy brzesko-kujawskiej przeciwko rz dom
czeskim otwarł Łokietkowi drog do ksi stwa, z którym najwcze niej i najdłu ej był zwi zany.
Zwykle przyjmuje si , e jeszcze przed mierci Wacława III zawładn ł Krakowem. Jednak
korektura daty jedynego w tym zakresie przekazu ródłowego prowadzi do wniosku, e mogło si
to sta dopiero po zej ciu Wacława III, podobnie jak zaj cie Pomorza Gda skiego. T ostatni
dzielnic zaj ł Łokietek bez wi kszych trudno ci i obsadził oddanymi sobie lud mi, co miało du e
znaczenie wobec roszcze do niej ze strony Brandenburgii. W Gda sku osadził Łokietek jako
kasztelana oddanego sobie Bogusz , w Tczewie swego bratanka, ksi cia Kujaw inowrocławskich
Kazimierza, a w wieciu jego brata Przemysła. Wielkopolski nie udało si Łokietkowi zrazu
opanowa , mimo przychylnych dla niego nastrojów w południowo-wschodniej cz ci dzielnicy, bo
jako konkurent wyst pił Henryk głogowski, który zyskał oparcie w miastach, tak e u biskupa
pozna skiego i u znacznej cz ci mo nowładztwa.
Utrwalenie przez Łokietka jego władzy w zdobytych dzielnicach okazało si bardzo trudne. W
Krakowie natrafił na opór zniemczonego biskupa Jana Muskaty, zwi zanego ci le z dworem
czeskim, skoro sprawował przez pewien okres godno starosty w Małopolsce z ramienia Wacława
II. Musiał zdobywa zamki Muskaty w Lipowcu i Bieczu. Po pokonania tego pot nego
przeciwnika zwrócił mu jego zamki, a biskupstwu krakowskiemu nadał rozległy przywilej. Biskupa
to nie ułagodziło. Doszło do nowych sporów, a wówczas arcybiskup Jakub winka, nawi zuj c do
dawniejszej niesubordynacji Muskaty w stosunku do Gniezna, wytoczył mu proces kanoniczny, w
którym biskup stan ł m. in. pod zarzutem okrucie stw, gwałtów i nadu y . Arcybiskup wykl ł
Muskat i zawiesił w czynno ciach. Przebywaj cemu we Wrocławiu biskupowi Łokietek udzielił
gwarancji bezpiecznego powrotu, a gdy ten przybył do Krakowa, uwi ził go i zmusił do uległo ci.
Z kolei wzi ł biskupa w obron legat papieski Gentilis, który rozpatrzył zasadno wyroku winki.
Legat rzucił na Łokietka kl tw , a jego władztwo obło ył interdyktem. W par lat pó niej (1311/
1312) mieszcza stwo niemieckie Krakowa, maj ce dawniej rzecznika w Muskacie, podniosło pod
wodz wójta Alberta bunt przeciw Łokietkowi. Buntownicy opowiedzieli si po stronie nowego
władcy Czech – Jana Luksemburczyka, który wraz z tronem czeskim przej ł po Przemy lidach
roszczenia do korony polskiej. W imieniu Jana na pomoc zbuntowanemu Krakowowi po pieszył
ksi
opolski Bolko. Bunt został jednak stłumiony, a Bolko wraz z wójtem Albertem opu cił
miasto, które spotkało si z surowymi represjami. Ograniczony został wpływ niemczyzny,
skasowano dziedziczne wójtostwo na rzecz wójtów mianowanych przez władc , podniosła si
natomiast rola rady miejskiej.
Kiedy w Małopolsce w kulminacyjn faz wchodziła sprawa Muskaty, bardzo wa ne
wydarzenia zaszły na północy Polski. A mianowicie z pretensjami do Pomorza Gda skiego
wyst pili czynnie Brandenburczycy. Ju na przełomie XIII i XIV w. opanowali oni nadnoteckie
grody Drezdenko i Santok oraz przytykaj ce do Pomorza Gda skiego terytorium mi dzy Noteci a
Draw . Dzielnic pomorsk przyrzekli im Wacław II i III. Teraz znale li oparcie w pot nym
rodzie wi ców, w którego r kach była za Wacławów czeskich władza namiestnicza na Pomorzu, a
którzy w znacznym stopniu utracili swoje wpływy po 1306 r. W 1308 r. podj li Brandenburczycy
podbój Pomorza. Kiedy opanowali – nie bez pomocy niemieckiego mieszcza stwa – Gda sk, a
Łokietek miał trudn sytuacj w Małopolsce, zdecydowano za zgod Łokietka poprosi na pomoc
Krzy aków. Ci odebrali wprawdzie Brandenburczykom Gda sk, ale go nie oddali prawowitemu
władcy, co wi cej dokonali rzezi w ród polskiej załogi i przypuszczalnie jej rodzin i przyst pili do
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
107
podboju dzielnicy pomorskiej. Zdobyli grody w Tczewie i wieciu, wypieraj c st d ksi
t
kujawskich Kazimierza i Przemysła. W 1309 r. całe Pomorze Gda skie znajdowało si ju w
r kach krzy ackich. Próby pokojowej rewindykacji zawiodły. Teraz Krzy acy poczuli si na tyle
pewni w swoich nadbałtyckich siedzibach, e ich wielki mistrz, który dot d rezydował stale w
Wenecji, przeniósł si do Malborka. Prawa czy roszczenia brandenburskie do Pomorza zostały
przez Krzy aków wykupione.
Wobec utraty Pomorza Gda skiego przed Łokietkiem stan ło tym pilniejsze zadanie
rewindykowania Wielkopolski. Rz dy Henryka głogowskiego nie były tu zbyt popularne,
jakkolwiek ksi
ten zdołał utrzyma pokój i ład wewn trzny. W 1309 r., kiedy Henryk zmarł
pozostawiaj c pi ciu młodocianych i nieletnich synów, nadmiernie faworyzuj cych niemczyzn ,
niezadowolenie rycerstwa, znacznej cz ci mo nowładztwa i wy szego duchowie stwa powa nie
wzrosło. Nieprzyjazne głogowcykom nastroje spot gowały si , gdy zrzekli si oni na rzecz
Brandenburgii swoich ewentualnych roszcze do Pomorza. Wnet te doszło do zbrojnych buntów
przeciw ich władzy. Łokietek uwikłany na południu kraj , nie mógł od razu przyst pi do podboju
Wielkopolski. Dokonał tego dopiero w latach 1313-1314, tłumi c m. in. podobny krakowskiemu
bunt Przemka wójta pozna skiego, gorliwego stronnika ksi
t głogowskich.
9.
Odnowienie Królestwa Polskiego
Wraz ze wzrostem wiadomo ci narodowej w Polsce o yła tradycja królewskiego majestatu
Bolesławów. Poj cie Królestwo Polskie, którego tre terytorialna w wyniku koronacji Przemysła
II została faktycznie zacie niona do Wielkopolski (z Pomorzem) coraz cz ciej bywało rozci gane
z pocz tkiem XIV w. na cało ziem polskich. Je eli Łokietek jeszcze przed zaj ciem Wielkopolski
tytułował si niekiedy „ksi ciem Królestwa Polskiego”, to nie chodziło tu o w ski dzielnicowy sens
tego tytułu. Tym bardziej nie chodziło o taki dzielnicowy tytuł, gdy po opanowaniu Wielkopolski
nazywał si niekiedy ksi ciem lub dziedzicem „całego Królestwa Polskiego”. Tak wi c wiadomie
przez kancelari Łokietka upowszechniane poj cie terytorialne i prawnopa stwowe Królestwa
Polskiego wyprzedziło sam akt koronacji królewskiej i było tego aktu przygotowaniem. Nie
zdecydowano si na pochopnie, ale przez szereg lat mobilizowano opini społecze stwa i czekano
na stosowny moment zarówno w Stolicy Apostolskiej, jak i na arenie mi dzynarodowej. Na
zje dzie dostojników duchownych i wieckich, odbytym w Sulejowie w 1318 r., uchwalono petycj
koronacyjn do papie a, z któr do Awinionu miał uda si gorliwy zwolennik Łokietka biskup
włocławski Gerward. Nie obeszło si bez znacznych kosztów i obietnic akcji chrystianizacyjnej na
Wschodzie. Starania polskie natrafiły jednak na sprzeciw Jana Luksemburczyka, który ro cił sobie
prawo do korony polskiej po Przemy lidach.
Sytuacja polityczna w Europie sprzyjała jednak Łokietkowi. W walce o tron cesarski w
Niemczech stan li naprzeciw siebie Ludwik Bawarski popierany przez Jana Luksemburczyka i
Fryderyk Habsburg, którego stron trzymał papie Jan XXII. W tych warunkach papie wyraził –
jakkolwiek w bardzo zawoalowanej formie – zgod na koronacj Łokietka. Dokonano jej 20 I 1320
r. w katedrze krakowskiej przy u yciu nowych insygniów koronacyjnych. Insygnia dawne (z
czasów Bolesława Szczodrego) wywiózł Przemysł II z Krakowa do Gniezna, st d za po koronacji
Wacława II trafiły do Czech i tam zagin ły. Odrodzone Królestwo Władysława Łokietka stan ło
wobec trudnych problemów faktycznej integracji pa stwa i uregulowania stosunku do
koronowanego władcy niech tnych mu cz sto ksi
t dzielnicowych.
10.
Problem krzy acki po 1309 r.
Zabór Pomorza przez Krzy aków uprzytomnił Polsce gro ce jej od północy
niebezpiecze stwo. Traktowano go jako akt brutalnej przemocy, wierzono jednak, e sprawa mo e
by rozwi zana drog pokojow . Przy okazji stara o koron królewsk dla Łokietka zło ono w
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
108
Awinionie skarg na Krzy aków. Papie wyznaczył s dziów, którzy mieli rozs dzi spór polsko-
krzy acki. Byli nimi arcybiskup gnie nie ski Janisław, biskup pozna ski Domarat i Mikołaj opat
klasztoru mogilne skiego. Proces odbył si w 1320 r.; przesłuchano 25 wiadków strony polskiej.
Wyrok s du z 1321 r. orzekał, e Krzy acy maj zwróci Polsce Pomorze i zapłaci wysokie
odszkodowanie. Krzy acy od pocz tku uwa ali s d za stronniczy, a przedstawiciel ich nawet nie
wzi ł udziału w przesłuchaniu wiadków. Podj li te zaraz starania o uniewa nienie wyroku, co im
si ostatecznie nie udało. Pomorza jednak nie zwrócili ani nie zapłacili odszkodowania, ale Polska
uzyskała na przyszło sankcj moraln dla ewentualnej rewindykacji utraconej dzielnicy. Na razie
nie mogło by o niej mowy. Król polski gromadził siły i szukał sprzymierze ców. W 1326 r. – w
zwi zku z wypraw przeciwko Brandenburgii, któr zawładn li wła nie zwalczani przez papie a
Jana XXII Wittelsbachowie – Krzy acy wkroczyli w granice Wielkopolski. Sytuacja była dla
Łokietka tym bardziej gro na, e do sojuszu z nimi przyst pili ksi
ta mazowieccy. Zdecydował
si wi c Łokietek na rozejm. W 1327 r. uderzył na sprzymierzone z Zakonem Mazowsze, co
wywołało odwet w postaci najazdu krzy ackiego na Kujawy. W tym czasie Łokietek przeniósł
swego bratanka Przemy la i jego dzielnicy kujawskiej (inowrocławskiej) do Sieradza, a drugiemu
bratankowi Władysławowi w zamian za ziemi dobrzy sk oddał Ł czyc . Zabezpieczył ich w ten
sposób od strony Krzy aków, a sam uzyskał swobod działania na tym kresowym terytorium. Po
zawartym teraz nowym rozejmie Krzy acy zyskali pot nego sprzymierze ca w osobie Jana
Luksemburczyka, który w 1328 r. podj ł wypraw krzy ow przeciw Litwie. W czasie tej wyprawy
został zawarty sojusz luksembursko-krzy acki (1329), przypiecz towany wspólnym zaj ciem –
przez układaj ce si strony – na rzecz Zakonu ziemi dobrzy skiej. Rozpocz ły si najazdy
krzy ackie, si gaj ce teraz a po ziemi ł czyck . Łokietek próbował odwetu. Nast pił kolejny
rozejm, ale w drugiej połowie 1331 r. wznowiono działania wojenne. Niszcz cy najazd krzy acki
si gn ł w gł b Wielkopolski, ziemi ł czyckiej i sieradzkiej. Militarne zwyci stwo Łokietka z
wrze nia tego roku w bitwie pod Płowcami z cz ci armii krzy ackiej było tylko sukcesem
dora nym. Ju wiosn 1332 r. Krzy acy zaj li ojcowizn Łokietka, Kujawy. W trakcie podj tej
przez króla polskiego wyprawy odwetowej zawarto w tym samym roku za staraniem legata
papieskiego Piotra z Alwernii rozejm, przy czym konflikt mieli rozs dzi królowie czeski i
w gierski. Rozejm ten przedłu ał z kolei dwukrotnie Kazimierz Wielki, tak e obowi zywał on do
1335 r., kiedy to problem krzy acki wypłyn ł na szersze polityczne forum pertraktacji
trenczy skowy-szehradzkich z Janem Lufesemburczykiem.
11.
Sojusze polityczne Łokietka i niebezpiecze stwo luksemburskie
Powracaj c do Polski w 1304/1305 r., skorzystał Łokietek z poparcia w gierskiego, ci lej tych
ugrupowa politycznych, które zwalczały kandydatur Wacława (III) do tronu na W grzech. Akcja
bowiem Łokietka w Polsce anga owała siły Przemy lidów, odci gaj c tym samym ich uwag od
W gier. Z kolei w latach nast pnych konflikty: andegawe sko-luksemburski i polsko-
luksemburski, czyniły z W gier naturalnego sprzymierze ca Polski. W 1320 r. zawarto formalny
sojusz, przypiecz towany mał e stwem córki Łokietka El biety z królem w gierskim Karolem
Robertem. Drugim sprzymierze cem Polski tego czasu okazała si Litwa. Niektórzy badacze
domy laj si , e w 1305 r. Litwini dokonali dywersyjnego najazdu na Polsk przeciwko
Przemy lidom, a na rzecz Łokietka. Przyjazne stosunki z Litw znalazły wnet uzasadnienie we
wspólnym niebezpiecze stwie krzy ackim. Zacie nione zostały w 1325 r. przez mał e stwo syna
Łokietkowego Kazimierza zwanego pó niej Wielkim z córk Giedymina Aldon . Z pomocy
militarnej litewskiej korzystał Łokietek we wspomnianej ju wyprawie do Brandenburgii w 1326 r.
Przeciwko Brandenburczykom w tym e czasie próbował zawrze sojusz z ksi
tami
zachodniopomorskimi Wobec wzrastaj cego niebezpiecze stwa krzy acko-luksemburskiego
zawarł Łokietek w 1329 r. w Landsbergu pokój z Brandenburgi .
Sojusze polityczne Łokietka miały bardzo istotne znaczenie dla przyszłych losów Polski.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
109
Za egnane wprawdzie zostało niebezpiecze stwo brandenburskie, ale nabrzmiewał konflikt z
Krzy akami i z Luksemburczykiem. W 1327 r. Jan Luksemburczyk, uzurpuj cy sobie po
Przemy lidach prawo do tronu polskiego, podj ł wypraw zbrojn na Kraków. Na skutek gro by
Karola Roberta zawrócił ju spod Sławkowa w ziemi krakowskiej. W trakcie tej wyprawy narzucił
zwierzchno lenn ksi
tom górno l skim: niemodli skiemu, raciborskiemu, cieszy skiemu,
bytomskiemu i opolskiemu, a nadto uzyskał ekspektatyw na inkorporacj ksi stwa wrocławskiego
do Czech po mierci jego dotychczasowego władcy Henryka VI. Nie maj cy cz sto zdecydowanej
orientacji politycznej ksi
ta l scy, niektórzy z zawi ci i l kiem patrz cy na zjednoczeniowe
aspiracje i królewsk władz Łokietka, inni do niedawna jeszcze przyja nie do niego
ustosunkowani (np. Henryk VI chciał uczyni Łokietka swoim sukcesorem), ulegali teraz
naciskowi miast i ich niemieckiemu patrycjatowi, a tak e presji lub obietnicom Jana
Luksemburczyka i poddawali si jego zwierzchniej władzy. W czasie swojej krucjaty przeciw
Litwie, o której wspomniano wy ej, Jan Luksemburczyk zhołdował skłóconego z Łokietkiem
ksi cia płockiego Wa k (1329); wreszcie w drodze powrotnej pozyskał sobie nowych lenników na
l sku, a mianowicie ksi
t: cinawskiego, ole nickiego, brzesko-legnickiego i aga skiego. W
1331 r. wymusił na ksi ciu cinawskim sprzeda odziedziczonego przeze po bracie ksi stwa
głogowskiego. W ten sposób Głogów stał si nie lennem, lecz bezpo rednim władztwem
Luksemburgów. W 1336 r. podporz dkowało si im w wyniku zbrojnej wyprawy Karola
Luksemburczyka ksi stwo zi bickie. Tylko ksi stwa widnickie i jaworskie zdołały jeszcze przez
kilkana cie lat utrzyma niepodległo .
12.
Sukcesja Kazimierza Wielkiego
Łokietek zmarł w marcu 1338 r. w wieku około 73 lat. Pozostawił po sobie pa stwo nie
skonsolidowane wewn trznie i miertelnie zagro one od zewn trz. Składało si ono wła ciwie z
dwu nie poł czonych nawet ze sob dzielnic, tj. z Wielkopolski i Małopolski. W ziemi sieradzkiej
władz sprawował bratanek Łokietka Przemysł, a w ziemi ł czyckiej – drugi bratanek Władysław.
Kujawy, ziemi dobrzy sk i Pomorze Gda skie okupowali Krzy acy. Ksi stwo płockie było
lennem luksemburskim, a pozostałe dwa ksi stwa mazowieckie nie uznawały zwierzchnictwa
Polski.
l sk, z wyj tkiem ksi stw
widnickiego i jaworskiego stanowił równie lenno
luksemburskie: ksi stwo głogowskie (por. wy ej) zostało wprost przez Luksemburgów
inkorporowane do Czech, a ten sam los podzieli miała ju rychło centralna dzielnica wrocławska.
Jedyny syn Władysława Łokietka Kazimierz, zwany pó niej Wielkim, miał w chwili mierci
ojca 23 lata. Koronował si na króla niemal bezzwłocznie, ale współcze ni ywili obawy, czy nowy
władca podoła spi trzonym trudno ciom. Nawykli do ci głych wojen pod rz dami Łokietka, nie
widzieli w Kazimierzu tych cech, które znamionowały ojca. Kr
yły nie sprawdzone wie ci, e
Kazimierz zbiegł z pola bitwy pod Płowcami. Tłumaczono ten fakt wprawdzie trosk ojca o ycie
nast pcy tronu i celowym odprawieniem go z pola bitwy, ale sławy Kazimierzowi to nie
przyczyniało. W dodatku młody król wykazywał nadmierne zainteresowanie kobietami, a w czasie
swojego poselstwa na W gry w 1329 r., gdzie miał zabiega o pomoc dla Polski w jej wojnie z
Krzy akami, stał si sprawc skandalu na dworze swego szwagra Karola Roberta. Uwiódł bowiem
podobno córk jednego z mo nowładców w gierskich, który w akcie zemsty i rozpaczy rzucił si
na królow El biet , siostr Kazimierza, i obci ł jej mieczem palce u r ki. Nawet optymi ci nie
przypuszczali zapewne, e sukcesor Łokietka oka e si władc tak zapobiegliwym i zr cznym, e
jedyny spo ród królów Polski zasłu y sobie u potomnych na trwały przydomek Wielkiego.
13.
Za egnanie niebezpiecze stwa luksemburskiego
Sojusz luksembursko-krzy acki był dla przyszło ci Polski bardzo gro ny. Kazimierz Wielki
licz c si z tym, e w starciu zbrojnym nie pokona adnego z tych dwu przeciwników z osobna, a
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
110
có dopiero razem poł czonych, starał si przede wszystkim rozerwa ich sojusz. D ył wi c do
uło enia stosunków z wrogimi pa stwami za cen dora nych ust pstw, a równocze nie powi kszał
potencjał gospodarczy i militarny Polski i umacniał jej pozycj na arenie mi dzynarodowej. Zacz ł
Kazimierz swoje dzieło od prolongaty rozejmu z Krzy akami, o czym mowa była ju wy ej, a z
kolei w układach z Janem Luksemburskim podj ł trudn spraw uchylenia jego roszcze do korony
polskiej. Układom patronował szwagier Kazimierza Wielkiego Karol Robert, wytrawny polityk i
pot ny monarcha W gier, sojusznik Polski od czasów Władysława Łokietka. Chocia cz sto był
nazbyt ust pliwy w stosunku do Luksemburczyka i wywierał w tym kierunku wpływ lub nawet
nacisk na Kazimierza Wielkiego, nie ulega jednak w tpliwo ci, e bez tego partnera polityka
Kazimierza Wielkiego byłaby bardzo trudna.
Układy z Janem Luksemburskim zostały zapocz tkowane w 1335 r. Najpierw we wst pnych
rozmowach w Trenczynie, przeprowadzonych przez poselstwo Kazimierza Wielkiego, król czeski
zobowi zał si zrezygnowa z roszcze do korony polskiej, je li Kazimierz uzna jego wie o
nabyte prawa do l ska i Mazowsza. Tych warunków Kazimierz Wielki jednak nie uznał i w
kolejnych pertraktacjach, które odbył w tym samym jeszcze roku osobi cie z Janem
Luksemburczykiem, a przy udziale Karola Roberta, w Wyszehradzie, zdołał wykupi czeskie tytuły
do tronu w Polsce za olbrzymi sum 20 ty . kóp groszy praskich, nie składaj c przy tym adnych
deklaracji co do l ska i Mazowsza. Był to niew tpliwy sukces polityki polskiej. Rezygnacja
Kazimierza Wielkiego z praw do l ska nast piła dopiero w cztery lata pó niej pod presj sprawy
krzy ackiej.
14.
Rozwi zanie problemu krzy ackiego
Przemoc zabrane Polsce przez Krzy aków Pomorze Gda skie, ziemia dobrzy ska i Kujawy
były strat zbyt dotkliw , aby mo na si było z ni pogodzi . W my l prolongowanego przez króla
Kazimierza rozejmu z Krzy akami w 1332 r. spór polsko-krzy acki miał by rozs dzony przez
Karola Roberta i Jana Luksemburczyka. Istotnie na zje dzie wyszehradzkim w 1335 r. dwaj
monarchowie zawyrokowali, e Krzy acy zatrzymuj Pomorze, Polska za odzyska Kujawy i
ziemi dobrzy sk . Był to wyrok dla strony polskiej niekorzystny, dlatego Kazimierz, zachowuj c
pozory jego poszanowania, grał na zwłok . Dzi ki zabiegom w Stolicy Apostolskiej pozyskał sobie
odmow papiesk zatwierdzenia tego wyroku, a w dalszej konsekwencji powołanie specjalnego
trybunału papieskiego, który miał raz jeszcze spór polsko-krzy acki rozpatrzy i wyda własne
orzeczenie. Chocia trudno było liczy , e w ten sposób odzyska si zagarni te przez Krzy aków
ziemie, to w ka dym razie uchylenie wyroku Karola Roberta i Jana Luksemburczyka było bardzo
prawdopodobne. Wci bowiem chodziło! Polsce o sankcj moraln dla ewentualnej przyszłej
rewindykacji zbrojnej.
Skład s du papieskiego przedstawiał si o wiele korzystniej ni w 1320 r. S dziami mieli by
bowiem: nuncjusz papieski i kolektor wi topietrza w Polsce Galhard de Carceribus oraz jego
pomocnik Piotr syn Gerwazego, a wi c trudno było generalnie zarzuci ich orzeczeniu
stronniczo . S d odbył si w 1339 r. w Warszawie i trwał ponad siedem miesi cy. Krzy acy
zakwestionowali kompetencj s du i wycofali ze swoich pełnomocników. Przesłuchano wi c stu
wiadków strony polskiej. Zawyrokowano, e Krzy acy maj zwróci Polsce wszystkie zagarni te
terytoria z ziemi chełmi sk i kasztelani michalowsk ł cznie, a nadto zapłaci olbrzymie
odszkodowanie w wysoko ci blisko 200 ty . grzywien oraz pokry koszty procesu. Wraz z
rozpocz ciem procesu Kazimierz Wielki dokonał formalnego zrzeczenia na rzecz Jana
Luksemburczyka nabytych lub zhołdowanych przez niego ksi stw l skich oraz ksi stwa
płockiego. Roszczenia do tych terytoriów Jana Luksemburczyka poparł Karol Robert. Nadto
nast piło wła nie rozlu nienie sojuszu polsko-brandenburskiego, który przez dziesi lat trzymał w
szachu i Krzy aków, i Luksemburczyka. W tej sytuacji Kazimierz Wielki zdecydował si na
ust pstwo, które rozumiał jako czasowe, spodziewaj c si wygra do ko ca spraw z Krzy akami.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
111
Krzy acy jednak wyroku s du papieskiego nie uznali, a Kazimierz nie czuł si jeszcze do silny,
by praw Polski dochodzi zbrojnie.
Wnet otwarła si przed Kazimierzem sprawa ruska. Aby uzyska swobod działania na
wschodzie, musiał Kazimierz za egna niebezpiecze stwo krzy ackie. Realn podstaw
pertraktacji z Zakonem stanowił jednak nie wyrok s du papieskiego, ale orzeczenie Karola Roberta
i Jana Luksemburczyka z 1335 r. Kancelaria królewska szukała jednak przy akcie zrzeczenia
Pomorza Gda skiego na rzecz Krzy aków takiej formuły prawnej, która nie zamykałaby roszcze
polskich do pomorskiej dzielnicy. Traktat zawarto w Kaliszu w 1343 r. Polska odzyskała Kujawy i
ziemi dobrzy sk , za Pomorze Gda skie przekazała Zakonowi jako „wieczyst jałmu n ”, wi c
z formalnym zachowaniem tytułu zwierzchno ci do tak poj tej darowizny. Słusznie uwa a si dzi
traktat kaliski za sukces kazimierzowskiej dyplomacji.
15.
Wcielenie do Polski Rusi Halicko-Włodzimierskiej
W 1323 r. wymarła bezpotomnie halicko-włodzimier&ka linia Rurykowiczów, a na tron
ksi
cy tej dzielnicy wprowadził Władysław Łokietek przy udziale W grów ksi cia
mazowieckiego Bolesława Trojdenowica, spokrewnionego z tamtejszymi Rurykowiczami przez
matk . Jako ksi
ruski przyj ł on imi Jerzego (II). Sprzymierzeniec Polski i W gier, a wnet i
Giedymina litewskiego (od 1325), wzi ł wraz z Karolem Robertem, Janem Luksemburczykiem i
Kazimierzem Wielkim udział w zje dzie w Wyszehradzie w 1338 r. Szukał tu zapewne poparcia i
pomocy przeciwko silnej opozycji bojarskiej. Kazimierz Wielki dokonał wła nie formalnego aktu
przyrzeczenia tronu polskiego Andegawenom, gdyby nie miał potomstwa m skiego, za Bolesław
Jerzy uczynił wówczas prawdopodobnie – na tak sam okoliczno – swoim nast pc na Rusi
Kazimierza Wielkiego. Wkrótce (7 IV 1340) ksi
ten został otruty. Kazimierz Wielki prawie
natychmiast podj ł wypraw na Ru , w dwa miesi ce pó niej ponowion , poniewa miejscowe
bojarstwo, popierane przez Tatarów, nie chciało si Polsce podporz dkowa . Ostatecznie jednego z
najmocniejszych bojarów, Dymitra Detk , ustanowił swoim namiestnikiem, czyli starost na
terenie Rusi Halickiej. Ru Włodzimiersk zaj li tymczasem Litwini (Lubart syn Giedymina).
Niezwykle popularny w sferach mo nowładczych i rycerskich dzielnicy małopolskiej program
podboju Rusi realizowany był przy udziale W gier i stanowił w gruncie rzeczy wspólny program
polsko-w gierski. Podtrzymuj c poj cie pa stwowo-prawne „Królestwo Rusi”, kancelaria króla
w gierskiego akcentowała odr bno tego kraju od Polski, czy nawet jego równorz dno z Polsk
i W grami. Ale i w otoczeniu Kazimierza Wielkiego u ywano niekiedy tej nazwy, co zdaje si
wskazywa na prób unii personalnej polsko-ruskiej, a nie na inkorporacj w cisłym tego słowa
znaczeniu.
Sukcesy Kazimierza Wielkiego na Rusi z 1340 r. okazały si nietrwałe, a opór miejscowych
bojarów i dywersja tatarsko-litewska na tyle silne, e nale ało dokona nowego podboju. Sprawy te
wpłyn ły wła nie na sfinalizowanie przez Kazimierza Wielkiego konfliktu Polski z Zakonem w
traktacie kaliskim. Okres mi dzy 1341 a 1349 r. przedstawia si w dziejach stosunków polsko-
ruskich do niejasno. Czy Lubart zaj ł wówczas oprócz Włodzimierskiej tak e Ru Halick , czy
utrzymały si tam rz dy Detki z ramienia Polski i W gier, me wiadomo. W latach 1345-1348
Polska zaanga owała si w wojn z Czechami, a v 1349 r. trzeba było niemal od nowa Ru
podbija . Wyprawa ruska Kazimierza Wielkiego z tego roku została uwie czona sukcesem. Król
opanował bowiem niemal cał Ru Halicko-Włodzimiersk z wył czeniem jedynie Łucka, gdzie
utrzymał si Lubart. Litwini tymczasem zebrali siły dla odzyskania Rusi i zaj li Woły . Nie
zmieniło sytuacji w sposób zasadniczy wł czenie si do wojny króla w gierskiego. Doszło
natomiast teraz do bardzo wa kich układów politycznych. Najpierw w 1350 r. stan ł mi dzy
Kazimierzem Wielkim a Ludwikiem Andegawe skim układ tej tre ci, e Ludwik zrzekał si na
rzecz Kazimierza swoich roszcze do Rusi Halicko-Włodzimierskiej; gdyby jednak Kazimierz miał
potomstwo m skie, to Ru nie przejdzie w sukcesji na Kazimierzowego syna, ale zostanie przez
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
112
W gry wykupiona za 100 ty . florenów. Je eli natomiast w my l porozumienia z 1338 r. po
Kazimierzu tron polski przejdzie na Andegawena, wówczas Ru pozostanie w dotychczasowym
zwi zku pa stwowym, czy ci lej: nale e b dzie do zuniowanego pa stwa polsko-w gierskiego.
W 1351 r. doszło z kolei do umowy Ludwika z ksi ciem litewskim Kiejstutem. Kazimierz Wielki,
który wła nie ci ko zachorował, w umowie nie uczestniczył. Za cen obrony Litwy przed
Tatarami i Krzy akami przez Polsk i W gry Litwa miała przyj chrzest, a Ludwik – wyjedna
Kiejstutowi koron królewsk . Układ ten zabezpieczał przede wszystkim interesy W gier na Rusi,
tote w rok pó niej, gdy Ludwik zaanga ował si w sprawy dalmackie, doszło z pomini ciem jego
do rozejmu mi dzy Kazimierzem Wielkim a synami Giedymina Olgierdem i Kiejstutem. Rozejm
miał charakter kompromisu, bo Litwa zatrzymywała ziemie: włodzimiersk , łuck , bełsk ,
chełmsk i brzesk , Polska za wła ciw Ru Halick . Do nowych zatargów polsko-litewskich
doszło w 1355 i 1356 r. Kazimierz zaj ł wówczas Włodzimierz; w 1357 r. przywrócono stosunki
pokojowe i teraz król Polski j ł zabiega w Awinionie o chrystianizacj Litwy i koron królewsk
dla jej władcy. Miało to zabezpieczy Litw przed Krzy akami.
Nowy etap podboju Rusi przez Polsk przypada na lata 1365-1366. Najpierw pozyskał sobie
Kazimierz Jerzego Narymutowicza, ksi cia na Bełzie i Chełmie, a nadto wówczas lub wcze niej
podporz dkował sobie ksi
t Koriatowiczów podolskich. Wyprawa z 1366 r. przyniosła
Kazimierzowi nowy sukces w postaci rozległych nabytków terytorialnych na Wołyniu. Zawarty
teraz z Giedyminowicami traktat przyznawał Polsce znaczn wi kszo ziem Rusi
Włodzimierskiej. Przy Litwie pozostały Łuck, Brze Litewski i niektóre pomniejsze grody w
północno-wschodniej cz ci Wołynia. W ziemiach bełskiej i chełmskiej pozostawił Kazimierz
Jerzego Narymutowicza, a we Włodzimierzu – Aleksandra Koriatowicza, jako lenników Polski.
Jan Długosz w sto lat pó niej podaje informacje, e w 1359 r. Kazimierz Wielki podj ł wypraw
do Mołdawii, zako czon kl sk z powodu podst pno ci Mołdawian. W nowszej literaturze uciera
si opinia, e mamy tu do czynienia z pomyłk , z przeniesieniem o kilkana cie lat wstecz epizodu z
czasów Ludwika, e zatem adnej wyprawy mołdawskiej za czasów Kazimierza Wielkiego nie
było.
16.
Ku rewindykacji l ska
Rezygnacj z praw do l ska Kazimierz Wielki traktował jako posuni cie taktyczne, ale nigdy
nie rozstał si z my l odzyskania tej dzielnicy dla Polski. Utrzymywał przyjazne stosunki z
niepodległymi jeszcze po 1336 r. ksi
tami widnickimi, swoimi siostrze cami Bolkiem i
Henrykiem, oraz z ich stryjem Henrykiem, ksi ciem jaworskim. W 1346 r. ksi stwa widnickie i
jaworskie scaliły si pod władz wspomnianego Bolka, od tej daty jedynego ju na l sku ksi cia,
zachowuj cego niepodległo . W 1343 r. rewindykował Kazimierz zbrojnie ziemi wschowsk ,
która – jako relikt panowania ksi
t głogowskich w Wielkopolsce – nale ała wówczas do ksi stwa
aga skiego. Wnet potem zawarł Kazimierz przymierze z cesarzem Ludwikiem Bawarskim,
wymierzone przeciw Luksemburgom. W 1345 r. uwi ził powracaj cego z wyprawy litewskiej
Karola Luksemburczyka, a z kolei w przymierzu z Bolkiem widnickim wdał si w wojn z
Luksemburgami o l sk. Pozyskał sobie ksi
t górno l skich, natomiast został bezpo rednio
zagro ony zbrojnym najazdem Jana Luksemburczyka, który podszedł a pod Kraków. Wnet sukces
Karola Luksemburczyka w walce o tron niemiecki i koron cesarsk oraz mier cesarza Ludwika
Bawarskiego (1347) skłoniły Kazimierza Wielkiego do układów. W pokoju namysłowskim z 1348
r. Polska wycofała si z wojny bez strat i korzy ci, a spór Bolka widnickiego z Karolem miał by
rozstrzygni ty przez Albrechta Habsburga. Jeszcze przed zawarciem tego pokoju ogłosił Karol IV
formalny akt wcielenia l ska do Korony Królestwa Czeskiego, potwierdzony nast pnie w 1355 r.
Tak wi c próba odzyskania l ska w drodze starcia zbrojnego z Luksemburgami nie powiodła si .
W 1348 r. rozpocz ł Karol IV w Stolicy Apostolskiej starania o oderwanie l ska od prowincji
ko cielnej polskiej, tj. od arcybiskupstwa gnie nie skiego, i o wł czenie go do utworzonego przed
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
113
czterema laty arcybiskupstwa w Pradze. Energiczne przeciwdziałanie Kazimierza Wielkiego
zako czyło spraw w 1360 r. pełnym sukcesem Polski, bo Karol IV nie tylko jej zaniechał, ale
przyrzekł Kazimierzowi Wielkiemu wi cej jej nie wszczyna . Gorzej potoczyły si losy ostatniego
niepodległego ksi stwa l skiego. W 1353 r. Bolko widnicki oddał Karolowi IV za on bratanic
Ann , jedyn sw sukcesork , a wraz z ni przyrzekł wcielenie swojego ksi stwa do Korony
Królestwa Czeskiego. Sprawa l ska splotła si teraz z mazowieck . Dwa lata wcze niej bowiem,
w zwi zku ze mierci Bolesława płockiego, Kazimierz Wielki obj ł faktycznie w posiadanie
płock cz
Mazowsza, za pozostałych przy yciu dwu ksi
t mazowieckich (braci Bolesława:
Kazimierza i Ziemowita) zamienił na swoich wasali i obiecał ich uwolni od zwi zku lennego z
Czechami. Tymczasem Ludwik Andegawe ski w imieniu króla Kazimierza zrzekł si na rzecz
Karola IV praw Polski do ksi stwa widnicko-jaworskiego (oraz zastawionej Polsce Byczyny z
Kluczborkiem), a Karol IV ust pił w zamian na rzecz Kazimierza Wielkiego ze swoich praw do
Mazowsza. Kazimierz jednak, zawsze niech tny wszelkim zrzeczeniem terytorialnym, oci gał si z
ratyfikacj tego układu a po rok 1356.
W kilka lat pó niej podj ł Kazimierz Wielki przygotowania do rewindykacji l ska. Zacz ł od
podwa ania luksemburskich tytułów prawnych do tej dzielnicy. W tym celu wyst pił do papie a z
suplik o uniewa nienie niesłusznych jego zrzecze ku szkodzie Królestwa, dotycz cych ziem,
które od dawien dawna w sposób bezsporny nale ały do Polski. Adnotacja kancelarii papieskiej na
tej suplice, zalecaj ca pozytywne załatwienie sprawy, wiadczy o tym, e Kazimierz Wielki odniósł
tu sukces. Faktycznej rewindykacji przeprowadzi jednak nie zd
ył, a my li jego nie podj li ani
Ludwik Andegawe ski, ani Jagiellonowie.
17.
Przymierze z Pomorzem Zachodnim
Polska XIV w. wykazywała ywe zainteresowanie nie tylko spraw utraconego Pomorza
Gda skiego, ale równie Pomorzem Zachodnim. Ju Łokietek próbował wej w sojusz z
ksi
tami zachodniopomorskimi przeciwko Brandenburgii. Po pokoju landsberskim z 1329 r.
Brandenburgia wprawdzie przestała zagra a Polsce, ale Kazimierz Wielki nie tracił z oczu spraw
pomorskich i w 1337 r. zawarł – jak si domy lamy – przymierze z ksi
tami pomorskimi. W
1343 r., na krótko przed traktatem kaliskim z Krzy akami, zacie nił sojusz z Bogusławem V
wołogoskim, któremu oddał za on sw córk El biet . Kazimierz zamierzał ci lej zwi za
Pomorze Zachodnie z Polsk . W 1350 r. zawarł przymierze z Dani , które szachowało i Karola IV,
i Zakon Krzy acki. Ju wcze niej zaanga owała si Polska w walk o przywrócenie utraconej u
schyłku XII w. zwierzchno ci ko cielnej arcybiskupstwa gnie nie skiego nad biskupstwem
pomorskim, czyli diecezj kamie sk . Akcj rozpocz ł Ko ciół polski, ale Kazimierz Wielki
czynnie si do niej wł czył. Nie przyniosła ona zamierzonego celu. Zawa yła jednak na tym, i
biskupstwo kamie skie zostało ostatecznie uznane za podległe bezpo rednio Stolicy Apostolskiej, a
nie której z prowincji ko cielnych niemieckich.
Sojusz Kazimierza Wielkiego z Pomorzem Zachodnim i z Dani pozwolił mu wykorzysta
trudno ci wewn trzne Marchii Brandenburskiej. W 1365 r. uzale nił od Polski i uczynił swoimi
lennikami panów von Osten, siedz cych w Drezdenku i Santoku, grodach o bardzo du ym
znaczeniu strategicznym, zarówno dla strony polskiej, jak i brandenburskiej. Nadto zaj ł w 1368 r.
nale cy do Marchii okr g Wałcza z grodami Drahimiem i Czaplinkiem. Lenno panów von Osten
wygasło wraz ze mierci Kazimierza Wielkiego, ale ten drugi nabytek – bardzo wa ny, bo
rozrywaj cy poł czenie terytorialne Brandenburgii z pa stwem zakonnym – został ostatecznie
przez stron brandenbursk uznany.
18.
Integracja pa stwa
Zjednoczone przez Łokietka Królestwo Polskie stan ło wobec trudnego zadania faktycznej
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
114
integracji ziem stanowi cych do niedawna odr bne organizmy polityczne. Mimo post puj cej
wci na gruncie gospodarki towarowo-pieni nej integracji ekonomicznej, nie była to wcale
sprawa łatwa. Dawne separatyzmy typu jeszcze plemiennego, wyra aj ce si czy to w obyczaju,
czy w zwyczajach prawnych, znalazły w XIII w. oparcie w odr bnych dezintegruj cych
orientacjach politycznych. Ideologia zjednoczeniowa była wprawdzie czynnikiem bardzo istotnym,
ale nie si gała cz sto w gł b mas społecznych. wiadoma polityka władcy w tym zakresie miała
znaczenie daleko wi ksze. Tak polityk podj ł Kazimierz Wielki. W sferze gospodarczej
wprowadzał jednolite obci enia skarbowe i wojskowe dla całej ludno ci kraju, popierał unifikacj
wiadcze na rzecz Ko cioła, wprowadził zasad „jednej monety w jednym Królestwie”, a miastom
nadawał przywileje, które pozwalały im rozszerza sw działalno poza granice dawnych dzielnic.
W zakresie organizacji pa stwowej utrzymano urz dy namiestnicze starostów, które pozwalały na
dalsze ograniczanie kompetencji dawnych urz dów dzielnicowych. Te za – chocia bynajmniej
nie zlikwidowane – przemieniały si faktycznie w urz dy ziemskie, zwi zane odt d z rozwojem
samorz du rycerskiego czy szlacheckiego. Podobny był los dawnych wieców dzielnicowych. W
celach ustawodawczych odwoływano si do nich rzadko, pozostawiono im natomiast agendy
s dowe. St d ich dalsza ewolucja uległa rozszczepieniu. Z instytucji wiecu rozwijał si stały organ
w postaci s dów wiecowych ziemskich, za drugim torem wykształcało si z nich
przedstawicielstwo stanowe szlacheckie, które w postaci sejmików ziemskich do znaczenia doszło
w XV w.
Nowym czynnikiem integruj cym była rada królewska. Dobierana przez monarch , nie miała
ona charakteru reprezentacji stanowej, a je eli przez wi kszy udział w niej panów małopolskich
wi zała si
ci lej z interesami tej dzielnicy, to w zało eniu swoim była organem
ponaddzielnicowym, ogólnopolskim. Dla najwa niejszych funkcji pa stwowych wprowadzono
urz dy centralne, a wi c podskarbiego i podkanclerzego Królestwa. Po raz pierwszy w naszych
dziejach utworzył Kazimierz Wielki pieni ny skarb pa stwowy i potrafił mu zapewni tak
znaczne dochody gotówkowe (z górnictwa solnego, ceł, podatków gruntowych, ziemskich
maj tków monarszych itp.), e praktycznie był niezale ny od uprzywilejowanych stanów z ich
dzielnicow jeszcze reprezentacj . Tote przy stanowej ju budowie społecze stwa, monarchia w
małym tylko stopniu miała charakter stanowy, w mniejszym ni ksi stwa nasze XIII wieku.
Na niezb dn zjednoczonemu Królestwu unifikacj prawa było jeszcze za wcze nie, je eli
prawo miało odpowiada realiom ycia, a nie by tworem sztucznym. Do takiej unifikacji jednak
król powoli zmierzał, a kodyfikacja praw dzielnicowych była tu etapem wst pnym. Tak wi c
niedługo po 1357 r. uj to w norm pisan zwyczajowe prawo wielkopolskie, a dopiero pó niej –
jak wykazały nowsze badania – małopolskie. W zakresie prawa stanowionego natomiast zacz ły si
pojawia przepisy o charakterze ogólnopolskim. Prawo zwyczajowe ziemi ł czyckiej, która do lat
pi dziesi tych XIV w. miała własnego ksi cia i yła w znacznym stopniu odr bnym yciem
pa stwowym, spisano dopiero pod koniec tego stulecia, a zatwierdzono w 1419 r. Mazowsze,
cz ciowo inkorporowane do Królestwa, a cz ciowo zhołdowane, miało ustawodawstwo własne
swoich ksi
t. Chc c zapobiec praktyce miast polskich odwoływania si do Magdeburga o porady
w trudnych kwestiach prawnych, powołał król do ycia S d Najwy szy Prawa Niemieckiego na
Zamku Krakowskim (1356). Był to równie powa ny czynnik integracji pa stwa i społecze stwa.
Nowej rzeczywisto ci społeczno-pa stwowej czasów Kazimierza Wielkiego odpowiada przyj ta
około połowy XIV w., wzorem W gier i Czech, teoria „Korony Królestwa Polskiego”. W sensie
terytorialnym obejmowano tym poj ciem nie tylko ziemie faktycznie wchodz ce w skład
Królestwa, ale teoretycznie równie te, które dawniej do nale ały. Była wi c Korona Królestwa
tworem jak gdyby ponadczasowym. W sensie prawno-pa stwowym wi zała si z tym poj ciem
suwerenna wewn trz i na zewn trz władza monarsza. Z czasem znalazła tu odbicie równie
stanowa rzeczywisto społeczna, bo pod Koron Królestwa zacz to rozumie oderwan jak gdyby
od osoby monarchy władz pa stwow , w której udział miały uprzywilejowane stany
społecze stwa.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
115
19.
Wzrost znaczenia Polski w stosunkach mi dzynarodowych
Polska czasów Kazimierza Wielkiego przedstawiała si jako zwarty wewn trznie organizm
pa stwowy o silnych podstawach gospodarczych i du ym znaczeniu politycznym. Terytorium
pa stwowe powi kszyło si w stosunku do czasów Łokietka ze 102 ty . km
2
do 244 ty . km
2
, a
wi c przeszło dwukrotnie. Król Kazimierz Wielki rozwin ł du aktywno polityczn . Za
partnerów miał władców wybitnych, takich jak Karol Robert, Ludwik Andegawe ski, Karol IV
Luksemburczyk, Waldemar IV du ski, czy Winrych z Kniprode wielki mistrz krzy acki. Kazimierz
Wielki był m. in. (wraz z Bolkiem widnickim) rozjemc w sporze cesarza Karola IV
Luksemburczyka z Rudolfem IV Habsburgiem i Ludwikiem Andegawe skim. Na szczególn
uwag zasługuje kongres krakowski w 1364 r., upami tniony słynn uczt Wierzynka.
Uczestniczyli w nim Karol IV, Ludwik Andegawe ski, Waldemar IV du ski, Piotr król Cypru,
Bolko widnicki, Ziemowit III mazowiecki, a prawdopodobnie równie Władysław opolski, ksi
pomorski Bogusław V z synem Kazkiem oraz Otton margrabia brandenburski. Celem zjazdu było
utwierdzenie pokojowych stosunków i politycznej równowagi w Europie rodkowej, ku czemu
prowadziły ju wcze niejsze dwustronne układy. Tylko Piotr cypryjski, który przybył do Krakowa
jako go Karola IV, szukał tu zwolenników dla idei nowej krucjaty.
Wzrostowi znaczenia politycznego Polski towarzyszyło utrwalenie si jej suwerenno ci wobec
dwu najwy szych władz wiata zachodniochrze cija skiego. Przyswojono u nas sobie i w praktyce
stosowano wzgl dem cesarstwa zasad zachodnioeuropejskiej doktryny pa stwowo-prawnej, e
„król jest cesarzem w swoim królestwie”. W stosunku do papiestwa zachowywano wprawdzie ton
zwyczajnej wówczas uni ono ci, ale nieust pliwie broniono tego, co zwykło si pó niej nazywa
pa stwow racj stanu.
20.
Sprawa nast pstwa tronu po Kazimierzu Wielkim
Ju wy ej wspomniano, e na zje dzie w Wyszehradzie w 1338 r. Kazimierz Wielki naznaczył
swoim nast pc Andegawena, gdyby sam nie miał potomstwa m skiego. Był to układ obliczony na
dora n korzy polityczn . Kazimierz miał wówczas zaledwie 28 lat. Wnet zmarła jego ona
Aldona córka Giedymina, z któr nie miał syna, a wi c mógł liczy i na nowe mał e stwo, i na
potomstwo. Tymczasem po ycie z Adelajd hesk , z któr zawarł zwi zek mał e ski w 1341 r., nie
układało si i król j w ogóle od siebie oddalił. W kilkana cie lat pó niej wszcz ł w Stolicy
Apostolskiej spraw o uniewa nienie tego mał e stwa, co jednak przeci gn ło si na lata, tym
bardziej e było to sprzeczne z interesami Andegawenów i Luksemburgów. Tymczasem zawarł
Kazimierz morganatyczne mał e stwo z Rokiczan , córk rajcy praskiego, a w 1363 r. – z
Jadwig , córk ksi cia aga skiego, ale i ten zwi zek, z powodu braku wspomnianego ju
uniewa nienia, pozostał nielegalny, a nadto potomstwa m skiego równie nie przyniósł. W tym
stanie rzeczy sukcesja Andegawena na tronie polskim stawała si coraz bardziej realna. W czasie
wyprawy ruskiej w 1351 r., gdy Kazimierz Wielki ci ko zachorował i wydawało si , e mo e
umrze ,
uczestnicz ce
w
wyprawie
rycerstwo
zło yło
pod
Lublinem
Ludwikowi
Andegawe skiemu przysi g wierno ci, stawiaj c mu jednak warunki, e obejmie rz dy w Polsce
osobi cie, e urz dów staro ci skich nie b dzie powierzał przybyszom z zewn trz i b dzie
pokrywał rycerstwu koszty wypraw wojennych na zewn trz kraju. Tak wi c w sprawie sukcesji
andegawe skiej w Polsce Ludwik zacz ł pertraktowa z rycerstwem, co miało bardzo wa ne
konsekwencje dla formowania si polskiej monarchii stanowej. Jeszcze jaskrawszy wyraz znalazło
to w 1355 r., kiedy u Ludwika w Budzie stan ła delegacja panów polskich. Ludwik przyrzekł po
obj ciu tronu w Polsce znie wszystkie podatki, oprócz starych zwyczajem usankcjonowanych
wiadcze i skasowa obowi zek stacji, tj. nieodpłatnego ywienia króla i jego dworu w czasie
podró y po kraju. Panowie polscy za uznali jego sukcesj , ale tylko w linii m skiej.
Kazimierz Wielki z tym rozwi zaniem sprawy sukcesji si nie pogodził, tym bardziej e i
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
116
Ludwik nie miał potomstwa m skiego. W 1368 r. przelał prawa synowskie na swego wnuka Kazka
słupskiego. Był on synem Bogusława V pomorskiego i córki króla El biety. Chocia ksi
ten
wydawał si nie najlepszym kandydatem do tronu, Kazimierz był konsekwentny, bo w testamencie
swoim, spisanym na dwa dni przed mierci , uczynił na jego rzecz legat w postaci ziem
dobrzy skiej, sieradzkiej, ł czyckiej, znacznej cz ci Kujaw z Kruszwic i Bydgoszcz , nadto z
odzyskanego niedawno z r k Brandenburgii grodu Wałcza, a prawdopodobnie tak e Złotowa.
Wprowadził go wi c Kazimierz w swoj ojcowizn , ci lej w posiadanie terytorium, którym władał
jego dziad Kazimierz kujawski, a nadto stwarzał mu pomost ł cz cy ów legat z Pomorzem.
Nadanie nie oznaczało wył czenia tych ziem ze zjednoczonego Królestwa, jak tego niekiedy si
domy lano. W my l teorii Korony Królestwa Polskiego mogły one co najwy ej sta si lennami
Korony, a wył czenie z nadania głównych grodów kujawskich, tj. Brze cia i Inowrocławia, było
wła nie gwarancj tej niepozbywalno ci. Natomiast przez przeniesienie na Kazka własnej
ojcowizny zwi zał go Kazimierz Wielki faktycznie z dynasti . Rozumiał to dobrze Ludwik
Andegawe ski, dlatego pod pozorem obrony nienaruszalno ci terytorium pa stwowego Polski
spowodował uniewa nienie tej cz ci testamentu przez s d ziemski sandomierski. Z innego ju
tytułu, bo z nadania Ludwika, zatrzymał Kazko tylko ziemi dobrzy sk oraz grody Kruszwic ,
Bydgoszcz, Wałcz i Złotów. My l zatem Kazimierza Wielkiego, aby uczyni Kazka sukcesorem
tronu polskiego czy to po Ludwiku Andegawe skim, czy te przeciw Ludwikowi, a przy tej okazji
poł czenia Pomorza Zachodniego z Polsk , coraz bardziej si oddalała. W gruncie rzeczy znaczna
cz
społecze stwa szlacheckiego wolała na tronie polskim monarch obcego, od którego mogła
wytargowa ust pstwa, ni sukcesora, który legitymowałby si prawem dynastycznym. Interes
stanowy brał tu gór nad interesem pa stwa. Był to silny atut w r kach Ludwika. Zdołał on bowiem
nie tylko utrzyma si na tronie polskim, ale nadto – wbrew układom z 1355 r. (przywilej
budzi ski) – przenie prawo do tego tronu na lini e sk Andegawenów, tj. na swoje córki.
21.
Rz dy andegawe skie w Polsce
Uprzedzony w por o chorobie Kazimierza Wielkiego, Ludwik Andegawe ski stan ł w
Krakowie 7 listopada 1370 r., a wi c zaledwie w dwa dni po mierci ostatniego Piasta. Koronacj
przygotowano po piesznie, tote odbyła si ona ju 17 listopada. Dokonano jej w Krakowie, co
zaraz na pocz tku nieprzychylnie do nowego władcy ustosunkowało Wielkopolan, i tak zreszt
niech tnych Ludwikowi, maj cemu oparcie u panów małopolskich. Obietnicy zło enia insygniów
koronacyjnych w Gnie nie Ludwik nie dotrzymał. W interesie Andegawena jego małopolskie
stronnictwo obaliło testament Kazimierza Wielkiego w cz ci dotycz cej zapisu na rzecz Kazka
słupskiego. Przy okazji koronacji nowy król nadał nadto ziemi wielu sk Władysławowi
opolskiemu, rozszerzaj c kosztem ziem koronnych władztwo wasala Luksemburgów; pó niej
(1372) powierzył mu rz dy na Rusi, akcentuj c jej odr bno w stosunku do Polski. Władz
namiestnicz w Polsce oddał Ludwik zaraz po koronacji swojej matce, a siostrze Kazimierza
Wielkiego, El biecie, sam za powrócił na W gry, gdzie absorbowały go zwłaszcza sprawy
bałka skie.
W Polsce tymczasem cierały si opinie i pogl dy, które polaryzowała d no Ludwika do
zmiany prawa dynastycznego polskiego, tj. do przeniesienia sukcesji w Polsce na lini e sk
Andegawenów. Obok małopolskich stronnictw Ludwika, na czoło których wysun ł si
podkanclerzy, a z kolei kanclerz Królestwa i biskup krakowski Zawisza z Kurozw k, zarysowało
si stronnictwo tzw. legalistów. Aprobuj c prawo Ludwika do tronu polskiego, legali ci byli
przeciwni zmianie prawa dynastycznego. Przewodzili temu stronnictwu arcybiskup gnie nie ski
Jarosław ze Skotnik Bogoria oraz kanclerz Królestwa i nast pca Bogorii na arcybiskupstwie Janusz
Suchywilk. Byli jednak równie zdecydowani przeciwnicy sukcesji andegawe skiej, d
cy do
obalenia rz dów Ludwika. Silne oparcie stronnictwo to miało zwłaszcza w Wielkopolsce, ale
niesłusznie zarzuca mu si tendencje separatystyczne; było ono bowiem raczej wyrazem walki
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
117
konkurencyjnej z Małopolsk , która wiodła prym w rz dach pa stwem.
Je eli słusznie postawiono podkanclerzego Królestwa z czasów Kazimierza Wielkiego Janka z
Czarnkowa w stan oskar enia o to, e usiłował wykra z grobu Kazimierzowskiego grobowe
insygnia króla, to insygnia te były potrzebne wła nie malkontentom wielkopolskim przeciwko
Ludwikowi, poniewa wła ciwych insygniów koronacyjnych Ludwik do Gniezna nie odesłał.
Zrazu by mo e liczono si – w my l testamentu Kazimierza Wielkiego – z koronacj Kazka
słupskiego, ale rychło wysun ł si na czoło bardziej ambitny i wytrwały konkurent, ksi
na
Gniewkowie (Kujawy) Władysław Biały, wówczas mnich cysterski w Dijon we Francji. Jego
zabiegi w stolicy papieskiej o dyspens od lubów zakonnych zostały pokrzy owane przez
Ludwika, a kilkakrotne próby opanowania Wielkopolski czy cho by gniewkowskiej ojcowizny
(1371, 1373, 1375) – udaremnione. Skwapliwo , z jak Ludwik starał si pozby z Polski
Władysława Białego, co uczynił w ko cu odkupuj c jego ksi stwo (1379 r.), wiadczy dobitnie, e
w grze była stawka znacznie wy sza ni peryferyjny Gniewków. Kolejnym kandydatem opozycji
wielkopolskiej do tronu w Polsce był Ziemowit IV mazowiecki, którego nawet na zje dzie
sieradzkim w 1383 r. próbowano okrzykn królem, a projektowano cho by sił doprowadzi do
jego mał e stwa z córk Ludwika Jadwig .
Rzecznicy unii w giersko-polskiej bardzo ywo zakrz tn li si nie tylko około utrwalenia
rz dów andegawe skich w Polsce, ale i około przeniesienia sukcesji tronu polskiego na lini
e sk Andegawenów. Skutecznym instrumentem zjednywania zwolenników dla dworu stały si
tzw. trybunały restytucyjne, komisje o atrybutach s dowych, które rewidowały słuszno licznych
wywłaszcze ziemskich, dokonanych przez Kazimierza Wielkiego. T sam rol spełniły nadane
licznym osobom jednostkowe przywileje, zwłaszcza lokacyjne. Za udzielone przywileje pozyskano
równie aprobat zmiany prawa sukcesyjnego ze strony niektórych wa niejszych miast. Wreszcie
w układzie koszyckim 1374 r., szlachta dochodz ca do roli najwa niejszego po królu czynnika w
yciu politycznym pa stwa, usankcjonowała przeniesienie sukcesji tronu w Polsce na jedn z córek
Ludwika. Uzyskała za to, jako stan, rozległy przywilej, który zwalniał j od wszystkich
dotychczasowych wiadcze na rzecz pa stwa, z wyj tkiem poradlnego z gruntów kmiecych,
zredukowanego do symbolicznej niemal kwoty 2 gr. z łana; gwarantował integralno pa stwa,
obsadzanie głównych urz dów Polakami, odszkodowania z tytułu wypraw wojennych, a wreszcie
konfirmował generalnie wcze niej uzyskane przywileje. Za cen podobnej redukcji wiadcze w
dobrach ko cielnych (do 4 groszy z łana w dobrach klasztornych i do 2 gr. w innych
posiadło ciach) zaaprobowało wreszcie w 1381 r. zmian prawa sukcesyjnego równie
duchowie stwo.
Rz dy andegawe skie w Polsce nie cieszyły si jednak popularno ci . Rozbudziły natomiast
silnie nami tno ci polityczne. Wymownym faktem było zabójstwo kilkudziesi ciu W grów,
dworaków królowej El biety, jakiego dopu ciło si pospólstwo krakowskie w 1376 r. Skłoniło to
El biet do wyjazdu z Polski, a z kolei próba powierzenia rz dów namiestniczych Władysławowi
Opolczykowi wywołała now fal niezadowolenia. Trzeba wi c było powróci do namiestnictwa
El biety, a po jej mierci (1380) odda je panom polskim, tj. przywódcy stronnictwa
prow gierskiego Zawiszy z Kurozw k i czterem tzw. wielkorz dcom.
We wrze niu 1382 r. zmarł król Ludwik Andegawe ski. Tron polski, zgodnie z prawem
sukcesji, miał przypa e skiej linii Andegawenów. Sprawa nie była łatwa. Naznaczona przez
Ludwika do tronu polskiego jego najstarsza córka Katarzyna nie prze yła ojca. Ludwik my lał wi c
o nast pnej córce Marii, na co panowie polscy zrazu wyrazili zgod . Trudno ci powstały wtedy,
gdy dwór nie zrezygnował z jej mał e stwa z Zygmuntem Luksemburczykiem, wówczas
margrabi brandenburskim. Ludwik chciał stworzy fakty dokonane i gdy z pocz tkiem 1382 r.
zmarł Zawisza z Kurozw k, zamierzał Zygmuntowi powierzy rz dy namiestnicze w Polsce.
Wyprawa Zygmunta do Polski spotkała si jednak nie tylko z kontrakcj przywódcy opozycji
wielkopolskiej Bartosza z Odolanowa, ale poruszyła tak e Małopolan. Ostatecznie Luksemburczyk
nie został wpuszczony do Krakowa. W tej sytuacji zabiegi panów polskich zwróciły si ku wdowie
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
118
po Ludwiku, aby do tronu polskiego naznaczyła najmłodsz sw córk Jadwig . Mimo zgody na
tak koncepcj , królowa-wdowa oci gała si , a tymczasem Zygmunt próbował ponownie
opanowa Polsk , jako nie proszony namiestnik. Na kilku zjazdach tego okresu rozwa ano spraw
sukcesji z du ym poczuciem odpowiedzialno ci, a wreszcie ultymatywnie za dano w Radomsku
w 1384 r. przyjazdu Jadwigi, pod gro b wyboru innego króla. W tej sytuacji jedenastoletnia
Jadwiga przybyła do Polski i jesieni 1384 r. została koronowana na „króla”. Pierwszorz dnego
znaczenia nabierała teraz sprawa mał e stwa Jadwigi. Jadwiga była bowiem zar czona z ksi ciem
Wilhelmem Habsburgiem, którego w Polsce nie aprobowano, podobnie jak Luksemburczyka.
Postanowiono natychmiast wypłaci Habsburgom wysokie odszkodowanie (200 ty . florenów)
przewidziane w giersko-austriackim układem na wypadek niedoj cia do skutku mał e stwa. W
Wielkopolsce rosła liczba zwolenników Ziemowita IV, jako kandydata do r ki Jadwigi, natomiast
panowie małopolscy przygotowywali projekt unii personalnej Polski z Litw .
22.
Kultura Polski XIV w.
Polska wieku XIV zbierała ju obfite plony tej ewolucji wewn trznej, która znaczne post py
poczyniła w stuleciu poprzednim, a zamkn ła si now jako ciowo form ustroju społeczno-
gospodarczego i pa stwowego w drugiej połowie panowania Kazimierza Wielkiego. Wzrost
wydajno ci rolnictwa, produkcji górniczej i rzemie lniczej oraz wymiany towarowej, wszystko to
podniosło zamo no społecze stwa i stworzyło nowe potrzeby w zakresie dóbr kulturalnych. Na
nie spotykan dot d skal rozwin ło si budownictwo murowane, a podstawowym budulcem stała
si cegła. Je li dawniej w ród budowli murowanych zdecydowanie przewa ały obiekty sakralne,
teraz proporcje te uległy zmianie. Przy licznie wznoszonych wci jeszcze ko ciołach, zarówno w
miastach, jak i wsiach du y rozmach osi gn ło budownictwo fortyfikacji miejskich, zamków
nale cych do systemu obronnego pa stwa, rezydencji monarszych, mo nowładczych i
ko cielnych, a tak e domów mieszcza skich. Kulminacja tego budownictwa przypada na czasy
Kazimierza Wielkiego, przy czym sam król odegrał w tej dziedzinie bardzo znaczn rol .
Współczesna tradycja przypisała mu fundacj 14 ko ciołów, a nadto wzniesienie około 50 zamków
i warowni miejskich. Do wielkich budowniczych nale ał tak e m. in. arcybiskup gnie nie ski
Jarosław ze Skotnik Bogoria.
Troszczono si nie tylko o solidno murów, ale tak e o estetyk ich wygl du. Coraz wi ksz
rol w budownictwie i jego wystroju odgrywali – cho by ze wzgl du na skal zasi gu tego
budownictwa – ludzie miejscowi. Pojawili si wi c rodzimi mistrzowie sztuki budowlanej
(muratorskiej), a wznoszone przez nich budowle przybierały odr bne polskie cechy
architektoniczne. Dotyczy to zarówno obiektów sakralnych, tworz cych w tym czasie zr by tzw.
polskiego gotyku, jak te budowli warownych, słynnych zamków kazimierzowskich opatrzonych w
pot ne wie e. W zwi zku z wystrojem wn trz rozwijało si rze biarstwo, snycerstwo i malarstwo.
Na zamówienie królewskie np. nie tylko zabudowano wzgórze wawelskie „pi knymi domami i
wie ami”, ale ozdobiono je nadto licznymi wspaniałymi rze bami i malowidłami. Troska króla nie
ograniczała si do jego rezydencji własnych. Na przykład w wielkim przywileju dla Krakowa z
1358 r. Kazimierz zastrzegł, aby miasta w reprezentacyjnych miejscach nie szpecono w przyszło ci
niestosown zabudow .
Do najokazalszych budowli tej epoki w granicach pa stwa polskiego nale ały: katedra
wawelska (gotycka), ko ciół Marii Panny w Krakowie, ko cioły w. Katarzyny i Bo ego Ciała w
Kazimierzu pod Krakowem, katedry pozna ska, gnie nie ska i włocławska, ko cioły kolegiackie w
Wi licy i w Sandomierzu i inne. Poza granicami ówczesnego Królestwa w obr bie historycznych
ziem polskich na uwag zasługuj : na l sku katedra wrocławska, ko cioły bazylikowe w.
Magdaleny i w. El biety we Wrocławiu, takie ko cioły (parafialne) w Strzegomiu, Jeleniej
Górze, widnicy; na Pomorzu ko cioły w. Jakuba w Toruniu, Marii Panny w Gda sku i pod takim
samym wezwaniem w Stargardzie; na Mazowszu katedra w. Jana w Warszawie. W ród budowli
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
119
wieckich, obok wzgórza wawelskiego, wspomnie mo na przykładowo zamki w Kruszwicy,
Lipowcu, B dzinie, Bolesławcu, wie ratuszow w Krakowie i inne. Budowle gotyckie tego
okresu zdobiono cz sto rze bami w kamieniu (np. statua ksi ny Salomei w kolegiacie
głogowskiej). Osobne miejsce zajmuje rze ba nagrobna, której najbardziej reprezentatywne
przykłady przedstawiaj grobowce Łokietka i Kazimierza Wielkiego w katedrze wawelskiej. Du
rol w wystroju wn trz budowli sakralnych odgrywała rze ba drewniana. Odr bny jej typ stanowi
Madonny (Szaflary, Czchów, ko ciół Karmelitanek Bosych w Krakowie), dalej krucyfiksy (np.
krucyfiks królowej Jadwigi w katedrze wawelskiej, krucyfiks ko cioła w Szamotułach). Rzadszy
typ stanowi drewniana statua Kazimierza Wielkiego z kolegiaty wi lickiej (dzi w Muzeum
Uniwersytetu Jagiello skiego). W ród malarstwa wyró ni nale y polichromi (np. ko cioły w.
Jana w Gnie nie, bo ogrobców w Miechowie, cysterek w L dzie, parafialny w Niepołomicach),
malarstwo witra owe (katedra włocławska, ko ciół Dominikanów w Krakowie) oraz sztuk
iluminatorsk (miniatury licznych r kopisów tre ci religijnej, obrazowa legenda o w. Jadwidze).
W tym zakresie wida wi cej wpływów obcych: czeskich, włoskich, niemieckich, francuskich.
Du y kunszt i znaczenie w omawianym okresie osi gn ła sztuka złotnicza, zwłaszcza popytem
cieszyły si wyroby ze srebra, jak relikwiarze, kielichy, monstrancje i inny sprz t liturgiczny, a
równie ozdoby i zastawa stołowa, na które zgłaszały zapotrzebowanie dwór królewski, dwory
ksi
t ( l sk, Pomorze Zachodnie, Mazowsze) i mo nych. Po wycofaniu z u ytku lub zniszczeniu
wyroby te przetapiano, dlatego zachowało si ich stosunkowo niewiele, ale za to szans długiego
trwania miały dzieła wybitne. Przykładowo nale y wymieni grobowe insygnia Kazimierza
Wielkiego, kielichy z daru tego króla dla kolegiaty kaliskiej oraz ko cioła parafialnego w
Stopnicy, wreszcie relikwiarz – dar Kazimierzowski dla katedry płockiej.
Stabilizacji gospodarczej i politycznej Polski XIV w., jak równie dojrzewaniu stanowego
ustroju społecze stwa i doskonaleniu si aparatu władzy, towarzyszył rozwój ogólnej kultury
społecznej.
wiadomo dokonanych i dokonuj cych si przemian, w wyniku których rósł
dobrobyt wszystkich warstw społecze stwa, rodziła poszanowanie prawa, d no do normowania
na u ytek potomnych tego, co współcze ni uwa ali za słuszne i korzystne. Z kolei monarcha
szanował zwyczaj i interes wszystkich warstw społecznych, chocia nieraz wypadało
podporz dkowywa prawo stanowione wymogom pa stwa. Za czasów Kazimierza Wielkiego
ustawodawstwo obj ło wiele dziedzin ycia, bo wła ciwe prawo ziemskie (dotycz ce warstwy
rycerskiej), tzw. układ ziemski, czyli stosunek rycerstwa – szlachty do ludno ci kmiecej, rozległe
sfery
ycia miejskiego, regulowane najcz ciej na drodze pojedynczych przywilejów dla
poszczególnych miast, stanowisko prawne ludno ci ydowskiej, a nawet z osobna górników (w
ordynacji krakowskich up solnych z 1368 r.). W zwi zku z powołaniem do ycia w 1356 r. S du
Najwy szego Prawa Niemieckiego na Zamku Krakowskim zatroszczył si król o to, aby ta nowa
instytucja mogła dysponowa własnym egzemplarzem tzw. Zwierciadła saskiego. Szerokie
stosowanie dokumentów było przejawem wzrostu roli pisma w społecze stwie i wywodziło si z
powszechnego poszanowania prawa. Na tym samym tle zacz ły si pojawia pierwsze rachunki
gospodarcze i zawi zki ksi g uposa e w dobrach ko cielnych (diecezje wrocławska, płocka,
krakowska). Tak e w stosunkach mi dzypa stwowych umowa, układ brały cz sto gór nad
przemoc . Polska omawianego okresu nie tylko zawierała wiele umów dwustronnych (tak e
lennych), ale odegrała równie niemał rol w tworzeniu zbiorowego porozumienia w celu
zachowania równowagi sił w Europie rodkowej (kongres krakowski 1364 r.). W szerokich kr gach
społecze stwa – obok wcze niej ju rozbudzonej wiadomo ci narodowej – rodzi si zacz ła
wiadomo pa stwowa, która w przyszło ci miała dopomóc w asymilowaniu si ywiołów
etnicznie obcych.
Nieodł cznym elementem scharakteryzowanych wy ej przemian był rozwój o wiaty. Szkoły
zachowywały swój tradycyjny profil instytucji ko cielnych (szkoły parafialne i katedralne), ale
osi gn ły znacznie wy szy poziom. Od programu trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka –
logika) przechodzono cz sto do wy szego szczebla quadrivium (arytmetyka, geometria,
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
120
astronomia, muzyka), a – jak si wydaje – równie do elementów filozofii czy prawa
kanonicznego, zwłaszcza w szkołach katedralnych, przygotowuj cych do ni szych wi ce
kapła skich. Szkoła za parafialna krakowska osi gn ła na tyle wysoki poziom,
e w
kazimierzowskim uniwersytecie mogła spełnia rol wydziału artium, czyli wst pnego studium
uniwersyteckiego.
Wzrost kultury społecznej w Polsce XIV w. legł u podstaw Krakowskiego Uniwersytetu.
Utworzony w 1364 r. na mocy koncesji papieskiej z roku poprzedniego, był drug po praskiej
(1348) fundacj uniwersyteck w Europie rodkowej. Dopiero w 1365 r. powstał uniwersytet w
Wiedniu, w 1367 r. uniwersytet w gierski w Pécs, a 1386 r. pierwszy uniwersytet na terenie
Niemiec w Heidelbergu. Niektórzy badacze przypuszczaj , e zabiegi około zało enia uniwersytetu
w Krakowie podj ł Kazimierz Wielki ju na krótko po fundacji praskiej.
W ówczesnej Europie wykształciły si dwa modele uniwersytetów: model bolo sko-padewski,
charakterystyczny dla Włoch, południowej Francji i Hiszpanii, oraz model paryski, który przyj ł si
w Europie północno-zachodniej. Pierwszy zasadzał si na korporacjach studentów, wyłaniaj cych
spo ród siebie rektorów i najmuj cych sobie profesorów. W typie paryskim natomiast, tzw.
kolegialnym, profesorowie tworzyli korporacje z własnym rektorem i własnym pomieszczeniem, w
którym mieszkali wykładowcy. Słuchacze za podporz dkowywali si rygorom kolegiów.
Kazimierz Wielki przyj ł dla tworzonego w Krakowie uniwersytetu model włoski, przy czym
przywilej erekcyjny powoływał si na wzór Bolonii i Padwy. Zbli ał si jednak faktycznie do
wzoru neapolita skiego; w Neapolu bowiem cesarz Fryderyk II zało ył uniwersytet, który nosił
cechy uczelni pa stwowej. Nie tylko został przez władc uposa ony, ale nadto z jego ramienia był
nadzorowany, gdy zwykle czynił to biskup diecezji lub inny przedstawiciel Ko cioła. Wła nie
Uniwersytet Kazimierzowski uposa ono z królewskich up solnych, a promocji udziela miał
kanclerz królewski. Nie zyskało to aprobaty papieskiej, wywołało sprzeciw biskupa krakowskiego
Bodzanty i utrudniło prac uczelni u jej pocz tków. wiecki i pa stwowy charakter Uniwersytetu
Kazimierzowskiego polegał równie na tym, e miał on kształci ludzi do słu by pa stwowej.
Widoczne to jest z jego struktury. Nie uzyskał Wydziału Teologii, bo papie nie wyraził na to
zgody, natomiast Wydział Prawa miał obejmowa a osiem katedr, w tym pi prawa rzymskiego, a
trzy kanonicznego; planowano tylko dwie katedry medycyny, a jedn w zakresie dyscyplin
wst pnych, czyli artes. Była to wi c w intencji zało yciela szkoła prawniczego my lenia, tak jak
kancelaria królewska była w czasach Kazimierza Wielkiego wietn szkoł polityki i słu by
dyplomatycznej.
Pocz tki Uniwersytetu były trudne, s jednak konkretne lady ródłowe jego działalno ci.
Kazimierz Wielki rozpocz ł budow w Kazimierzu pod Krakowem budynku dla uczelni. Wraz ze
mierci króla praca Uniwersytetu ustała.
W dalszym ci gu wyje d ano w XIV w. na studia zagraniczne. Rozwój nauki nie osi gn ł
jednak w kraju wy szego pułapu. Mimo powstania w Krakowie uniwersytetu, na polu docieka
naukowych przodował l sk. Znanych tu było kilku lekarzy, a w ród nich Jan archidiakon
głogowski, autor dziełka o zarazie; w dziedzinie filozofii dał si pozna Jan z Grotkowa, jeden z
pierwszych uczonych wieckich; tu powstał równie traktat o ortografii pióra Franciszka z
Lwówka.
Pi miennictwo wieku XIV w Polsce nie jest jeszcze poka ne, ale zachodziły w nim bardzo
istotne zmiany. Obok łaciny bowiem w u ycie wchodził powoli j zyk polski. W zakresie
historiografii mamy do zanotowania kronik Janka z Czarnkowa, b d c głównie „pami tnikiem
politycznym” z okresu rz dów andegawe skich w Polsce (do 1384), dalej powstał na l sku w
ostatniej wierci XIV w. Kronik ksi
t polskich (do 1382), a wreszcie nie uznawan dawniej
przewa nie za samoistny utwór Kronik krakowsk lub Kronik katedraln krakowsk (1202-
1377). W rozwoju rocznikarstwa wida odej cie od spraw ogólnopolskich, a wi ksze
zainteresowanie sprawami lokalnymi. W tym zakresie na uwag zasługuj zwłaszcza: Rocznik
Traski (zwi zany z o rodkiem franciszka skim w Krakowie), Rocznik miechowski (powstały w
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
121
klasztorze bo ogrobców w Miechowie), tzw. Rocznik wi tokrzyski nowy i Rocznik małopolski. W
dalszym ci gu rozwijała si hagiografia. Najwa niejsze utwory z tego zakresu powstały z
pocz tkiem XIV w., lub nawet niektóre na przełomie XIII/XIV w. S to: ywot błogosławionej
Kingi ( ony Bolesława Wstydliwego), błogosławionej Salomei (siostry Wstydliwego), w. Jacka –
pióra Stanisława z Krakowa, oraz tzw. Cuda w. Wojciecha. W j zyku polskim zostały spisane
ocalałe w drobnych fragmentach tzw. Kazania wi tokrzyskie, Psałterz floria ski (dla królowej
Jadwigi), a prawdopodobnie równie na XIV jeszcze wiek nale y datowa pokrewny temu
ostatniemu Psałterz puławski. Poezja (zarówno łaci ska, jak i w j zyku polskim) rozwinie si
dopiero w stuleciu nast pnym. Do XIV w. nale y wiersz nagrobny o Bolesławie Chrobrym z
katedry pozna skiej, słynna Pie o wójcie Albercie, a tak e hymn Gaude Mater Polonia. W
j zyku polskim natomiast zapisano niektóre pie ni religijne.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
122
VII.
MONARCHIA STANOWA JAGIELLONÓW (1386-1505)
1.
Podstawy geograficzne monarchii jagiello skiej
Wst pienie na tron polski Władysława Jagiełły oznacza przesuni cie si punktu ci ko ci
pa stwa polskiego na wschód. Niezale nie od interesów dynastycznych Jagiellonów, istniały
czynniki natury politycznej, społecznej i gospodarczej, które powoli, ale skutecznie, zespalały
poł czone osob monarchy pa stwa, a w ka dym razie górowały nad siłami od rodkowymi,
których nie brakło zwłaszcza na Litwie. Czynniki zespalaj ce były na tyle silne, e z kolei
wpływały na przetwarzanie si budowy wewn trznej zarówno Polski, jak i Litwy, oraz na
formowanie si nowych elementów kultury i wiadomo ci w obu pa stwach. Data wi c 1386 r.
stanowi wa n cezur chronologiczn nie tylko w dziejach Polski, ale tak e Europy wschodniej.
Od czasów andegawe skich zaznacza si spadek zainteresowania Polski jej granic zachodni .
Pogł bił si on jeszcze w czasach jagiello skich. Je eli nowa dynastia nie miała zrozumienia dla
tradycji Polski piastowskiej, jest to w znacznym stopniu zrozumiałe. Gorzej, e i w otoczeniu
Jagiellonów sprawy wschodnie zacz ły przesłania wag spraw zachodnich. W XV w. zdarzała si
kilkakrotnie okazja rewindykacji
l ska, ani razu jednak nie podj to skutecznych i
konsekwentnych w tym kierunku kroków. Ograniczono si jedynie do nieznacznych korektur
granicy ze l skiem przez nabycie drobnych ksi stw o wi cimskiego i zatorskiego na rzecz
Korony oraz siewierskiego na rzecz biskupstwa krakowskiego. Na południu w obr b pa stwa
polskiego weszły w sposób do przypadkowy, jako zastaw, grody spiskie. Na północy najbardziej
wytrwała d
no Jagiellonów do unicestwienia Zakonu Krzy ackiego przywróciła Polsce dost p
do Bałtyku. Naj ywotniejszy interes narodu i pa stwa został tu spełniony nawet z pewn
nadwy k , bo Polska zawładn ła równie znaczn cz ci Zalewu Wi lanego wraz z Elbl giem i
opanowała znaczne jego zaplecze terytorialne z Malborkiem i okolicznymi uławami oraz Warmi .
Je eli rewindykacja Pomorza Gda skiego i ziemi chełmi skiej oznaczała powrót Polski na dawny
teren jej osadnictwa, to pozostałe nabytki po prawej stronie Wisły wprowadzały w obr b pa stwa
element przewa nie obcy pod wzgl dem etnicznym. Z punktu widzenia geograficznego przebieg
nowej granicy Polski z Zakonem Krzy ackim przedstawiał si raczej niekorzystnie. Powa n
popraw budowy terytorialnej zarówno Polski, jak i Litwy przynie mogła likwidacja pruskiej
cz ci pa stwa zakonnego, czego jednak monarchia jagiello ska nie dopi ła. Powa nego
przesuni cia granicy pa stwowej Polski dokonano na terenie Mazowsza, przez inkorporacj ziem
rawskiej i gosty skiej z ziemi bełsk (1462), sochaczewskiej (1476), a wreszcie płockiej (1495).
Było to znacznie wi cej, ni zdołał obj swoj bezpo redni władz Kazimierz Wielki, i
przybli ało likwidacj lenna mazowieckiego.
Najpowa niejsze zmiany zachodziły na wschodzie. Ide aktu krewskiego z 1385 r. było
wcielenie Litwy do Polski, a zatem stworzenie wspólnego organizmu politycznego pod władz
Jagiełły. Ówczesne terytorium pa stwa polskiego liczyło 244 tys. km
2
, gdy pa stwo litewskie,
obejmuj ce, oprócz etnicznej Litwy i pokrewnej jej mudzi, ogromne obszary ziem ruskich, było
blisko czterokrotnie wi ksze. Pod wzgl dem demograficznym jednak Polska tego okresu niewiele
ust powała pa stwu litewskiemu, bowiem g sto zaludnienia Polski dochodziła do 9 osób na km
2
,
gdy na ziemiach litewsko-ruskich w tym okresie jest szacowana rednio trzykrotnie ni ej.
Ogromnie niekorzystna była przy tym budowa terytorialna pa stwa litewskiego. Najbardziej
wysuni ta na północny zachód mud była wprawdzie oddzielona zarówno od inflanckiej, jak i od
pruskiej cz ci pa stwa zakonnego g st i niedost pn puszcz , ale i od strony Litwy wła ciwej
wyodr bniała si pod wzgl dem geograficznym. Tak e Litwa od strony Prus była oddzielona
pasem g stych lasów, co stanowiło element bardzo korzystny i utrudniaj cy Zakonowi inwazj na
wschód. Natomiast od strony północno-wschodniej i wschodniej granice pa stwa litewskiego
pokrywały si mniej wi cej z granicami politycznymi podbitych przez nie ziem połockiej,
witebskiej i smole skiej, ksi stw wierchowskiego i czernihowskiego oraz ziemi kijowskiej. Były to
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
123
jednak przewa nie granice nienaturalne, a wi c trudne do trwalszego utrzymania. Od południowego
wschodu nadto i od południa pa stwo litewskie wchodziło na obszary stepowe, gdzie zatem jego
granica była ju zupełnie płynna. W maksymalnym zasi gu mogła dochodzi do dolnego Dniepru,
o który opierał si Chanat Krymski, a w rejonie Oczakowa i Odessy – a do Morza Czarnego. Od
strony południowo-zachodniej biegła natomiast lini Dniestru i a do zachodniego Podola miała
charakter naturalny.
Próba utrzymania jednego organizmu politycznego na rozległych obszarach Polski i Litwy,
bardzo zró nicowanych pod wzgl dem etnicznym, demograficznym, społecznym, geograficznym,
kulturalnym i wyznaniowym, załamała si bardzo szybko. Ju tzw. unia wile ska z 1401 r.
konstytuowała Litw i Polsk jako pa stwa odr bne, tyle e pod władz zwierzchni jednego
monarchy.
Sił rzeczy musiały si wyłoni problemy graniczne mi dzy Polsk i Litw . Jest to zrozumiałe,
je eli si zwa y, e walka o Ru Halicko-Włodzimiersk za czasów Kazimierza Wielkiego i
Ludwika Andegawe skiego rozgrywała si mi dzy Polsk , W grami i Litw . Dziełem
rzeczywistych twórców unii polsko-litewskiej i kierowników polskiej polityki był akt formalnego
obj cia Rusi Halicko-Włodzimierskiej pod władz Polski (1387).
Aktu tego dokonała Jadwiga jako sukcesorka Ludwika, a chodziło w nim przede wszystkim o
uchylenie zwierzchno ci w gierskiej nad tym krajem, utrwalonej po mierci Kazimierza Wielkiego.
Terenami spornymi mi dzy Polsk a Litw były Woły i zachodnie Podole. Woły dostał si w
r ce litewskich Lubartowiczów, a z kolei pod bezpo redni władz Witolda, zachodnie za Podole,
po przej ciowych rz dach litewskich, w 1430 r. opowiedziało si za Polsk . Przy tym na Wołyniu
Litwa zdołała rozszerzy swoje władztwo na Włodzimierz, nale cy wcze niej do polskiej cz ci
Rusi, za Podole powi kszyło swój obszar w stosunku do czasów kazimierzowskich o ziemie nad
górnym Bohem i w takim kształcie zostało przej te przez Polsk . Przynale no Wołynia do Litwy,
a Podola do Polski została ostatecznie zagwarantowana przez Kazimierza Jagiello czyka w 1453 r.
Niemniej zarówno na ziemie ruskie pozostaj ce w granicach Polski, jak te na Woły i Podlasie
b d ce w obr bie. Litwy, przez cały wiek XV przenikało osadnictwo polskie, zmieniaj c powoli
oblicze etniczne tych ziem.
Zwierzchno Polski rozci gn ła si u schyłku XIV w. równie na gospodarstwo mołdawskie,
przez które pa stwo polskie si gało Morza Czarnego. Była to zwierzchno o charakterze lennym,
nigdy zreszt nale ycie nie utrwalona, a praktycznie zerwana u schyłku XV w. Na terenie bowiem
gospodarstwa, b d cego wytworem elementów etnicznych dacko-roma skich, germa skich i
słowia skich, cierały si wpływy w giersko-polskie, a wnet i tureckie. Dla Polski był to teren
wa ny z punktu widzenia gospodarczego, bo umo liwiał ł czno przez ziemie polskie basenu
czarnomorskiego z bałtyckim i z Europ Zachodni . Na styku pa stwa polskiego z Mołdawi
rysował si sporny problem przynale no ci pa stwowej pogranicznego terytorium Pokucia.
2.
Zmiany w strukturze rolnictwa
Osadnictwo na prawie czynszowym, tak ywo rozwijaj ce si na ziemiach polskich w XIII i
XIV w., przyniosło wzrost wydajno ci gospodarki rolnej, chłopom dało znaczn sfer wolno ci
osobistej, mo liwo obrony własnych praw zarówno w obr bie organizacji samorz dowej wsi na
prawie niemieckim (s d ławniczy), jak te w s dach ziemskich, a wreszcie ułatwiało bogacenie si
przynajmniej niektórym bardziej przedsi biorczym przedstawicielom warstwy wło cia skiej. W
ksi gach s dowych ziemskich z XV w. znajdujemy przypadki zapo yczania si szlachty u
własnych kmieci. Najbardziej od tła wiejskiego odbijali sołtysi, którzy ze wzgl du na rang
społeczn ich urz du, znaczny stopie zamo no ci, obowi zek słu by wojskowej i odr bn
podległo s dow tworzyli niemal osobny stan. Ju w statutach Kazimierza Wielkiego
przypomniano, i nie godzi si , aby sołtys był zamo niejszy od swego pana, bo wtedy mógłby mu
nie dochowywa posłusze stwa.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
124
Jeszcze ów proces reformy czynszowej nie został w pełni zako czony, bo w niektórych
dzielnicach, zwłaszcza w ziemiach ł czyckiej, sieradzkiej, na Kujawach i na Mazowszu było
ywotne tzw. prawo polskie z dominuj c w nim rent produktow i odrobkow , a na Rusi ledwie
t reform zapocz tkowano, gdy zakłóciła j nowa tendencja ekonomiczna rozbudowy gruntowej
„rezerwy pa skiej” czyli folwarku. Obj ła ona wszystkie kategorie dóbr, tj. zarówno
królewszczyzny, jak te dobra ko cielne, mo nowładcze i rycerskie.
Folwarki nie były w XV w. now form organizacji produkcji rolnej. Jako własne gospodarstwa
wła cicieli ziemskich po wiadczone s ju w odniesieniu do XII w. ródła z XIV i XV w.
informuj nas o tylu folwarkach, i przyj mo emy ich istnienie niemal w ka dej posiadło ci
ziemskiej. Zachodzi jednak jako ciowa ró nica mi dzy tamtymi wcze niejszymi a tymi, które
ywiołowo i powszechnie rozwijały si pocz wszy od XV w. Tamte bowiem produkowały głównie
na potrzeby własne wło ci monarszej, instytucji ko cielnej czy dworu rycerskiego. Opierały si
przy tym cz sto na pracy najemnych „ratajów” lub na niedu ej, bo ograniczaj cej si do 2 – 3 dni w
roku rencie odrobkowej, a czasami na tzw. „jutrzynie”, tj. na obowi zku poszczególnych kmieci
całkowitej uprawy np. jednej morgi folwarcznej ziemi. Rozmiarami były one przy tym stosunkowo
niedu e, a w ka dym razie dostosowane do potrzeb wła ciciela.
Rozwój miast w XIII i XIV w. i zwi zany z nim post p .w społecznym podziale pracy rodziły
zapotrzebowanie na produkty rolne w nieznanej dot d skali. Zaspokajały je najpierw gospodarstwa
kmiece, czym tłumaczy si wzrost ich zamo no ci w pó nym redniowieczu. Zwi zek z rynkiem
utrzymywały równie od pocz tku folwarki sołtysie. Handel zbo owy jednak wcze nie zacz ł
przekracza zasi g tworz cego si rynku lokalnego. W skromnych rozmiarach i sporadycznie ju w
XIII i XIV w. wa ono zbo e Wisł w dół do Gda ska, aby je sprzeda obcym nabywcom.
Wiadomo, e w tym najdawniejszym wywozie uczestniczyły nie tylko bliskie Pomorzu krainy, jak
Kujawy i Mazowsze, ale nawet odległa S decczyzna. Popyt zagraniczny na polskie zbo e wzrósł
powa nie w XV w. Wi kszy wywóz da si stwierdzi w latach czterdziestych tego stulecia, a z
kolei stały jego wzrost po drugim pokoju toru skim, tj. po rewindykacji przez Polsk Pomorza
Gda skiego. W rozwoju towarowej produkcji zbo owej przodowały dobra królewskie, ale wkrótce
z koniunktury zacz ła korzysta szlachta, a tak e Ko ciół; zmieniaj c gospodarczy profil własnych
folwarków. Powi kszano wi c ich areał i starano si im zapewni darmow lub tani sił robocz .
Były to dwa cele, ku którym zmierzała przebudowa struktury rolnej w Polsce
pó no redniowiecznej.
Powi kszania
areału
folwarcznego
dokonywano
ró nymi
sposobami.
Na
pewno
zagospodarowywano nieu ytki, zwłaszcza ł ki, rzadziej natomiast karczowano w omawianej epoce
lasy, bo to wymagało du ego nakładu pracy i stosunkowo długiego czasu. Wielokrotnie własno
ziemska powi kszała lub organizowała nowe folwarki przez wykup sołectw, ku czemu podstaw
prawn dawał statut warcki 1423 r. Cz sto równie rugowano w XV w. kmieci z ich łanów, w
zupełno ci lub cz ciowo, bowiem folwarczna produkcja zbo owa rokowała wi ksze dochody ni
zapewni mogły łany kmiece. Co prawda w niektórych przynajmniej cz ciach Polski normy
prawne strzegły jeszcze w tym wzgl dzie interesów kmiecych, bo np. zwód prawa ziemi ł czyckiej
z 1419 r. zezwalał na swobodne odej cie kmiecia od pana zarówno wtedy, gdyby pan zniesławił
jego córk lub on , jak te wtedy, gdyby zabrał cz
u ytkowanej przez niego roli. Zdarzały si
jednak liczne wypadki zbiegostwa kmieci, co oznacza, e porzucenie gospodarstwa le ało
nierzadko w ich interesie. Cz ciowo były to na pewno wypadki dopuszczone prawnie, cz ciowo
natomiast miały swoje ródło w wyrachowaniu. Kusiły bowiem szeregiem lat wolnizny czekaj ce
na osadników ziemie ruskie, do których te istotnie zbiegano. Ustawodawstwo tej epoki po wi ca
problemowi zbiegostwa bardzo wiele uwagi (ziemia ł czycka, Mazowsze). Natomiast ksi ga
uposa e biskupstwa pozna skiego z 1422 r. po wiadcza zdumiewaj co du liczb opuszczonych
łanów lub niemal całych osad na terenie Wielkopolski. Taki stan rzeczy umo liwiał wł czanie
pustych ról do folwarków, jak równie tworzenie nowych, jakkolwiek brak siły roboczej był w tym
zakresie bardzo wa nym czynnikiem hamuj cym.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
125
Opłacalno produkcji folwarcznej zale ała od kosztów siły roboczej. Mo na było t
opłacalno podnie przez zastosowanie pracy darmowej, a zatem przez powi kszenie renty
odrobkowej, co prowadziło do rozwoju wtórnego podda stwa. Nie obywało si bez przymusu, co
stanowiło jedn z przyczyn zbiegostwa. Kmiecie zasłaniali si cz sto kontraktami lokacyjnymi,
które przemawiały z reguły na ich korzy . Na Mazowszu, gdzie dominowała rednia i drobna
własno rycerska, niełatwa szła wła cicielom ziemskim walka z ich poddanymi. Nale y
przypuszcza , e to wła nie było powodem, dla którego ju w 1421 r. ksi
warszawski Janusz I
wprowadził ustawowy obowi zek minimalnej renty odrobkowej w wysoko ci jednego dnia w
tygodniu od łana i pół dnia od półłanka. W Koronie to samo osi gano powoli w drodze praktyki,
która sankcj ustawow uzyskała dopiero w sto lat pó niej.
Wła ciciele folwarków byli równie zainteresowani w mo liwo ci korzystania z taniej siły
najemnej, co okazywało si nieodzowne zwłaszcza w czasie intensywnych prac polowych. Dlatego
utrudniali odpływ młodzie y wiejskiej do rzemiosła czy do posług miejskich, a tak e do
sezonowych prac polowych poza granice pa stwa. W imi obni enia ceny siły roboczej na wsi
statut Olbrachta z 1496 r. zabraniał przyjmowania do pracy w miastach najemników tygodniowych,
zwłaszcza nie maj cych wiadectwa, które uprawniałoby do wyj cia ze wsi, nakazywał starostom,
zarz dcom dóbr itp. zatrzymywa m
czyzn i kobiety w druj ce na l sk lub do Prus dla zarobku
w .okresie niw i kierowa ich do najbli szych dóbr ziemskich; nakładał obowi zek specjalnej
kontroli ebrz cych w celu wyeliminowania spo ród nich ludzi zdolnych do pracy, a wreszcie
ograniczał do jednej osoby rocznie z jednej wsi prawo wy chodu młodych ludzi do rzemiosła,
słu by lub na studia, wprowadzaj c zarazem obowi zek zaopatrywania wychodz cych w
odpowiednie pisemne za wiadczenia.
3.
Miasta i mieszcza stwo
W dziejach miast omawiany okres nie wyró nia si jako ciowo od okresu poprzedniego. Z
wyj tkiem l ska i Pomorza Gda skiego, gdzie sie miejska ukształtowała si ju wcze niej, w
innych dzielnicach lokowano wci jeszcze nowe miasta. W Wielkopolsce powstało ich w XV w.
nawet wi cej ni w stuleciu poprzednim. Na Mazowszu zorganizowano w XV w. 43 nowe gminy
miejskie wobec 36 z XIV w. Liczne były pó no redniowieczne lokacje miejskie na terenie
Małopolski wschodniej (Lubelskie: 4 w XIV w., 9 w XV w.), a tak e na Rusi Halicko-
Włodzimierskiej (10 w XIV w., 13 w XV w.). Nowe lokacje ró niły si jednak od dawniejszych.
Tamte obejmowały z reguły o rodki o liczniejszych elementach gospodarczych miejskich, gdy w
nowych w sposób do sztuczny starano si zamieni na miasta osady typowo rolnicze, które
zreszt ten swój profil ju jako miasta przewa nie zachowywały. W gr tu mo e wchodzi równie
ta okoliczno , e miasta dawniejsze natrafiały na korzystne jeszcze warunki rozwoju, które
pozwoliły im dojrze jako o rodkom miejskim, gdy lokacjom nowym ycie ju w tym stopniu nie
sprzyjało.
Na ekonomik miejsk w XV w. zacz ł ujemnie wpływa rozwój folwarku i zwi zany z nim
nawrót podda stwa. Wzrost renty odrobkowej wpływał bowiem na. zmniejszenie zdolno ci
produkcyjnej gospodarstwa kmiecego, a zatem i jego dochodów, rozlu niaj c w dalszej
konsekwencji zwi zek całej warstwy kmiecej z rynkiem. Równoczesne zwi kszanie si
dochodowo ci wła cicieli folwarków nie pokrywało strat w bilansie rynku lokalnego, powstaj cych
w wyniku wycofywania si ze chłopa. Wła ciciele bowiem reprezentowali inny standard potrzeb,
któremu nie odpowiadało skromne i w znacznym stopniu ludowe rzemiosło drobnych rodz cych
si wła nie miast. Poprawiało to natomiast dora nie koniunktur dawnych o rodków miejskich o
rozwini tym i wyspecjalizowanym rzemio le. Tote liczne spo ród nich odczuwały zrazu
dokonuj c si przebudow struktury rolnej jako korzystn , zanim szlachta, prowadz ca transporty
zbo a w dół Wisły, nie uległa zbiorowej pokusie czy modzie zaopatrywania si na wi ksz skal w
Gda sku, zarówno w towary importowane, jak te produkcji miejscowej.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
126
Nawrót podda stwa był wi c równoznaczny z regresem społecznego podziału pracy, a zatem
odradzania si i rozwoju rzemiosła wiejskiego; proces ten towarzyszył owej pozornej
pó no redniowiecznej urbanizacji. Zdawali sobie z tego zapewne spraw sami twórcy nowych
ówczesnych gmin miejskich, cz sto mo ni reprezentanci warstwy szlacheckiej, bo jak gdyby
programowo naznaczali tym gminom odmienne od dawnych funkcje. Rynki, nieproporcjonalnie
du e w stosunku do rozmiarów miasta, stanowiły w gruncie rzeczy wielkie place targowe, które
mogłyby pomie ci liczne wozy wie niaków przybywaj cych z okolicy, nie tyle w celu sprzeda y
płodów rolniczo-hodowlanych, ile dla wymiany produktów własnego wiejskiego rzemiosła.
Ograniczało to do minimum szans rozwoju rzemiosł miejskich, a w ka dym razie wi kszo ci
bran , było za okoliczno ci sprzyjaj c dla drobnego po rednictwa handlowego, propinacji i
niektórych innych usług. Temu nowemu poczynaj cemu si ledwie w XV w. modelowi małego
miasta słu yły liczne i coraz liczniejsze przywileje targowe. Targi bowiem stawały si podstawow
ich funkcj . Rozwijaj ce si teraz prawo miejskie w praktyce odbiegało daleko od niemieckiego
wzoru, a w miastach prywatnych było nawet do dowolnie modyfikowane przez wła cicieli. W
małych miastach królewskich podobn rol zacz li odgrywa starostowie lub nawet wójtowie,
bowiem władze samorz dowe nie były z reguły w stanie uwolni si od dziedzicznego wójtostwa.
Wi kszo miast polskich, zwłaszcza dawniej lokowanych, t tniła jeszcze w omawianym
okresie yciem i odbijała korzystnie od tamtego obrazu. Poza granicami Królestwa prawidłowo
rozwijały si miasta l skie i zachodniopomorskie; na Mazowszu wybijała si Warszawa. W
Koronie wa n rol odgrywały przede wszystkim Kraków, Lwów, Pozna , a tak e wł czone do
Polski w wyniku wojny trzynastoletniej Gda sk i Toru . Wszystkie one co prawda uczestniczyły
aktywnie w wielkim handlu i to podnosiło ich rang , ale były zarazem wa nymi o rodkami
produkcji rzemie lniczej. Istniała jeszcze spora grupa miast w skali polskiej rednich, do których
zaliczały si Bochnia, Wieliczka i Olkusz jako o rodki górnicze, oraz takie miasta, jak Biecz,
Lublin, Nowy S cz, Przemy l, Kalisz, Ko cian,. Gniezno czy Wschowa, Spo ród rzemiosł
powa niejsz rol odgrywały sukiennictwo i płóciennictwo, zwłaszcza w Małopolsce, które w
poł czeniu z hutnictwem i obróbk metalu oraz górnictwem ołowiu i soli, nadawały tej dzielnicy
szczególnego znaczenia gospodarczego. Rzemiosła metalurgiczne były bardzo istotnym
czynnikiem post pu i rozwijały si w licznych stosunkowo miastach. Upowszechniona była
obróbka drewna, garbarstwo i ku nierstwo, rzemiosła spo ywcze, krawiectwo i szewstwo. W sumie
mo emy si doliczy w naszych miastach pó nego redniowiecza ponad czterdziestu specjalno ci
rzemie lniczych. Niektóre z nich z osobna, a inne w pewnych grupach pokrewnych, organizowały
si w cechy. Liczba cechów wahała si powa nie od kilku do kilkunastu, a tylko takie miasta, jak
Wrocław, Gda sk czy Kraków, miały ich w XV w. powy ej dwudziestu. Organizacja cechowa była
jeszcze na ogół w tej epoce sprawnym organizatorem produkcji, a w ka dym razie gwarantem jej
dobrej jako ci. Cechy jednak były trawione konfliktami wewn trznymi, co przejawiło si w
licznych stosunkowo próbach tworzenia w ich ramach odr bnych zwi zków czeladniczych. Walka
z produkcj pozacechow , czyli partactwem, oraz wysiłki w kierunku realizowania zasady równego
zysku, wypełniały tre społeczn cechowej organizacji rzemiosła. Stosowanie nakładu w
rzemio le, czy inne elementy pierwotnej akumulacji kapitału, nale jeszcze w miastach, z
wyj tkiem Gda ska, do rzadko ci.
W XV w. dojrzała w pełni redniowieczna organizacja samorz dowa naszych miast. Rad
miejsk pod przewodnictwem burmistrza miały, przynajmniej formalnie, wszystkie miasta. Na
wykup wójtostw dziedzicznych na rzecz rady pozwalały sobie jednak tylko silniejsze gospodarczo
gminy miejskie. W innych albo wójtostwa takie pozostawały, z uszczerbkiem dla samorz du, albo
były likwidowane na rzecz wła cicieli miast. Obok rad miejskich funkcjonowały wsz dzie s dy
ławnicze. Miasta na ogół zdołały sobie zapewni własne, chocia nierzadko skromne, ródła
dochodów, które były r kojmi samorz dno ci. Ale one zarazem stanowiły ródło tar mi dzy
rz dz cym patrycjatem z jednej strony a pospólstwem z drugiej. To ostatnie bowiem patrzyło na
ogół nieufnie na gospodark finansow rajców i domagało si kontroli w tym zakresie.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
127
Zinstytucjonalizowane jej formy powstały dopiero w XVI w., wspomniane za tarcia osłabiały
spoisto gmin miejskich wobec wiata zewn trznego ju w pó nym redniowieczu Nie to jednak
zawa yło, e miasta nasze nie dobiły si roli politycznej w pa stwie, chocia w XV w. rysowały si
w tej dziedzinie pewne mo liwo ci. Znaczenie decyduj ce miała słabo ekonomiczna naszego
mieszcza stwa, a zwłaszcza brak miast wi kszych oraz liczniejszej grupy miast rednich, które
zdolne byłyby stworzy przeciwwag w stosunku do szlachty i duchowie stwa. Z kolei brak
mieszczan w formuj cej si reprezentacji stanowej oddziałał w sposób wtórny na dalsze osłabienie
gmin miejskich i mieszcza stwa w Polsce.
4.
Przemiany w stosunkach handlowych
Pó ne redniowiecze stanowi okres ywo rozwijaj cych si kontaktów handlowych Polski z
innymi krajami. W znacznym stopniu kontynuowano dawniej zadzierzgni te stosunki, zachodz ce
przemiany miały jednak nie tylko charakter ilo ciowy. Ewolucji podlegała bowiem struktura
handlu, a nadto o ywiały si nowe jego szlaki.
W stosunkach handlowych z Czechami wci jeszcze jako artykuły wywozowe z Polski główn
rol odgrywały sól i ołów, w przywozie za rosło znaczenie sukien czeskich, chocia srebro
pozostawało przedmiotem szczególnego zainteresowania strony polskiej. W kontaktach z W grami
w dalszym ci gu wybijał si import do Polski miedzi w gierskiej oraz jej tranzyt na zachód. Powoli
spadało natomiast znaczenie tego artykułu na rynku krakowskim. U schyłku XV w. handel miedzi
monopolizowany był przez przedstawiciela formuj cej si warstwy kapitalistów Jana Turzona, do
czego zapewne przyczyniły si rz dy Władysława Jagiello czyka na W grzech. Arteria
komunikacyjna Wisły znów nabrała znaczenia w wywozie miedzi do Gda ska. W wymianie
towarowej z Polsk wzrastał w XV w. udział win w gierskich. Je li w okresie poprzednim
dominował jeszcze tranzyt na W gry tkanin z Europy zachodniej, to w XV w. zwi kszył si eksport
tekstyliów polskich, który miał du e znaczenie dla Małopolski, bo ich producentami były głównie
miasta tej dzielnicy. W ród innych towarów wywozowych wymieni nale y sól z up krakowskich,
a dalej ledzie, wosk, ałun i skóry, które szły na W gry.
Bardzo pomy lnie rozwijał si a do ostatniej wierci XV w. handel czarnomorski. Powa nej
zmianie uległa jednak jego struktura, a przy tym w coraz wi kszym stopniu nabierał on charakteru
tranzytowego. Gdy bowiem na przełomie XIV i XV w. Timur tworzył nowe imperium mongolskie,
a zniszczeniu uległy o rodki handlowe u uj cia Wołgi i Donu, włoskie kolonie nad Morzem
Czarnym nie zdołały ju odnowi dawnych kontaktów Dalekim Wschodem. Zainteresowały si
teraz one towarem bli szego zaplecza gospodarczego, t j. głównie niewolnikami, zbo em i rybami.
Jeszcze w połowie XIV w. Turcy osma scy zacz li kontrolowa cie niny prowadz ce z Morza
Czarnego na ródziemne, a z czasem utrudnia ruch statków włoskich. Wówczas handel kolonii
czarnomorskich kierował si w coraz wi kszym stopniu drog l dow przez Polsk . Wielu kupców
włoskich przyjmowało prawo miejskie Krakowa lub Lwowa, co pozwalało im unikn rygorów
prawa składowego tych miast. Wtórnie dawało to Włochom okazj anga owania swoich kapitałów
w niektóre dziedziny ycia gospodarczego Polski. St d w XV w. kontakty Włochów z Polsk nie
ustawały, jakkolwiek nieznaczna tylko cz
dominuj cych teraz w handlu czarnomorskim
towarów nadawała si do transportu l dowego. W handlu samej Polski ze stref czarnomorsk
coraz wi ksz rol zacz ły odgrywa mołdawskie woły, których wi kszo szła zreszt tranzytem
przez Polsk na l sk. Ta wi c prowincja podtrzymywała swoje stosunki handlowe ze Wschodem,
staj c si pomostem w dalszej wymianie towarowej z Niemcami i Czechami wła ciwymi. Z miast
niemieckich główn rol w handlu wschodnim przez ziemie polskie odgrywała w dalszym ci gu
Norymberga. W 1475 r. Turcy zaj li Kaff , z kolei w 1484 r. padły Kilia i Białogród, co oznaczało
w sumie koniec wa nego etapu w rozwoju stosunków handlowych Polski ze Wschodem.
Unia Polski z Litw otwarła nowe mo liwo ci wymiany, która rozwijała si powoli w ci gu XV
w., aby nabra wielkich rozmiarów w stuleciu nast pnym. Do Polski i przez ni na zachód szły z
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
128
ziem litewsko-ruskich wosk, skóry i futra, a w zamian kupowano tkaniny, czapki, wyroby
metalowe i du y asortyment tzw. towaru kramarskiego. Dwa wa niejsze szlaki tego handlu biegły
przez Mazowsze: jeden przez Warszaw na Pozna , a drugi wzdłu Narwi, powy ej Warszawy
odchodził na Toru , a st d zmierzał albo do Poznania, albo do Gda ska; trzeci omijaj c Mazowsze
biegł do Lublina, tu za rozgał ział si , id c albo przez Sandomierz na Kraków, albo przez Radom
na Wrocław, albo te przez Radom i Opoczno na Pozna . Jako emporia tego handlu szczególnego
znaczenia nabrały Lublin i Pozna .
Handel bałtycki zmonopolizowała w drugiej połowie XIV w., po zwyci stwie nad Dani i
Norwegi i po pokoju stralsundzkim 1370 r., Hanza. Pó ne redniowiecze stanowi okres wietno ci
tego zwi zku miast strefy bałtyckiej. Stwarzał on nie tylko mo liwo ci pomy lnego rozwoju
miastom członkowskim, do których nale ały Gda sk, Toru , Elbl g, a formalnie równie Wrocław
i Kraków, ale wpływał na profil gospodarczy rozległego ich zaplecza. W stosunku do Polski Hanza
w niemałym stopniu odegrała rol stymulatora wzrostu produkcji zbó i tzw. towaru le nego, na
które miała zbyt w Europie zachodniej. Wywóz tych produktów z Polski rozwin ł si na du skal
dopiero w XVI w., ale ju w omawianym tu okresie nie był bez znaczenia. Zbo e, drzewo, wosk,
miód i skóry nale ały ju na pocz tku XV w. do głównych artykułów handlowych wywo onych z
Polski przez hanzeatów, w ród przywo onych za na nasze ziemie wybijały si wówczas sukna, sól
i ledzie. Warto podkre li , e ju u schyłku XIV w. zarejestrowano szeroki asortyment
przetworów drzewnych (półfabrykatów), które były przedmiotem polskiego eksportu drog przez
Bałtyk.
5.
Ofensywa gospodarcza szlachty
Wzrost wpływu szlachty na bieg wydarze politycznych w czasach unii andegawe skiej i u
pocz tków dynastii jagiello skiej umocnił i utrwalił uprzywilejowan pozycj stanu szlacheckiego
w pa stwie. Wzgl dna słabo mieszcza stwa w Polsce redniowiecznej, a w szczególno ci brak w
jego obr bie silnej warstwy kupieckiej, która byłaby zdolna do aktywno ci w yciu politycznym,
przy równoczesnym osłabieniu władzy monarszej, która wraz ze mierci Kazimierza Wielkiego
utraciła dziedziczny i „naturalny” charakter, pozwoliły szlachcie polskiej zdoby przewag równie
w dziedzinie gospodarczej. Stało si to kosztem ludno ci wie niaczej i miast, w ciasno poj tym jej
interesie stanowym i klasowym.
Ju przywilej koszycki z 1374 r., redukuj cy do minimum wiadczenia publiczne szlachty z
tytułu posiadanych przez ni łanów kmiecych, poprawił powa nie jej dochodowo . Status warcki
Władysława Jagiełły z 1423 r. koronował dalszy etap jej zabiegów gospodarczych. W artykule „O
sołtysie krn brnym a nieu ytecznym” uzyskała prawn podstaw do przejmowania w drodze
wykupu nowocze nie z reguły uprofilowanych gospodarstw sołtysich. Je eli si zwa y, e ju w
statutach Kazimierza Wielkiego znalazła wyraz niech szlachty do sołtysów, zamo nych, trzeba
przyj , e tacy wła nie padali ofiar przymusowego^ wykupu. Przepis nie pozostał martw liter ,
ale istotnie w miar swoich mo liwo ci finansowych szlachta sukcesywnie likwidowała sołectwa w
swoich dobrach. Ten sam statut warcki dał wojewodom, jako przywódcom formuj cego si
samorz du szlacheckiego, prawo i obowi zek ustanawiania cen maksymalnych na artykuły
rzemie lnicze oraz kontroli miar i wag w miastach, wyst puj c zarazem przeciwko cechom, które
nakazał likwidowa i stawiał niejako poza prawem. Klauzula o cechach pozostała na papierze,
chocia powracano do niej jeszcze, zwłaszcza w XVI w. Natomiast prawo ustanawiania cen w
sposób jednostronny przez czynnik szlachecki stało si rzeczywisto ci , a potwierdzone równie w
statutach nieszawskim z 1454 r. i w piotrkowskim z 1496 r., utrzymało si a do rozbiorów.
Wspomniane statuty nieszawski i piotrkowski postulowały dopuszczanie na targi miejskie bez
ogranicze wszystkich towarów wiejskich, w czym równie wyra ał si interes szlachcica, jako
dostawcy produktów własnego folwarku. Statut nieszawski petryfikował nadto wyrabiaj c si ju
wcze niej zasad , e szlachta małopolska mo e trzy razy do roku nabywa po umiarkowanych
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
129
cenach sól na własny u ytek bezpo rednio w krakowskich upach solnych, a zatem z omini ciem
po rednictwa handlowego miast Temu przywilejowi, który szlachta długo utrzymała, towarzyszył
inny, zezwalaj cy jej (jak te stanowi duchownemu) na transport soli bez opłaty ceł. Statut
piotrkowski utwierdza w przekonaniu, e w rzeczywisto ci równie inne towary wo one przez
szlacht wolne były od opłat celnych i t praktyk sankcjonuje norm prawn . Była to na
przyszło wielka zdobycz stanu szlacheckiego, bo dawała mu szans bardzo opłacalnego handlu,
je eli tylko jego przedmiotem były produkty własnego gospodarstwa szlachcica, a wi c zbo e,
„towar le ny” itp. Tej praktyki szlachty miasta nie zdołały przezwyci
y , a tym bardziej nie były
w stanie z ni konkurowa .
Wreszcie w statucie piotrkowskim z 1496 r. szlachta przeprowadziła zasad , e „mieszczanie i
plebeje” nie mog nabywa posiadło ci gruntowych „prawem ziemskim”, tj. takim, jakie
przysługiwało szlachcie, bo st d płyn łyby obowi zki mieszczan natury wojskowej, a to by
skomplikowało wzajemne stosunki mi dzy szlacht i mieszczanami. Bardzo silnie przemówiła tu
szlachecka zawi stanowa.
Wobec stanu kmiecego, tj. własnych poddanych, szlachta miała ó wiele wi ksz swobod
post powania. Musiała si jednak liczy ze zbiegostwem oraz prawn ochron kmiecia. St d i ta
sfera spraw znajdowała odbicie w polskim ustawodawstwie XV w., które powa nie skr powało
wolno osobist stanu kmiecego i narzuciło mu spor , a niezgodn z wcze niejsz praktyk , rent
odrobkow , której minimum okre lono ustawowo w 1520 r. na jeden dzie w tygodniu z łana.
6.
Przemiany w strukturze polityczno-ustrojowej pa stwa
Rz dy Ludwika Andegawe skiego stanowiły wa ny etap kształtowania si monarchii stanowej
w Polsce. W celu uzyskania zmiany prawa sukcesyjnego w Polsce na korzy rodziny
Andegawenów, tj. przeniesienia sukcesji na jej lini e sk , Ludwik Andegawe ski rozpocz ł
przede wszystkim układy ze szlacht . Podniosło to ogromnie jej polityczn rol . Z kolei zwolnienie
jej od wiadcze dawnego typu i ograniczenie do dwu groszy od łana osadzonego przez kmiecia
głównego podatku gruntowego, czyli tzw. poradlnego, podkopywało na przyszło ten fundament
wewn trznej suwerenno ci monarchy, jakim był utworzony przez Kazimierza Wielkiego
niezale ny pieni ny skarb pa stwowy. Sam fakt pozostawania monarchy poza granicami kraju i
przeci gaj ce si latami rz dy namiestnicze, a potem bezkrólewie po
mierci Ludwika
Andegawe skiego i skomplikowana, nie skłaniaj ca do jednomy lno ci sprawa sukcesji, były dla
szlachty bod cem do anga owania si w sprawy pa stwowe. Wykazała ona w tym okresie niemał
dojrzało polityczn , wyniesion niew tpliwie z kazimierzowskiej szkoły. Prym wiodła szlachta
małopolska, najmocniej zwi zana niegdy z monarchi Kazimierza Wielkiego, gdy tymczasem w
Wielkopolsce tej dojrzało ci brakowało, co w konsekwencji prowadziło do wojny domowej.
Przejawem aktywno ci politycznej szlachty w omawianym okresie były zwłaszcza dwie
konfederacje zawi zane w Radomsku (1382 i 1384). Szczególnie druga z nich zasługuje na uwag .
Wyłoniła bowiem własne organa władzy pa stwowej (komisje ziemskie), które miały sta na stra y
ładu wewn trznego .do czasu obsady tronu. Nie wida w niej jeszcze tej stanowej zawi ci, któr
przejawiała szlachta w stuleciu nast pnym, bo do wspomnianych organów władzy pa stwowej
dopu ciła tak e mieszczan, doceniaj c ich rzeczywist sił w społecze stwie.
Mał e stwo Jagiełły z Jadwig Andegawe sk było ju rezultatem wzrostu znaczenia szlachty,
a ci lej układu z ni , jako reprezentantem narodu. Z kolei rz dy Jagiełły, władcy z tytułu zwi zku
mał e skiego z Jadwig , znamionuj si dalszym rozwojem przywilejów szlacheckich, najpierw w
głównej mierze sankcjonuj cych zdobycze z czasów andegawe skich (przywilej krakowski 1386 i
piotrkowski 1388), a nast pnie id cych w kierunku gwarancji nienaruszalno ci mienia bez wyroku
s dowego (przywilej czerwi ski 1422) i wreszcie gwarancji wolno ci osobistej szlachcica, o ile nie
zostanie skazany przez s d (zasada neminem captivabimus, tzn. nikogo nie uwi zimy); t ostatni
gwarancj wymuszono na królu, gdy zabiegał o zapewnienie praw sukcesyjnych w Polsce swemu
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
130
synowi Władysławowi (przywileje: brzeski 1425, jedlne ski 1430 i krakowski 1433). Coraz
bardziej widoczne było, e od masy szlacheckiej odrywa si grupa mo nowładcza, która doszła do
wybitnej roli politycznej ju za ycia Władysława Jagiełły, ale szczególnie po jego mierci, wobec
niepełnoletno ci Władysława oraz w okresie bezkrólewia z lat 1444-1447. Kazimierz Jagiello czyk
wprawdzie star oligarchi złamał, ale przy słabo ci polskich miast nie mógł w mieszcza stwie
szuka przeciwwagi, która umo liwiłaby wzmocnienie władzy królewskiej, lecz oparł si na
szerszych masach szlacheckich z jej nowymi przywódcami, wywodz cymi si głównie z
Wielkopolski. Tu za kryło si ródło słabo ci monarchii. Bo za poparcie króla szlachta
dała
coraz dalej id cych przywilejów. Wyst piło to w sposób niezwykle wyra ny ju u progu wojny
trzynastoletniej, kiedy pospolite ruszenie szlacheckie odmówiło spełnienia swego podstawowego
rycerskiego obowi zku słu by wojennej bez uprzednich ust pstw królewskich na rzecz szlachty.
Tak doszło do ogłoszenia statutów nieszawskich, w których – w ród innych przywilejów – król
przyrzekł, e nie b dzie nakładał nowych podatków i nie b dzie powoływał szlachty na wyprawy
wojenne, bez jej zgody, wyra onej na zjazdach ziemskich czyli sejmikach. Praktyka ycia
prowadziła jednak do zjazdów generalnych, gdzie prym wiedli mo ni. Zjazd czyli sejm
piotrkowski, który zebrał si wnet po mierci Kazimierza Jagiello czyka, w 1493 r., znamionował
si ju dwuizbow struktur : miał senat zło ony z wy szych urz dników (marszałek, kanclerz,
podskarbi, wojewodowie, kasztelanowie) i z wy szych dostojników ko cielnych (arcybiskupi i
biskupi Ko cioła rzymskokatolickiego) oraz wła ciw reprezentacj szlacheck , zło on z
delegatów samorz du ziemskiego. U pocz tku rz dów Aleksandra, w 1501 r., oligarchia magnacka
wymogła na królu przywilej (mielnicki), który gwarantował współudział w rz dach jej, a nie
reprezentacji szerszych rzesz szlacheckich. Przywilej ten nie został jednak zaaprobowany przez
szlacht , do której król musiał si odwoła – wobec nieudolno ci senatu – ju w 1504 r., w obliczu
zagro enia Litwy ze strony Moskwy. W konsekwencji wzrosła aktywno polityczna szlachty, a
sejm radomski 1505 r. uchwalił konstytucj (tak zacz to nazywa ustawy sejmowe), moc której,
„nic nowego nie mo e by w przyszło ci ustanowione przez króla i jego nast pców bez pospólnej
zgody doradców oraz posłów ziemskich”. Doradcy to senat, a posłowie ziemscy to izba poselska.
Ta ustawa, nazywana konstytucj Nihil novi (nic nowego), otwiera okres demokracji szlacheckiej w
Polsce.
7.
Litwa przed uni z Polsk
Litwini nale do tej samej bałtyjskiej czy litwo-bałtyjskiej grupy j zykowej co Prusowie,
Ja wi gowie, mudzini i Łotysze. Cała ta grupa stanowi najmłodsz po Słowianach odro l szczepu
indoeuropejskiego. W tym czasie, kiedy Prusów i Ja wi gów ujarzmił i wyt pił Zakon Krzy acki, a
Łotyszami zawładn ł Zakon Kawalerów Mieczowych, mud i Litwa zdołały obroni swoj
niezale no , co było mo liwe w znacznym stopniu dzi ki warunkom naturalnym obu tych krajów.
Skuteczn taktyk obrony, zr czno ci i wytrwało ci odznaczali si zwłaszcza mudzini, na
których Krzy acy napierali ze szczególn sił .
We wczesnym redniowieczu na obszarze Litwy i mudzi zacz ły si tworzy organizacje
plemienne o demokratyczno-wojennym charakterze. Post py w rozwoju rolnictwa i rysuj cy si
podział klasowy społecze stwa pozwoliły wybi si niektórym wodzom plemiennym i utrwali
swoj władz . Jak wsz dzie, tak i tutaj aparat pa stwowego przymusu wytworzył si przy pomocy
dru yny. Ju w drugiej połowie XII w. ujawniło si pewne współdziałanie plemion litewskich w
akcjach obronnych przed najazdami z zewn trz, zwłaszcza z Rusi, jak te w najazdach na s siadów,
tj. na Łotw , do której napływali wła nie Niemcy, na Ru i na Polsk . Za wła ciwego organizatora
pa stwa litewskiego uchodzi Mendog (zm. 1263), który zawarł sojusz z Krzy akami i przy ich
poparciu uzyskał od Stolicy Apostolskiej w 1253 r. koron królewsk . Sam ochrzczony wraz ze
swoim otoczeniem, nie zdołał jednak przeprowadzi chrystianizacji Litwy. Pod koniec ycia
zreszt odst pił zarówno od chrze cija stwa, jak te od sojuszu z Zakonem.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
131
Po zjednoczeniu Litwy etnicznej rozpocz ł Mendog długotrwałe podboje ziem ruskich, które
zako czono dopiero w drugiej połowie XIV w. Ru znajdowała si pod jarzmem tatarskim, zatem
ekspansja Litwy oznaczała usuni cie tego jarzma. Na ogół władcy litewscy zachowywali ruskie
instytucje i ruski obyczaj, a tylko w miejsce dawnych rodzimych ksi
t osadzali w
poszczególnych zdobytych ziemiach najcz ciej własnych lub sobie oddanych. Poga scy Litwini
prawosławia nie prze ladowali, zdobyczy kulturalnych Rusi nie niszczyli, a wr cz przeciwnie –
poddawali si ich wpływom.
Ju w czasach Mendoga Litwa zawładn ła znaczn cz ci Rusi Czarnej z Nowogródkiem i
Grodnem i skierowała swoj ekspansj ku ziemi połockiej, opanowanej ostatecznie przez Witenesa
(zm. 1315). Powa ne umocnienie budowy wewn trznej Litwy za Trojdena (zm. 1281) i Pukuwera
(zm. 1294) umo liwiło dalsze jej post py na Rusi, przypadaj ce na czasy Giedymina (1316-1341).
Nowe kierunki ekspansji to Podlasie, Polesie i Woły , a na wschodzie ziemia Witebska. Ju po
mierci Giedymina dostały si pod panowanie Litwy rozległe obszary Rusi Kijowskiej, Siewiersko-
Czernihowskiej i Podola. U schyłku XIV w. Litwa zawładn ła ostatecznie ziemi smole sk .
W pierwszej połowie XIV w. pa stwo litewskie zacz ło odgrywa rol bardzo wa nego
czynnika politycznego w Europie
rodkowej i wschodniej. Wzrosły powa nie jego siła
ekonomiczna i potencjał militarny, szczególnie w okresie panowania wielkiego ksi cia Giedymina,
jednego z najbardziej zasłu onych organizatorów pa stwowo ci litewskiej. Jego najstarszy syn
Jawnuta okazał si sukcesorem nieudolnym, tote rychło władz wielkoksi
c przej ł nast pny
syn Olgierd (1345-1377) i sprawował j w zgodnym współdziałaniu z młodszym swym bratem
Kiejstutem (1345-1382). W tej sytuacji, gdy wła ciw stolic wielkoksi
c było Wilno, do rangi
jak gdyby drugiej stolicy doszły Kiejstutowe Troki. Rozwijaj c skutecznie polityk ekspansji na
wschodzie, Litwa z trudem opierała si naporowi krzy ackiemu od strony zachodniej. Przy tym
było jasne, e naturalnym d eniem Zakonu Krzy ackiego, zjednoczonego z inflanckim Zakonem
Kawalerów Mieczowych, b dzie opanowanie mudzi, która stanowiła pomost ł cz cy Prusy z
Inflantami. Było te jasne, e oprócz tej niemal naturalnej potrzeby Zakonu poga ska Litwa
przedstawiała si Krzy akom nie tyle jako przedmiot troski misyjnej, ile jako jedyny w swoim
rodzaju teren bezkarnych zagonów rycerskich, atrakcyjny dla samych Krzy aków, jak te dla ich
licznych a zamo nych zachodnioeuropejskich go ci.
Po mierci Olgierda władz wielkoksi
c obj ł jego syn Jagiełło i został zrazu uznany przez
stryja Kiejstuta. Rozbie no ci wyst piły na tle stosunku do Zakonu. Jagiełło bowiem zawarł z
Krzy akami w 1380 r. w Dawidyszkach tzw. pokój wieczysty, którego Kiejstut nie aprobował i
zdołał nawet pokona Jagiełł . Ten jednak wnet zgładził stryja (1382), ale do rozgrywek
politycznych z Jagiełł stan ł z kolei syn Kiejstuta Witold. Aby umocni sw pozycj , przyj ł
chrzest z r k Zakonu, lecz gdy Jagiełło odnowił w 1382 r. czterdziestoletni pokój z Krzy akami,
Witold doprowadził do jego zerwania. W ród tych rozgrywek politycznych na zachodzie
komplikowały si równie wschodnie stosunki Litwy. Bo oto sprzymierzeniec Jagiełły chan
tatarski Mamaj został w 1380 r. pokonany przez ksi cia moskiewskiego Dymitra Do skiego.
Niepokoi musiała Jagiełł nie 'tyle kl ska Mamaja, ile wyrastanie w bezpo rednim s siedztwie
Litwy gro nego dla niej konkurenta ruskiego, wobec którego Tatarzy nie stanowili ju skutecznej
przeciwwagi. W tej sytuacji Litwa ogl da si musiała za nowym sprzymierze cem.
8.
Pocz tki unii Polski z Litw
Litwa zagro ona przez Zakon Krzy acki, a równocze nie władaj ca na rozległych obszarach
Rusi, wydawała si panom małopolskim, którzy dzier yli ster rz dów w Polsce po mierci Ludwika
Andegawe skiego, sprzymierze cem szczególnie po danym. Podj li wi c wysiłki zmierzaj ce do
trwałego zwi zania obu pa stw, maj c dodatkowo na uwadze mo liwo likwidacji sporu mi dzy
Polsk i Litw o Ru Włodzimiersk .
W styczniu 1385 r. bawiło w Krakowie poselstwo litewskie, a w sierpniu tego roku Jagiełło
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
132
wystawił w Krewi akt, w my l którego, po uzyskaniu wraz z r k Jadwigi tronu w Polsce, miał
poł czy Litw z Polsk . Nie obyło si w samej Polsce bez przetargów i pertraktacji
wewn trznych, w efekcie których Ziemowit IV zrezygnował ze swych królewskich aspiracji. W
pierwszych miesi cach 1386 r. odbyły si zatem kolejno: obiór Jagiełły na króla Polski, jego
chrzest, wraz z towarzysz cymi mu dostojnikami, lub ochrzczonego elekta z Jadwig i wreszcie
koronacja; z kolei podj to chrystianizacj Litwy. Nowy król przyj ł imi chrzestne Władysław.
cisły, w my l pierwotnego zało enia, zwi zek Litwy z Koron , równaj cy si niemal
inkorporacji, natrafił wnet na trudno ci. Nie zdawano sobie by mo e sprawy, e poł czenie dwu
bardzo ró nych organizmów polityczno-ustrojowych nie mo e si dokona w sposób mechaniczny,
ale wymaga dłu szego przygotowania. Próba utrzymania licznych ksi
t litewskich i ruskich w
bezpo redniej zale no ci typu lennego od Jagiełły jako króla Polski i utworzenia rz dów
namiestniczych w ojcowi nie tego zderzyła si z naturalnym poczuciem litewsko-ruskiej
odr bno ci, z ambicjami wielkoksi
cymi Witolda oraz brata Jagiełłowego
widrygiełły. a
wreszcie z kontrakcj polityczn Zakonu, który dobrze poj ł sens unii j i od pierwszego momentu
starał si j rozbi . Unia odbierała mu w istocie i racj bytu, a w znacznym stopniu równie
materialne i moralne poparcie j Zachodu. Ju w czasie koronacyjnej wyprawy Jagiełły do Polski
został rozbudzony na Litwie, przy bezspornym udziale Zakonu, separatyzm ruski, który zmusił
Jagiełł do natychmiastowego przeciwdziałania. Dyplomacja krzy acka przedstawiała Jagiełł jako
niepoprawnego schizmatyka, a wa no jego mał e stwa z Jadwig , które było podstaw unii,
podwa ała przez poparcie roszcze Wilhelma Habsburga. Krzy acy próbowali szachowa pozycj
polityczn Jagiełły przez sojusz z ksi
tami zachodniopomorskimi, z Luksemburgami, a tak e z
Mazowszem. Próba polubownego rozwi zania nabrzmiewaj cego konfliktu na zje dzie Jagiełły z
wielkim mistrzem w Toruniu w 1368 r. nie dała rezultatu. Poparcie udzielone przez Zakon
Witoldowi w niemałym stopniu przyczyniło si do spi cia zbrojnego Jagiełły z Witoldem w latach
1389-1392). Jagiełło poszedł jednak na kompromis i dla zaspokojenia Witoldowych ambicji
powierzył mu namiestnictwo Litwy, Z kolei usiłowali Krzy acy u y przeciw Polsce Władysława
Opolczyka, osadzonego jeszcze w 1379 r. przez Ludwika Andegawe skiego w ziemi dobrzy skiej i
w Gniewkowie. Wpl tany w konflikt z Polsk , poniewa zastawił Zakonowi ziemi dobrzy sk ,
został wysłany na dwór Zygmunta Luksemburczyka w celu pertraktacji o rozbiór Polski mi dzy
W gry, Brandenburgi i pa stwo zakonne.
W latach 1394-1397 Jagiełło rozerwał sojusz luksembursko-krzy acki nawi zuj c porozumienie
z Czechami i W grami; w 1395 r. wszedł w układy i przymierze z ksi
tami
zachodniopomorskimi, a ju znacznie wcze niej (1388) pozyskał sobie i zwi zał z Koron
stosunkiem lennym Ziemowita IV, przez nadanie mu ziemi bełskiej. Krzy acy powrócili wtedy do
najgro niejszej polityki: popierania tendencji separatystycznych na Litwie. Okoliczno ci
sprzyjaj c było ywe zainteresowanie Witolda sprawami wschodnimi. Szykuj c si do wojny z
Tatarami, zawarł na własn r k z Zakonem w 1398 r. pokój na Wyspie Sali skiej, w którym oddał
Zakonowi mud , a nadto przyrzekł mu pomoc w budowie dwu twierdz z nader wyra nym celem
ujarzmienia ludu mudzkiego. Ale ju w roku nast pnym Tatarzy zadali wojskom Witolda kl sk
nad rzek Worskl . Zbli ył si on teraz do Jagiełły, co umo liwiło ponowne uregulowanie w
sposób polubowny stosunku Litwy do Polski. W układach z 1401 r. (tzw. unii wile sko-
radomskiej) Witold uzyskał do ywotni status wielkiego ksi cia na Litwie pod zwierzchni władz
Władysława Jagiełły, co por czyli bojarzy litewscy i rada koronna Królestwa. Niemal
równocze nie poparł Witold powstanie ludno ci mudzkiej przeciw Krzy akom, co doprowadziło
do wojny mi dzy Zakonem i Litw , a z kolei do nowych prób ze strony Zakonu – rozerwania unii
przez poparcie separatystycznych Ambicji widrygiełły. Wojna zako czyła si pokojem w Raci u
1404 r., który nie był sukcesem politycznym strony polsko-litewskiej, skoro na mudzi pozostawiał
panowanie krzy ackie, a Polsce stwarzał tylko mo liwo wykupienia ziemi dobrzy skiej. Przy
formalnym rozlu nieniu unii w wietle akt wile sko-radomskich, oznaczał teraz faktycznie jej
okrzepni cie w obliczu dobrze ju u wiadomionego niebezpiecze stwa krzy ackiego i w tym
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
133
sensie był niechybn zapowiedzi Grunwaldu.
9.
Utrwalenie si wpływów Polski na Rusi Halicko-Włodzimierskiej i w Mołdawii
Ru Halicko-Włodzimierska była od czasów Leszka Białego terenem cierania si wpływów
Polski i W gier. Doszła do tego z czasem jeszcze i Litwa, która si gn ła po włodzimiersk cz
Rusi. Kazimierz Wielki opanował rozległe terytorium ruskie wraz z zachodnim Podolem, ale
roszczenia w gierskie uległy – dzi ki zreszt zr cznej polityce króla – tylko zawieszeniu. To ju
jednak umo liwiło wytworzenie si trwalszych wi zi ekonomicznych Rusi z Polsk , co znalazło m.
in. wyraz w przesuni ciu s głównego centrum handlowego Rusi z Włodzimierza do Lwowa. Lwów
zawładn ł nie tylko zyskownym handlem na „szlaku tatarskim”, ale stał si po rednikiem w nie
mniej atrakcyjnych kontaktach z mołdawskim emporium w Suczawie. Ludwik Andegawe ski
powierzył zrazu rz dy na Rusi Władysławowi opolskiemu, stwarzaj c pozory jej odr bno ci
zarówno w stosunku do Polski, jak i do W gier, co zreszt akcentowała nader cz sto kancelaria
w gierska, posługuj c si nieaktualn nomenklatur Regnum Russiae (Królestwo Rusi). Z czasem
Ludwik zrezygnował z tych pozorów i po przeniesieniu Opolczyka do ziemi dobrzy skiej (1379)
ustanowił wprost namiestnictwo w gierskie na Rusi, cho dla uwolnienia włodzimierskiej jej cz ci
spod władzy litewskiej nie omieszkał si posługiwa w 1377 r. rycerstwem polskim. Ostateczne
utworzenie pod panowaniem Ludwika Andegawe skiego metropolii Ko cioła rzymskiego dla ziem
ruskich (najpierw z siedzib w Haliczu, a potem we Lwowie) akcentowało równie ich odr bno
w stosunku do Polski. Przyjmował si jednak pogl d o przynale no ci Rusi nie wprost do W gier,
lecz do dynastii Andegawe skiej. Był to pogl d wygodny dla strony polskiej, bo pozwalał ywi
nadziej , e wraz z utrwaleniem si władzy Andegawenów w Polsce utrwali si zwi zek Rusi z
Polsk . Spraw t rozumiało na pewno stronnictwo prow gierskie w Polsce, ywo zainteresowane
wła nie w ekspansji polskiej na wschód.
Definitywne załatwienie sprawy Rusi na korzy Polski uwa ano za jeden z najpilniejszych
problemów pa stwa. Nie było rzecz przypadku, e wypraw rusk poprowadziła Jadwiga,
sukcesorka Ludwika, ani to, e podj to t wypraw na pocz tku 1387 r., kiedy wdowa po Ludwiku
El bieta oraz jej córka Maria pogr one były w trudno ciach wewn trznych W gier. Ru
podporz dkowana została formalnie Koronie Królestwa Polskiego, ale jej cz
włodzimierska oraz
Podole zachodnie, poddane silniej wpływom litewskim, znalazły si w osobistej jak gdyby
dyspozycji króla. Ziemi bełsk nadał on w lenno Ziemowitowi IV (1388), na Podolu osadził na
prawach ksi cia wasalnego Spytka z Melsztyna, wojewod krakowskiego, a po nim (1399) swego
brata widrygiełł . Hołd lenny Polsce zło ył nadto zagro ony przez Turcj hospodar Mołdawii.
Je eli trafnie sprostowano pogl d oparty na przekazie Długosza o wyprawie mołdawskiej
Kazimierza Wielkiego, to Ludwikowi, wspieranemu przez Polaków, nale ałoby przypisa
inicjatyw ekspansji polskiej w tym kierunku. Pełny sukces odniósł dopiero jednak Jagiełło, czym
wzbudził – w poł czeniu z utrwaleniem si zwierzchnictwa Polski nad Rusi – niemałe
zaniepokojenie W gier. Musiały si one jednak liczy z rosn c pot g polsko-litewsk .
W 1395 r. Władysław Jagiełło, Jadwiga i Witold spotkali si z Zygmuntem Luksemburczykiem i
jego on Mari w S czu. Wobec niebezpiecze stwa tureckiego, zagra aj cego w pierwszej
kolejno ci W grom, strona w gierska pogodziła si najprawdopodobniej ze zwierzchno ci Polski
nad Mołdawi , zwierzchno ta bowiem wci gała Polsk w bli szy kontakt z problemem tureckim.
Po tej linii szedł zapewne równie układ polsko-w gierski z 1397 r., a na zje dzie Zygmunta
Luksemburczyka z Jagiełł i Witoldem w Lubowli na Spiszu w 1412 r. podzielono wyra nie strefy
wpływów na polsk w Mołdawii i w giersk na Wołoszczy nie. Traktat w Lubowli został
faktycznie zerwany w 1420 r., ale odnowiono go w trzy lata pó niej w Kie marku. Władaj cy w
tym czasie Mołdawi hospodar Aleksander Dobry (1400-1432) utrzymywał cisłe zwi zki z Polsk
i Litw .
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
134
10.
Wielka wojna z Zakonem Krzy ackim i jej nast pstwa
Na czoło zagadnie politycznych Polski w pierwszym dziesi cioleciu XV w. wysuwa si
konflikt polsko-krzy acki, którego nie rozwi zał pokój raci ski 1404 r. Polska wykupiła
wprawdzie, dzi ki opodatkowaniu si szlachty, ziemi dobrzy sk , ale nie wygasły tarcia litewsko-
krzy ackie w zwi zku z pozostaj c nadal w r kach Zakonu mudzi , a do tego zrodziły si nowe,
maj ce za przedmiot gród Drezdenko. Chodziło o to, e d
c do stworzenia sobie pomostu, który
by ł czył pa stwo zakonne z Europ zachodni , wzi li Krzy acy w zastaw od Brandenburgii w
1402 r. Now Marchi , wrzynaj c si klinem mi dzy Wielkopolsk i Pomorze. Niezwykle wa ny
dla Polski pod wzgl dem strategicznym, bo poło ony na wschodniej kraw dzi Nowej Marchii gród
Drezdenko, znajdował si w r kach pana von Osten, potomka rodziny, która niegdy uznała
zwierzchno lenn Kazimierza Wielkiego; z tej zapewne racji Drezdenko ci
yło wyra nie ku
Polsce. Spór zbiegł si z obj ciem godno ci wielkiego mistrza Zakonu przez zwolennika ostrego
kursu politycznego wobec Polski Ulryka von Jungingen (1407). Nadto, kiedy w 1409 r. na mudzi
wybuchło nowe powstanie, poparte raz jeszcze przez Witolda, wojna była nieunikniona. Ulryk
próbował najpierw rozerwa sojusz Polski z Litw , a gdy zabiegi te zostały przez stron polsk
pokrzy owane, wypowiedział Polsce wojn i jeszcze w 1409 r. zaj ł ziemi dobrzy sk . Gro nie
dla Polski zacz ła si rysowa sytuacja mi dzynarodowa. Zakon bowiem sprzymierzył si teraz z
ksi
tami zachodniopomorskimi, zawarł z Zygmuntem Luksemburczykiem sojusz, przewiduj cy
zbrojne współdziałanie partnerów na wypadek wojny z Polsk , pozyskał sobie króla czeskiego
Wacława Luksemburczyka i wprowadził rozłam polityczny na Mazowszu, gdzie ksi
Janusz
warszawski pozostał wprawdzie wierny Polsce, ale Ziemowit V płocki sprzyjał Krzy akom. Nie
obeszło si bez nowych prób rozbicia unii. W tym celu pozyskali sobie Krzy acy raz jeszcze
widrygiełł , usiłuj c rozbudzi separatyzm litewski, a Zygmunt Luksemburczyk kusił Witolda
koron królewsk .
Zarówno Zakon, jak Polska i Litwa, sposobiły si do walnej rozprawy zbrojnej. Stwarzano
jednak pozory d
enia do pokojowego rozwi zania konfliktu. Było to wa ne dla opinii wiata
chrze cija skiego, ale oboj tne z punktu widzenia militarnego, bo zbli ał si okres zimowy (1409-
1410), w którym działa wojennych nie prowadzono. Strony zdały si na arbitra Wacława
Luksemburczyka, który spraw os dził po my li Krzy aków. Wraz z upływem zawieszenia broni,
na pocz tku lata 1410 r. podj to działania wojenne. Odst puj c od kontynuacji wojny na mudzi,
strona polsko-litewska podj ła plan uderzenia w samo centrum pa stwa krzy ackiego.
Jagiełło zgromadził wojsko na Mazowszu; po przej ciu Wisły pod Czerwi skiem i poł czeniu
si tutaj z wojskiem litewsko-ruskim Witolda obie armie ruszyły na północ ku Prusom i 9 lipca
1410 r. przekroczyły granice pa stwa zakonnego w rejonie Lidzbarku. Zaskoczyło to wielkiego
mistrza, koncentruj cego sw armi w rejonie Chełmna i zmusiło do manewru defensywnego dla
osłony drogi na Malbork. Do spotkania Krzy aków z poł czon armi polsko-litewsk doszło na
polach Grunwaldu. Tu w dnia 15 lipca 1410 r. rozegrała si najwi ksza bitwa w dziejach
stosunków polsko-krzy ackich, a jedna z najwi kszych w redniowiecznej Europie. Armi
krzy ack szacuje si na około 32 tys. ludzi, a polsko-litewsk na blisko 50 tys. ludzi. Ta ostatnia
dowodzona była
wietnie przez Władysława Jagiełł , który odst puj c od praktyki
redniowiecznej, nie wszedł w wir walki, ale centralnie kierował jej przebiegiem, wykorzystuj c
skutecznie do wiadczenia wyniesione z wojen z Tatarami, obce rycerstwu zakonnemu i
zachodnioeuropejskiemu. Kl ska Zakonu w tej bitwie była zupełna. Obok kwiatu rycerstwa
krzy ackiego, wspomaganego i tym razem przez rycerstwo z Europy zachodniej, zwłaszcza
Niemiec, ale nawet l ska i Pomorza Zachodniego, legł na polu bitwy sam wielki mistrz Zakonu
Ulryk von Jungingen. Okoliczno ci sprzyjaj c stronie polsko-litewskiej było to, e Zygmunt
Luksemburczyk, mimo zaci gni tych na rzecz Zakonu zobowi za uderzenia na Polsk od
południa siłami 10 000 ludzi, ograniczył si do demonstracji w postaci wypowiedzenia Polsce
wojny. Nie mniej wa ne była zneutralizowanie przez dyplomacj polsko-litewsk sił zakonnych w
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
135
Inflantach przez przymierze z Pskowem i Nowogrodem.
Pod wra eniem kl ski poddawały si Polsce liczne grody krzy ackie i miasta. Wydawało si , e
pa stwo zakonne zostanie w cało ci zlikwidowane. Strona polsko-litewsk nie wykazała jednak w
tym wzgl dzie do spr
ysto ci i energii. Punktem zwrotnym było niepowodzenie przy obl
eniu
Malborka. Wyszło tu na jaw nieprzygotowanie w zakresie sztuki i taktyki obl niczej, ale i brak
konsekwencji w działaniu. Witold bowiem rychło si z wojny wycofał, a za nim uczynili to
równie Mazowszanie. Władysław Jagiełło zrezygnował z dalszego obl enia stolicy Zakonu, a
cho odniósł jeszcze zwyci stwo nad Krzy akami pod Koronowem (10 X 1410), szans pełnego
sukcesu zostały zniweczone. Pokój jaki został zawarty mi dzy Zakonem a Polsk i Litw z
pocz tkiem 1411 r. w Toruniu, nie odpowiadał w najmniejszym nawet stopniu militarnemu
zwyci stwu pod Grunwaldem. Z wyj tkiem rewindykacji wie o utraconej ziemi dobrzy skiej.
Polska wychodziła z wojny bez adnych nabytków. Nie zdołała nawet rozstrzygn na swoj
korzy spornej sprawy Drezdenka. Litwa odzyskała wprawdzie mud , ale tytułem Witoldowego
do ywocia.
Prysn ł natomiast mit o niezwyci onej armii zakonnej i umocnił si zwi zek Polski z Litw , co
zostało potwierdzone w akcie unii horodelskiej 1413 r. Pod wzgl dem formalnoprawnym unia ta
stanowiła w zasadzie rozwini cie i sprecyzowanie zasad unii wile sko-radomskiej z 1401 r. Litwa
miała w przyszło ci pozosta osobnym pa stwem z własnym wielkim ksi ciem (magnus dux), w
stosunku do którego Jagiełło obwarował sobie tytuł ksi cia zwierzchniego (supremus dux). Istotne
znaczenie na przyszło miała spontaniczna aprobata unii przez przedstawicieli społecze stwa
szlacheckiego obu stron, wraz z symbolicznym aktem zbratania w postaci przyj cia przez szlacht
polsk do swoich herbów niektórych rodzin bojarskich Litwy.
Sukcesem dyplomatycznym strony polsko-litewskiej po Grunwaldzie było rozerwanie
przymierza mi dzy Zakonem a Zygmuntem Luksemburczykiem oraz pozyskanie tego ostatniego
dla sojuszu z Polsk i Litw , co znalazło wyraz we wspomnianym ju traktacie lubowelskim 1412
r. Uboczn korzy ci Polski było uzyskanie przy tej okazji od Zygmunta w zastaw tzw. grodów
spiskich (Lubowla, Podoliniec i inne), które niemal do rozbiorów pozostawały w granicach
pa stwa polskiego.
Pokój toru ski 1411 r. okazał si wyj tkowo nietrwały. Bardzo szybko Zakon wyst pił z
roszczeniem do mudzi, któr Witold starał si zwi za systemem fortyfikacyjnym z Litw . Nie
brakło równie zatargów o charakterze granicznym. Próba odwołania si przez Krzy aków do
arbitra u Zygmunta zawiodła ich nadzieje, bo orzeczenie Zygmuntowego komisarza wypadło po
my li Polski i Litwy (1413). W łonie Zakonu ujawniły si tarcia co do polityki wzgl dem polsko-
litewskiego przeciwnika. Zwolennik wojny Henryk von Plauen, który uratował pa stwo zakonne
po kl sce grunwaldzkiej, został zło ony z urz du. Jego przeciwnicy jednak nie byli wcale skłonni
do ust pstw, jak pokazały rokowania z J.414 r., lecz liczyli na nowy korzystny arbitra .
Daleko id ce
dania terytorialne Polski (zwrot Pomorza Gda skiego i ziemi chełmi skiej)
doprowadziły do spi cia zbrojnego, w którym Zakon unikał walnej rozprawy w otwartym polu, a
Polacy nie mogli si pokusi o skruszenie krzy ackich twierdz. W tym stanie rzeczy zawarto
rozejm, a spór postanowiono podda os dowi zbieraj cego si wła nie w Konstancji soboru
powszechnego (1414-1418). Obok sprawy głównej, jak była likwidacja schizmy w Ko ciele
zachodnim, obok sprawy husytyzmu czeskiego, miał si pojawi przed forum soborowym problem
krzy acki. Na czele polskiej delegacji stał arcybiskup gnie nie ski Mikołaj Tr ba, a ci ar obrony
interesów polsko-litewskich w sporze z Zakonem wzi ł na siebie rektor Akademii Krakowskiej
Paweł Włodkowic. W znakomitym wywodzie naukowym pt. O władzy papie a i cesarza wzgl dem
niewiernych przeciwstawił on w 1415 r. krzy ackiej polityce nawracania pogan mieczem słynn
tez o prawie tych e do niezale no ci politycznej, o ile wyra nie nie działaj na szkod
chrze cija stwa. Nieoficjalny rzecznik strony krzy ackiej dominikanin Jan Falkenberg przedstawił
natomiast paszkwil, w którym oszczerstwa przeplatały si z postulatami wyt pienia Polaków
wspólnym wysiłkiem wiata chrze cija skiego. Sko czyło si na uwi zieniu Falkenberga i
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
136
pot pieniu jego traktatu przez papie a, a spór polsko-litewsko-krzy acki wyroku si nie doczekał.
Podj t przez Jagiełł w 1419 r. wypraw wojenn wstrzymał legat papieski. Pozostawało wi c
przedłu enie rozejmu z Zakonem i szukanie nowego arbitra. Wybór padł na Zygmunta
Luksemburczyka, który w wielu okoliczno ciach nie szcz dził sympatii i poparcia Zakonowi, z
Polsk natomiast od 1412 r. zwi zany był sojuszem. Jego wyrok, ogłoszony w 1420 r. we
Wrocławiu, był całkowicie stronniczy, pomy lny dla Krzy aków, tote spowodował z jednej strony
faktyczne zerwanie traktatu lubowelskiego, a z drugiej postawił Zakon, Polsk i Litw w obliczu
nowej wojny. W 1421 r. Jagiełło osi gn ł porozumienie z Brandenburgi , które szachowało
Krzy aków na północy, tym dotkliwiej,
e nie mogli teraz liczy na pomoc Zygmunta
Luksemburczyka, uwikłanego w sprawy husyckie w Czechach. Doszło do wojny, w której
powtórzyła si sytuacja z 1414 r. Krzy acy unikali starcia w polu, a wojska polsko-litewskie –
oblegania głównych twierdz zakonnych. Działania zako czono pokojem podpisanym na jeziorze
Melno (27 IX 1422), w my l którego mud miała pozosta przy Litwie bez warunku do ywocia, a
Polska uzyskała na swoj korzy drobne korektury graniczne (Nieszawa). Dopiero pokój
melne ski, a nie toru ski w 1411 r., zamkn ł t faz konfliktu polsko-litewsko-krzy ackiego,
którego kulminacj była bitwa pod Grunwaldem.
11.
Polska wobec husytyzmu w Czechach
W pierwszych dziesi tkach lat XV w. Czechami wstrz sn ł pot ny ruch społeczno-narodowy.
Zwrócił si on przeciwko dynastii luksemburskiej i reprezentowanej przez ni niemczy nie, ale
tak e przeciwko nadmiernie wzbogaconej, a nie zawsze wiec cej dobrym przykładem hierarchii
ko cielnej, uci liwemu systemowi wiadcze na rzecz duchowie stwa i Stolicy Apostolskiej,
wreszcie przeciwko samej instytucji papiestwa, od lat rozdartego schizm . Niemał rol odegrały
konflikty czysto klasowe i wewn trzstanowe mi dzy szlacht i magnatami, mi dzy szlacht i
magnatami a chłopstwem, mi dzy patrycjatem a pospólstwem w miastach i mi dzy wy szym a
ni szym duchowie stwem. Z tych konfliktów wyłaniały si nurty radykalne. Jak ka dy ruch
społeczny w redniowieczu, tak i ruch czeski przybrał posta herezji. Jej ojcem duchowym był
teolog angielski John Wyclif, a czeskim ideologiem i przywódc ucze Wyclifa, rektor
Uniwersytetu Praskiego Jan Hus. Otwarte wyst pienie Husa w 1412 r. ci gn ło na kl tw
papiesk oraz interdykt na Prag . W 1415 r. wyrokiem soboru w Konstancji Hus został spalony na
stosie, mimo listu elaznego, w który opatrzył go Zygmunt Luksemburczyk, wówczas ju król
niemiecki. W rok pó niej los Husa podzielił jego najbli szy współpracownik Hieronim z Pragi. Ale
to, co miało zako czy ruch czeski, okazało si dopiero jego pocz tkiem.
W 1419 r. na wie o rewolucji w Pradze i wyrzuceniu z okien ratusza rajców praskich zmarł
król Wacław Luksemburczyk. Jego brat Zygmunt na pró no usiłował opanowa tron czeski. Wojna
domowa ogarn ła całe Czechy, nie omijaj c tak e l ska, a w szczególno ci Wrocławia, gdzie
powstanie plebejskie zako czyło si straceniem, z wyroku Zygmunta Luksemburczyka, 23
przywódców. W ród husytów l skich gło ny stał si z czasem ksi
opolski Bolko V, niegdy
ucze Jana Husa na Uniwersytecie Praskim.
W samym pa stwie polskim ideologia husytyzmu znalazła równie silny odd wi k.
Społecze stwo nurtowały podobne konflikty klasowe i stanowe, na tle dziesi cin dochodziło do
ostrych spi z Ko ciołem, ale inne było ich tło narodowe. Nie doszło tu wi c do wybuchu,
jakkolwiek sympatycy i zwolennicy husytyzmu byli na pewno liczni, zwłaszcza w ród redniej i
ubo szej szlachty polskiej. Daj temu wyraz m. in. statuty synodalne Mikołaja Tr by z 1420 r. oraz
akt konfederacji Spytka z Melsztyna z 1439 r. Zwolennikiem husytyzmu lub wyclifizmu na
Uniwersytecie Krakowskim był mistrz Jan Jelitko, a nieco pó niej mistrz Andrzej Gałka z
Dobczyna. Został on w 1449 r. oskar ony o herezj z powodu obrony nauki Wiclifa. Zamkni to go
na rekolekcje w klasztorze mogilskim, a tymczasem rewizja w jego mieszkaniu ujawniła istotnie
pisma oksfordzkiego profesora. Andrzej zbiegł na l sk, a potem do Czech. Pozostał po nim
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
137
napisany w j zyku polskim wiersz (mo e pie ) propaguj cy nauk Wyclifa.
Wa na rola przypadła Polsce w yciu politycznym husyckich Czech, bowiem husyci, opieraj c
si solidarnie Zygmuntowi Luksemburczykowi jako pretendentowi do korony czeskiej, postanowili
odda j Jagiełł . Wst pne pertraktacje z królem polskim wypadły korzystnie, natomiast opinia
zjazdu dostojników i szlachty w Ł czycy, a potem w Niepołomicach (1420), ze wzgl dów
doktrynalno-ko cielnych uniemo liwiła takie rozwi zanie. Nie przez przypadek jednak oficjalna
delegacja czeska w tej sprawie spotkała si z Jagiełł na Litwie, a nie w Krakowie. Jagiełło
bowiem, kiedy zmuszony był udzieli odpowiedzi odmownej, wskazał, jako ewentualnego
kandydata na swoje miejsce, Witolda. Pertraktacje przebiegały pomy lnie, a na kolejnym zje dzie
dostojników w tej sprawie, odbytym w Lublinie w 1421 r., my l pozyskania dla Witolda korony
czeskiej spotkała si z aprobat . Powstały jednak obiekcje co do praw Zygmunta Luksemburczyka,
z którym postanowiono pertraktowa . Był to manewr przeciwników unii z Czechami, w ród
których wybijał si Zbigniew Ole nicki. On sam znalazł si w delegacji do Zygmunta, co
przes dzało wynik rozmów. Po wi caj c jednak spraw korony czeskiej, chciał wymóc na
Zygmuncie zwrot Polsce l ska. Tymczasem Witold postanowił ubiec przeciwników i wysłał do
Czech w swoim imieniu w 1422 r. zbrojn wypraw z Zygmuntem Korybutowiczem na czele.
Akcja odniosła tylko połowiczny sukces. Tymczasem nast pił wyra ny zwrot w polityce Jagiełły.
Spotkał si on bowiem z Luksemburczykiem w Kie marku (1423 r.), gdzie odnowił traktat
lubowelski z 1412 r., po czym odwołał Korybutowicza z Czech. Nast pnym krokiem Jagiełły i
antyhusyckiego stronnictwa w Polsce był edykt ogłoszony w Wieluniu w 1424 r., ustanawiaj cy
surowe sankcje na wyznawców i zwolenników husytyzmu, oraz rodzaj blokady gospodarczej
Czech w zakresie artykułów potrzebnych do prowadzenia wojny. Wobec niepowodze z Jagiełł i z
Witoldem, husyci powołali na tron czeski samego Korybutowicza, który okazał si gor cym
zwolennikiem husytyzmu, i który a do roku 1431 walczył o swoj ju teraz spraw .
W 1434 r. rozbity został pod Lipanami obóz radykałów husyckich zwanych taborytami, a sobór
bazylejski zaaprobował w 1436 r. w tzw. kompaktatach praskich umiarkowany (utrakwistyczny)
nurt husytyzmu. Nurt natomiast radykalny przyj ł posta narodowego stronnictwa politycznego, z
którym splata si zacz ły zabiegi Kazimierza Jagiello czyka do opanowania tronu czeskiego.
12.
Sprawa nast pstwa tronu w Polsce po Władysławie Jagiełł
Pozycja Władysława Jagiełły na tronie polskim nigdy nie była do mocna, a ju zwłaszcza w
pierwszych latach jego panowania w Polsce. Był on nie tylko władc z wyboru, ale w gruncie
rzeczy jedynie współkrólem przy Jadwidze, „przyrodzonej pani Królestwa”. Prawa dziedziczne
miał na Litwie, tote musiał strzec mo liwie cisłego zwi zku dwu pa stw. mier Jadwigi w 1399
r. wzmocniła pozycj Jagiełły w tym sensie, e stał si formalnie jedynym władc Polski. Mógł
sobie wówczas pozwoli na pewne rozlu nienie unii przez dopuszczenie Witolda do praw
wielkoksi
cych. Wpływ na rz dy pa stwem tych czynników społecznych, które dokonały elekcji
Jagiełły, był od pocz tku znaczny, ale nie zinstytucjonalizowany, a wi c stosownie do okoliczno ci
dawał si pomija . Fakt, e z dwu kolejnych mał e stw (Anna cyllejska i El bieta Granowska) nie
doczekał si Jagiełło m skiego potomstwa, czynił oboj tn spraw dziedziczno ci tronu w Polsce.
Córka za Jagiełły – z mał e stwa z Ann cyllejsk – Jadwiga, po matce prawnuczka Kazimierza
Wielkiego, cho zar czona ju z Fryderykiem Hohenzollernem, jako aprobowana przez panów
polskich nast pczyni tronu, stwarzała im widoki nowych przetargów politycznych z jej przyszłym
m em. W ten sposób starzej cy si król schodził na drugi plan. Sytuacja si odmieniła, gdy w
1422 r. wszedł Jagiełło w nowy zwi zek mał e ski ze spowinowacon z Witoldem Zofi (So k ),
ksi niczk holsza sk . Z tego zwi zku urodził si w 1424 r. Władysław, nazwany przez
pó niejsz historiografi Warne czykiem, a w trzy lata pó niej Kazimierz Jagiello czyk.
Zaledwie w pół roku po tym czwartym mał e stwie Jagiełły szlachta zebrana pod Czerwi skiem
na wypraw przeciw Zakonowi wyst piła z
daniem rozszerzenia jej przywilejów stanowych, a
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
138
ci lej gwarancji nietykalno ci dóbr bez wyroku s dowego (1422); sad za rozumiano jako
instytucj odr bn w stosunku do wykonawczej (staro ci skiej) władzy królewskiej. Jak rol
odegrał tu wpływ husytyzmu na szlacht polsk , jak obawy przed ewentualn dziedziczno ci
tronu w linii m skiej, a jak inne jeszcze czynniki, trudno ci le rozstrzygn , faktem jest, e wnet
sprawa sukcesji splotła si wprost z walk o przywileje stanowe szlachty.
W rok po urodzeniu Władysława, na zje dzie z królem w Brze ciu Kujawskim (1425 r.) szlachta
przygotowała dokument uznaj cy niemowl cego królewicza nast pc tronu, ale pod warunkiem
rozległego przywileju stanowego. Poniewa król si oci gał z aprobat
da szlacheckich, akt
swój szlachta zło yła na r ce Zbigniewa Ole nickiego do czasu nast pnego zjazdu. Sprawa
pozostała wi c w zawieszeniu. Kiedy na zje dzie ł czyckim w 1426 r. król odmówił wprost
nadania szlachcie nowego przywileju, uczestnicy zjazdu poci li ostentacyjnie mieczami własny akt
dotycz cy sukcesji. Jagiełło – jak si wydaje – nie uznał swojej przegranej, poniewa uwa ał, e
sukcesj synowi zapewni przez pozyskanie sobie gwarancji indywidualnych ze strony
mo niejszych przedstawicieli społecze stwa. By mo e spraw uznał ju za wygran , a mo e
zamierzał wywrze presj na społecze stwie szlacheckim, które przywi zywało wielk wag do
unii litewsko-polskiej, bo gdy Zygmunt Luksemburczyk powrócił do swego dawnego planu
koronacji Witolda na króla Litwy, a zatem do rozbicia unii, Jagiełło ów plan zaaprobował. Zjazd w
Łucku w 1429 r., w którym uczestniczył Zygmunt, stał si widowni gwałtownego protestu ze
strony panów polskich, na czoło których wysun ł si wyra nie Zbigniew Ole nicki. Sprawa korony
dla Witolda upadła, a pokonany król ponowił zabiegi o szersz aprobat społeczn dla sukcesji
swego syna w Polsce. Rozstrzygni cie zapadło na zje dzie w Jedlni w 1430 r. Król uwzgl dnił
postulaty zjazdu brzeskiego w 1425 r., a nawet cz ciowo wyszedł poza nie. Szlachta i
duchowie stwo uzyskały m. in. gwarancj nietykalno ci osobistej bez wyroku s dowego oraz
zapewnienie, i dotychczasowe przywileje stanowe zostan zatwierdzone przez nast pc tronu;
prawo polskie rozci gni to nie tylko na Ru , lecz i na Podole, które pod panowaniem Jagiełły
podporz dkowane zostało w zasadzie Litwie. Zjazd ze swej strony uznał nast pc Jagiełły jednego
z jego nieletnich synów. Przywilej jedlne ski zatwierdził król dodatkowo na zje dzie w Krakowie
w 1433 r.
W czerwcu 1434 r. zmarł Władysław Jagiełło. Mimo zarysowuj cych si ró nic opinii
szlacheckiej Zbigniew Ole nicki rychło przeprowadził koronacj Władysława, a królowa z
dostojnikami i reprezentantami miast por czyli szerokiemu ogółowi społecze stwa, e nowy król
po doj ciu do pełnoletno ci dokona zaprzysi enia praw i przywilejów, co te istotnie Władysław
uczynił w cztery lata pó niej na zje dzie piotrkowskim, na którym uznano go pełnoletnim.
Regencj wzi ła na razie w swoje r ce rada królewska, której faktycznym kierownikiem stał si
Zbigniew Ole nicki.
13.
Polska i Litwa po mierci Witolda
W jesieni 1430 r. zmarł Witold. Jagiełło desygnował na wielkiego ksi cia swego brata
widrygiełł , nie odwołuj c si – wbrew postanowieniom unii horodelskiej – ani do opinii panów
polskich, ani litewskich. widrygiełło za pragn ł od pocz tku swoich rz dów pełnej separacji
Litwy od Polski i zdobycia korony królewskiej. W krótkim czasie poruszył widrygiełło przeciw
Polsce niemal wszystkie ywioły polityczne. Opieraj c si na bojarach prawosławno-ruskich,
którym unia horodelska nie gwarantowała równouprawnienia z bojarami katolickimi, wszcz ł
wojn o Podole; ono bowiem opowiedziało si wła nie za przynale no ci do Polski. Spowodował
najazd na Ru hospodara mołdawskiego oraz ogromnie niszcz cy najazd krzy acki, który obj ł
Wielkopolsk , ziemi dobrzy sk i Kujawy. Niezale nie od sojuszu z Zakonem, wszedł w
porozumienie z Luksemburczykiem w sprawie korony królewskiej dla Litwy. Wobec nadchodz cej
jesieni, w 1431 r. zawarto ze widrygiełł rozejm. Był wi c czas na pertraktacje. Przedstawiciele
przychylnej Polsce szlachty litewskiej odbyli w 1432 r. w Sieradzu zjazd z dostojnikami polskimi,
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
139
w wyniku którego zaproponowano widrygielle rokowania i status wielkiego ksi cia Litwy, jaki
miał Witold. Wobec odmowy, spróbowano na Litwie zamachu na widrygiełł , na rzecz brata
Witoldowego Zygmunta Kiejstutowicza, który został uznany wielkim ksi ciem zarówno w
znacznej cz ci Litwy, jak i w Polsce. Przychylił si na jego stron sam król, wbrew swojej
desygnacji widrygiełły. Z Zygmuntem odnowiono w Grodnie, jeszcze w tym samym roku, uni
polsko-litewsk . Zygmunt wyrzekł si stara o koron ; podkre lony został do ywotni charakter
godno ci wielkoksi
cej, przy czym w ka dorazowym powołaniu wielkiego ksi cia
zagwarantowano udział panów polskich i litewskich. Próba równouprawnienia szlachty
prawosławnej z katolick natrafiła na opór Jagiełły.
W efekcie Litwa uległa rozbiciu na dwa wrogie obozy i znalazła si w stanie wojny domowej.
Naprzeciw siebie stan ło prawosławno-ruskie bojarstwo ze widrygiełł na czele, korzystaj ce z
poparcia Zakonu Krzy ackiego (mimo rozejmu z Polsk z 1433 r.), oraz z czynnej pomocy Zakonu
Inflanckiego i Tatarów, a z drugiej ywioły propolskie, przewa nie katolickie, wspomagane przez
Polsk z Zygmuntem Kiejstutowiczem na czele. Do decyduj cego starcia doszło w 1435 r. pod
Wiłkomierzem nad rzek wi t . widrygiełło poniósł zupełn kl sk i sam ocalił si ucieczk . Na
polu bitwy poległ walcz cy po jego stronie mistrz inflancki, a tak e niedoszły król czeski Zygmunt
Korybutowicz. Zaniepokojeni Krzy acy zgodzili si na rokowania pokojowe, tym bardziej e parły
ku nim stany pruskie, a zwłaszcza miasta, i coraz ostrzej zarysowywał si kryzys wewn trzny
pa stwa zakonnego. Pokój „wieczysty” podpisano w Brze ciu Kujawskim jeszcze w 1435 r. Nie
przyniósł on Polsce nabytków terytorialnych, ale uregulowanie wielu szczegółowych kwestii
spornych, a nadto znaczny sukces natury politycznej. Zakon zobowi zał si bowiem, e w sporach
z Polsk nie b dzie si uciekał ani do pomocy cesarskiej, ani do papieskiej.
Mimo zwyci stwa Zygmunta Kiejstutowicza, separatyzm litewski nie ustał. Sam Zygmunt
podj ł wnet próby uniezale nienia Litwy, wykorzystuj c wewn trzne trudno ci polityczne Polski.
Autokratyczny w rz dach, natrafił na Litwie na opozycj tych elementów, których ideałem był
stanowy czy oligarchiczny ustrój Polski.
Nie ustawały te ze strony widrygiełły próby powrotu do jego dawnej roli politycznej.
Układem grodzie skim 1437 r. zostały uregulowane sporne sprawy mi dzy Polsk a Zygmuntem
Kiejstutowiczem. Zwierzchno Polski nad Wielkim Ksi stwem Litewskim została obroniona.
widrygiełło poniósł ostateczn pora k i szukał schronienia w gospodarstwie mołdawskim. Ale
ju w 1438 r., gdy Polska zaanga owała si w spraw obsady tronu czeskiego, Kiejstutowicz
organizował przeciwpolsk koalicj . Stosunki Polski z Litw uległy wi c zaostrzeniu. Ze strony
polskiej domagano si od Litwy nawet trybutu. W 1440 r. Zygmunt Kiejstutowicz został za spraw
opozycji litewskiej zamordowany. Władysław, młodzie czy król Polski, sposobił si wła nie do
obj cia tronu w gierskiego, na Litw wysłał wi c w swoim zast pstwie brata Kazimierza
Jagiello czyka. Ale stała si rzecz nieoczekiwana, bo Litwini na własn r k obwołali go wielkim
ksi ciem litewskim, co w poł czeniu z faktycznym przej ciem rz dów na Litwie przez tamtejszych
mo nowładców (Kazimierz dochodził zaledwie lat sprawnych) zrozumiano w Polsce jako zerwanie
unii.
14.
Pierwsze próby rozszerzenia władztwa dynastycznego Jagiellonów na Czechy i W gry
Jeszcze w okresie małoletno ci króla Władysława Zbigniew Ole nicki, rzeczywisty kierownik
polityki polskiej po mierci Jagiełły, snuł plan unii polsko-w gierskiej przez mał e stwo króla
polskiego z wnuczk Zygmunta Luksemburczyka, nie maj cego potomstwa płci m skiej. Przez
wzgl d na husytów nie brał natomiast w rachub sukcesji na tronie czeskim, wierny zreszt linii
politycznej, któr niegdy współtworzył, a która stawiała Polsk w obozie wrogim husytyzmowi.
Bieg wypadków poszedł jednak na przekór planom Ole nickiego. W 1437 r. zmarł Zygmunt
Luksemburczyk i jako prawny sukcesor Luksemburgów wyst pił zi Zygmunta Albrecht
Habsburg. Został on uznany na W grzech, natomiast powa ne komplikacje wyst piły w Czechach.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
140
Wprawdzie sejm czeski dokonał formalnej elekcji Albrechta, jednak opozycja narodowo-husycka
wyst piła na zje dzie w Kutnej Horze z projektem powołania na tron czeski Kazimierza
Jagiello czyka. Przeciwnicy polityczni Ole nickiego, maj cy oparcie w szerokich rzeszach
szlacheckich, przeforsowali akceptacj tego projektu w Polsce. Pozostała sprawa jego realizacji.
Niemal w tym samym czasie, gdy stronnictwo narodowo-husyckie w Czechach dokonało
formalnej elekcji Kazimierza Jagiello czyka (1438), ruszyła z Polski wyprawa zbrojna, maj ca
utorowa drog elektowi. Przewag jednak zdobył Albrecht, który opanował Prag i koronował si .
Wyprawa polska okazała si słaba nawet w poł czeniu z siłami husyckimi. Podj to wi c drug
wypraw , któr poprowadził nie uznany jeszcze wówczas za pełnoletniego król Władysław z
nieletnim równie Kazimierzem. Gdy dotarli na Morawy, liczba zwolenników Kazimierza na tyle
stopniała, e – wobec równoczesnych trudno ci natury militarnej – pozostawało ju tylko powróci
do Polski. Id c po my li Stolicy Apostolskiej oraz Zbigniewa Ole nickiego, podj to rokowania
pokojowe z Albrechtem. Zanim je jednak doprowadzono do ko ca, Albrecht zmarł w jesieni 1439
r. Jedyny jego syn Władysław urodził si ju po mierci ojca, st d zwano go Pogrobowcem.
W Polsce tymczasem Zbigniew Ole nicki pokonał swoich przeciwników politycznych (por.
ni ej), a zrywaj c z koncepcj opanowania tronu czeskiego przy pomocy husytów, tym
energiczniej powrócił do swoich dawnych planów unii polsko-w gierskiej. Okoliczno ci mu
sprzyjały. Na czoło zagadnie politycznych Europy rodkowej po dłu szej przerwie wysuwało si
znowu niebezpiecze stwo tureckie. Pod panowaniem Murada II (1421-1451) Turcja przyst piła
bowiem do nowych podbojów. W samym centrum zagro enia znajdowały si W gry. Unia Korony
w. Stefana z pot n wówczas monarchi polsko-litewsk . wydawała si rozwi zaniem idealnym i
zyskiwała coraz wi cej zwolenników na W grzech, a rzecznikiem jej stała si Stolica Apostolska.
Dojrzewaj c ju my l zakłóciły co prawda narodziny z pocz tkiem 1440 r. Władysława
Pogrobowca, ale dynastyczne prawa habsburskie próbowano poł czy z ide unii, a to w ten
sposób, e król polski Władysław miałby poj
za on wdow po Albrechcie, zabezpieczaj c
Pogrobowcowi prawo sukcesji. W marcu 1440 r. odbyło si w Krakowie uroczyste przekazanie
korony w gierskiej Władysławowi, w dwa miesi ce pó niej znalazł si Władysław na W grzech, a
w lipcu został koronowany. Stronnictwo prohabsburskie jednak nie ust powało; dokonało ono ju
wcze niej koronacji niemowl cego Pogrobowca. Konflikt dynastyczny przerodził si w przeszło
dwuletni wojn domow . Ostatecznie obóz prohabsburski został pokonany, a legat papieski
Juliusz Cesarini doprowadził do ugody. Formalnie Pogrobowcowi pozostawiono widoki na tron
w gierski w przyszło ci, a Władysław miał poj za on Ann , siostr Pogrobowca.
W sprawie tureckiej Władysław podporz dkował si Cesariniemu, rzecznikowi antysoborowego
papie a Eugeniusza IV; oznaczało to w praktyce, e stał si narz dziem w wielkiej batalii
wewn trzko cielnej o zasad wy szo ci papie a nad soborem. Zwyci stwo nad Turcj miało by
dora nym atutem w r kach Eugeniusza IV przeciwko trwaj cemu przy doktrynie koncyliaryzmu
soborowi bazylejskiemu.
Wojn z Turcj podj ły W gry w momencie (1443), gdy niebezpiecze stwo tureckie zostało w
zasadzie przez Jana Hunyadego za egnane i gdy wyczerpane wojn domow W gry nie były do
niej nale ycie przygotowane. Znaczenie wyprawy pod Adrianopol przeceniła z pewno ci
ówczesna propaganda. Niemniej ofensywne działanie przeciw imperium tureckiemu skłoniło je do
ust pliwo ci i umo liwiło zawarcie w 1444 r. korzystnego dla W gier pokoju w Szegedynie.
Cesarini przeforsował zerwanie tego pokoju i wszcz cie dalszych działa wojennych, które miała
wesprze flota wenecka. Podj tej jeszcze w 1444 r. nowej wyprawie w gierskiej Turcy zadali
dotkliw kl sk pod Warn . Dwudziestoletni król Władysław legł na polu bitwy, a z nim razem
dzieło Ole nickiego, unia polsko-w gierska.
15.
Oligarchia magnacka w Polsce i pocz tki panowania Kazimierza Jagiello czyka
Ruch szlachecki lat dwudziestych XV w. wysun ł na czoło swego programu gwarancj tych
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
141
praw, które okre lały szlacht jako osobny stan. Ruch ten zmierzał do zabezpieczenia warstwy
szlacheckiej zarówno przed ewentualn samowol władcy i jego urz dników, jak te przed
przewag gospodarcz miast i uformowanej ju w osobny stan silnej ekonomicznie warstwy
sołtysiej. Inne postulaty odgrywały rol drugorz dn lub nawi zywały do wypadków aktualnego
ycia politycznego. Z postulatem zinstytucjonalizowania swego udziału w rz dach pa stwem
szlachta jeszcze nie wyst powała, cho nierzadko odgrywała w tej dziedzinie znaczn rol .
Magnaci byli albo solidarni z ruchem szlacheckim, albo mu nawet przewodzili.
Sytuacja pocz ła si zmienia , gdy pod koniec ycia Jagiełły grupa dostojników duchownych i
wieckich ze Zbigniewem Ole nickim na czele, tworz ca rad królewsk , przejmowała faktycznie
rz dy w pa stwie. Po mierci za starego króla w sposób zupełnie formalny zast piła monarch . Jej
podlegali opiekunowie, czyli jak gdyby namiestnicy poszczególnych ziem. Do star doszło
równocze nie na kilku płaszczyznach. Wielkopolanie, przewa nie odsuwani od władzy, nieradzi
byli Małopolanom, od lat przoduj cym w yciu politycznym, szlachta szeregowa zawistnie patrzyła
na jednostki wyłamuj ce si ze wspólno ci stanowej pod wzgl dem maj tku i znaczenia,
zwolennicy i sympatycy husytyzmu nie aprobowali anga owania si dostojników ko cielnych do
spraw polityki pa stwowej, a w tym wszystkim nie brakło konfliktów na tle orientacji politycznych
i wiatopogl du.
W tej sytuacji i w tych warunkach uformowała si z jednej strony oligarchia kieruj ca yciem
politycznym pa stwa i nieletnim władc , zło ona z wysokich dygnitarzy, na czele której stał
Zbigniew Ole nicki, z drugiej za opozycja, grupuj ca bardzo ró ne elementy stanu szlacheckiego,
w ród której na czoło wysuwali si m. in. Spytek z Melsztyna, Abraham ze Zb szyna i Dziersław z
Rytwian, a nie brakło w niej równie przedstawicieli dworu królowej. Oligarchia nigdy nie była tak
mocna, aby mogła si w zupełno ci nie liczy z opini szerszych rzesz szlacheckich, a wi c i z
opozycj . Opozycja za ani nie potrafiła złama grupy oligarchicznej, ani nale ycie wykorzysta jej
niepowodze . Do jednego z pierwszych star doszło na zje dzie koronacyjnym nieletniego
Władysława w 1434 r., kiedy opozycjoni ci usiłowali przeforsowa do rz dów opieku czo-
regencyjnych ksi cia mazowieckiego Ziemowita V. W 1437 r., na zje dzie sieradzkim, opozycja
zawi zała ogólnopolsk konfederacj , która wyraziła votum nieufno ci w stosunku do rz dów
Ole nickiego, zwłaszcza do administracji skarbowej, przy czym podj ła rodki w zakresie
własnych mo liwo ci działania. Dzi ki zorganizowanej opinii opozycjonistów zjazd korczy ski -
1438 r. odniósł zwyci stwo nad grup Ole nickiego w sprawie zabiegów o tron czeski dla
Kazimierza Jagiello czyka. Ju tu jednak Ole nicki przewidział daleko id ce komplikacje, a
zmobilizowawszy wi ksz grup zwolenników, zawi zał konfederacj w obronie istniej cego
porz dku. Załamanie si planów czeskich wzmocniło z kolei powa nie jego pozycj . Przeciwnicy
przeszli równie do działania. Pod hasłem obrony zagro onych przez oligarchi szlacheckich
s dów ziemskich o charakterze stanowym zawi zali w 1439 r. now konfederacj , na czele której
stan ł Spytek z Melsztyna. Konfederacja ta wzi ła równie w obron zwolenników i sympatyków
husytyzmu, którzy w nowej sytuacji nie czuli si bezpieczni. Zbrojne starcie dwu obozów pod
Grotnikami (1439), w którym poległ Spytek, było nowym triumfem Ole nickiego. Rozwin ł on
teraz swobodnie własn polityk zagraniczn , doprowadzaj c do unii polsko-w gierskiej.
Zaanga owanie si młodego króla w sprawy w gierskie i jego nieobecno w Polsce sprzyjały
oligarchicznym rz dom Ole nickiego. Poniosły one kl sk wraz z kl sk warne sk Władysława,
chocia troska o los pa stwa zjednoczyła zrazu opini społecze stwa szlacheckiego wokół sprawy
obioru nowego króla.
Na zje dzie w Sieradzu w kwietniu 1445 r. powołano, jeszcze pod znacznym wpływem
Ole nickiego, na tron polski Kazimierza Jagiello czyka. Zaproszono go, aby przybył do Piotrkowa
w celu pertraktacji o warunki panowania w Polsce. Kazimierz jednak odmówił. Odrzucił w
pó niejszej fazie warunek strony polskiej zagwarantowania unii Polski z Litw w tej formie, jaka
została wypracowana pod panowaniem Jagiełły. Wobec przeci gaj cego si bezkrólewia
postanowiono w 1446 r. wywrze na Jagiello czyku presj przez dokonanie innej elekcji.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
142
Oligarchiczna grupa Ole nickiego wyst piła z kandydatur Hohenzollerna Fryderyka, opozycyjny
za obóz szlachecki dokonał elekcji Bolesława IV mazowieckiego. Koronacja miała by dokonana
jedynie w wypadku, gdyby Kazimierz Jagiello czyk definitywnie ofert tronu w Polsce odrzucił.
Ta okoliczno jednak w rachub nie wchodziła. Ostatecznie Kazimierz przybył do Polski i
koronował si w czerwcu 1447 r. Gra natomiast, maj ca na celu wzmocnienie jego królewskiej
pozycji, w pełni si powiodła. Szlachta polska wychodziła z tej gry z pró nymi r kami. Na
potwierdzenie zdobytych ju przywilejów czeka musiała a do 1453 r., kiedy nastała lepsza dla
niej koniunktura polityczna. Postulaty dotycz ce potwierdzenia unii Polski z Litw oraz
inkorporacji do Korony spornych terenów Wołynia i Podola, stawiane solidarnie przez szlacht i
obóz rz dz cy, zostały pokryte milczeniem. Rozstrzygni cie przyniosły pó niejsze wypadki:
Woły ostatecznie zaj li Litwini (1452), a Podole przypadło Polsce. Oligarchia magnacka Polski
została pokonana na forum szerszej polityki. Król, niebaczny na narzucone Polsce przez
Ole nickeigo neutralne stanowisko w walce o zasad wy szo ci mi dzy soborem a papie em,
opowiedział si zaraz na pocz tku swoich rz dów po stronie papie a Mikołaja V, a zatem
przeciwko soborowi. Zmusił Ole nickiego do odwrotu, czym osłabił równie jego pozycj
ko cieln . Wnet jednak całemu obozowi panów małopolskich, od stu lat wiod cych prym w yciu
politycznym Polski, miał Kazimierz przeciwstawia młodoszlachecki obóz zwi zany z
Wielkopolsk .
Rozgrywka o tron polski obliczona była równie trafnie na osłabienie oligarchii litewskiej,
rozwini tej nadmiernie jeszcze w okresie niepełnoletno ci Kazimierza. Obejmuj c tron w Polsce,
wymykał si Kazimierz spod kontroli tej grupy oligarchicznej, a gro b zacie nienia unii i
dopełnienia postulowanych przez Polaków aneksji trzymał j w szachu. Przeciwko niej umocnił
zreszt stanowisko szeregowej szlachty litewskiej, zrównuj c j w 1447 r. przywilejem wile skim
w prawach ze szlacht polsk .
16.
Wojna trzynastoletnia z Zakonem Krzy ackim
Krzy acy odczuwali coraz dotkliwiej kryzys wewn trzny swego pa stwa. Ucisk fiskalny
rujnował ludno wie niacz i rycerstwo, a monopole handlowe Zakonu silnie kr powały rozwój
miast i mieszcza stwa. Ju w 1397 r. został zało ony przez rycerstwo ziemi chełmi skiej Zwi zek
Jaszczurczy, maj cy charakter konfederacji, której tajnym celem było poł czenie tej e ziemi z
Polsk . W 1440 r. powstał tzw. Zwi zek Pruski o obliczu antykrzy ackim, w którym na czoło
wysun ł si element mieszcza ski. Przeciwko temu Zwi zkowi Krzy acy odwołali si a do
władzy papieskiej i cesarskiej, co rzuca wiatło na rozmiary odczuwanego niebezpiecze stwa. Ani
jednak ekskomunika (na podstawie sfałszowanej bulli papieskiej), ani wyrok cesarski,
rozwi zuj cy Zwi zek i skazuj cy zaocznie 300 jego członków na mier lub banicj , nie mogły
usun konfliktu, tak jak nie mogły powstrzyma rozkładowego procesu pa stwa zakonnego.
Z pocz tkiem 1454 r. przedstawiciele Zwi zku zwrócili si do Kazimierza Jagiello czyka, aby
przyj ł Prusy pod swoj władz . W lad za tym Zwi zek wzniecił zbrojne powstanie anty
krzy ackie, za król wypowiedział Zakonowi wojn , a aktem z 6 III 1454 r. dokonał formalnej
inkorporacji Prus do Korony. Wojna ujawniła zaraz na pocz tku słabo władzy królewskiej oraz
kryzys wprowadzonego do działa pospolitego ruszenia. Szlachta wielkopolska bowiem, zwołana
do obozu pod Cerekwic , okazała si zupełnie niesforna i zanim podporz dkowała si królowi,
postawiła mu szereg
da . Ich spełnienie było warunkiem udziału pospolitego ruszenia w wojnie.
Król znalazł si w sytuacji przymusowej. Wystawił wi c przywilej, moc którego, w ród licznych
klauzul szczegółowych, udzielił Wielkopolanom gwarancji, e nie b dzie podejmował nowych
decyzji dotycz cych pa stwa, ani nie b dzie powoływał pospolitego ruszenia bez zgody zjazdów
ziemskich; przyrzekł nie pomija Wielkopolan przy obsadzie głównych urz dów w pa stwie,
usankcjonował pragmatyk stanowych s dów ziemskich itp. Usatysfakcjonowana szlachta ruszyła
pod twierdz krzy ack Chojnice, pod któr – mimo znacznej liczebnej przewagi – poniosła
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
143
dotkliw kl sk . Oznaczało to nie tylko znaczne przedłu enie wojny, ale zarazem zaprzepaszczenie
niektórych rezultatów osi gni tych ju wcze niej przez sam Zwi zek Pruski, a tak e zniech cenie
dq Polski znacznej cz ci Prus. Król powołał pospolite ruszenie z pozostałych ziem kraju (Litwa w
tej wojnie udziału nie brała), ale gdy zgromadziło si ono pod Opokami na Kujawach, powtórzyła
si sytuacja z obozu cerekwickiego. Szlachta wyst piła z licznymi
daniami (petyta opockie),
przewa nie zbie nymi z postulatami wielkopolskimi. Król musiał i na nowe ust pstwa, ale
opanował sytuacj o tyle,
e na
dania tego nieskoordynowanego ruchu szlacheckiego
odpowiedział jednolitym w kwestiach zasadniczych prawem. W sprawach drugorz dnych zostały
uwzgl dnione z osobna postulaty poszczególnych ziem. W ten sposób, cofn wszy nadany ju
wcze niej przywilej cerekwicki, wystawił król w Nieszawie w listopadzie 1454 przywileje dla
ka dej ziemi z osobna, zgodne w zasadniczych kwestiach ustrojowych. Najistotniejsz z nich była,
przyj ta dla całej Polski z przywileju cerekwickiego, klauzula o roli zjazdów ziemskich (sejmików)
w podejmowaniu przez króla decyzji pa stwowych i zwoływaniu pospolitego ruszenia. Sejmik
szlachecki stał si w ten sposób podstawow instytucj ustroju pa stwowego Polski, kład c na
jaki czas kres magnackiej oligarchii, ale ograniczaj c równie władz monarsz . Ust pstwa króla
o daleko id cych skutkach dziejowych nie przyniosły jednak dora nego celu, jakiego po nich
oczekiwano. Losów wojny nie zmieniły.
Przyszedł okres wielkich wysiłków finansowych Polski i miast pruskich, zwłaszcza Gda ska i
Torunia. Pewne sukcesy osi gni to zrazu na morzu. W 1456 r. pobita została u wyspy Bornholm
wspieraj ca Krzy aków flotylla du ska. Sław zdobyli sobie kaprowie gda scy, stanowi cy
zawi zek królewskiej floty wojennej. Sukcesy na l dzie były skromniejsze. Udało si wprawdzie w
1457 r. wykupi z r k oddziałów najemnych – na słu bie krzy ackiej – zamek i miasto Malbork,
ale miasto wnet utracono i trzeba je było zdobywa . Punkt zwrotny w wojnie trzynastoletniej
stanowiła dopiero bitwa koło Swiecina nad Jeziorem arnowieckim, rozegrana w 1462 r. pod
nowym dowództwem armii polskiej podkomorzego sandomierskiego Piotra Dunina, a przy u yciu
wojska zaci nego. Trzeba podkre li , e dopiero dzi ki oddziałom zaci nym przełamano
ujawniony w tej wojnie kryzys militarny Polski. W 1463 r. poł czone floty Gda ska i Elbl ga
pokonały flot krzy ack na Zalewie Wi lanym. Była to ostatnia wielka bitwa w wojnie
trzynastoletniej. Działania wojenne trwały nadal, jakkolwiek w 1464 r. rozpocz to rokowania.
Pokój zawarto w Toruniu w 1466 r. Rysuj ca si na pocz tku wojny mo liwo inkorporacji całych
Prus została zaprzepaszczona we wczesnej jej fazie. Polska odzyskała po przeszło 150 latach
Pomorze Gda skie (odt d zwane Prusami Królewskimi) i ziemi chełmi sk , rozci gn ła swoje
bezpo rednie władztwo na Malbork i Elbl g; spod władzy krzy ackiej wył czono zwarte
terytorium biskupstwa warmi skiego, które zostało podporz dkowane Polsce jako tzw. dominium
warmi skie. Pa stwo zakonne, którego stolic przeniesiono teraz do Królewca, stawało si lennem
Polski, a ka dorazowy wielki mistrz zobowi zany był składa hołd królowi polskiemu. Dla Polski
pokój toru ski miał ogromne znaczenie, bo w okresie wzrastaj cego zainteresowania wywozem
zbo a polskiego za granic otwierał jej dost p do morza. Jego polityczne mi dzynarodowe
znaczenie osłabiał natomiast fakt, e nie został on zatwierdzony ani przez cesarza, ani przez
papie a, tj. dwie dotychczasowe formalne władze zwierzchnie pa stwa zakonnego. Papiestwo
bowiem ju w toku wojny trzynastoletniej wyra nie opowiadało si po stronie Zakonu, stosuj c
cenzury ko cielne wobec stanów pruskich i Polski; z drugiej strony, uznaj c prawa Jagiellonów do
tronu czeskiego, starało si wci gn Kazimierza Jagiello czyka do wojny z Jerzym z Podiebradu.
miała i niezale na polityka króla Polski w tym zakresie skłaniała Stolic Apostolsk do
nieust pliwo ci. Z kolei współdziałanie Kazimierza Jagiello czyka z opozycj wobec cesarza
Fryderyka III na terenie Rzeszy stawiało cesarstwo na pozycjach wrogich Polsce. Silny odzew
miały próby stworzenia z inicjatywy Jerzego z Podiebradu, a z udziałem m. in. króla Polski,
mi dzynarodowej organizacji pokojowej (1463/64), podwa aj cej uniwersaln tre instytucji
cesarstwa i papiestwa. Brak akceptacji II pokoju toru skiego ze strony obu tych instytucji stał si w
ich r kach na wiele lat instrumentem gry politycznej, czy nawet politycznego nacisku w stosunku
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
144
do Polski.
17.
Nabytki terytorialne Polski w XV wieku
Cały niemal wiek XV przedstawia si w dziejach pa stwa polskiego jako okres rewindykacji
dawniejszych strat terytorialnych, a w paru wypadkach nawet si ganie po terytoria nowe, co
prawda w wi kszej lub mniejszej mierze opanowane wcze niej przez ywioł etniczny polski lub
ci
ce ku Polsce ze wzgl dów gospodarczych czy politycznych. W 1412 r. Polska uzyskała od
Zygmunta Luksemburczyka w zastaw przy okazji traktatu lubowelskiego tzw. grody spiskie, które
pozostały w zwi zku pa stwowym z Polsk niemal do rozbiorów. W 1443 r. Zbigniew Ole nicki
kupił od ksi cia cieszy skiego Wacława I dla biskupstwa krakowskiego ksi stwo siewierskie, które
wprawdzie a do schyłku XVIII w. zachowało status odr bnego pa stewka, ale przez osob swego
władcy, tj. ka dorazowego biskupa krakowskiego, zwi zane było z Polsk . Rozgrywka mi dzy
Polsk a Litw o Woły i Podole zako czyła si – jak ju wspomniano – utrwaleniem si , w
pierwszych latach panowania Kazimierza Jagiello czyka, władzy polskiej na Podolu, a litewskiej
na Wołyniu. Sprawa za inkorporacji Litwy do Polski ostatecznie za Kazimierza Jagiello czyka
upadła, natomiast dopiero teraz stosunek dwu pa stw do siebie przybrał charakter unii personalnej
w cisłym tego słowa znaczeniu. Wydarzeniem o trwałych skutkach było wymuszenie przez
Kazimierza Jagiello czyka w 1454 r. na ksi ciu o wi cimskim Janie hołdu lennego na rzecz Polski,
a z kolei w dwa lata pó niej kupno i inkorporacja jego ksi stwa do Korony. Niemal analogicznie
ksi stwo zatorskie, którego władca Wacław uznał si w 1456 r. wasalem Polski, zostało nabyte dla
Korony przez Jana Olbrachta w 1494 r. Obok rewindykacji i inkorporacji terytorialnych w wyniku
wojny trzynastoletniej, o czym powiedziano wy ej, mamy do odnotowania bardzo istotne nabytki
na Mazowszu. Jeszcze na pocz tku panowania Władysława Jagiełły Mazowsze odnowiło zerwany
po mierci Kazimierza Wielkiego stosunek lenny z Polsk . Z tego tytułu Ziemowit IV mazowiecki
otrzymał od Władysława Jagiełły w 1388 r. ziemi bełsk . Zwi zał si nawet z królem wi zami
rodzinnymi, bo poj ł za on jego siostr Aleksandr . W rzeczywisto ci jednak ksi
ta
mazowieccy zachowywali pewn niech do Jagiellonów, w czym ujawniły si zapewne ich własne
piastowskie aspiracje do tronu.. Pod koniec panowania Władysława Jagiełły niech przerodziła si
w ostry konflikt z królem, zwłaszcza Ziemowita IV i jego synów. Swój udział w tym konflikcie
mieli zapewne i Krzy acy, i Zygmunt Luksemburczyk, a niebezpiecze stwo polegało na tym, e
próbowano w nim odnowi prawa Luksemburgów do Mazowsza sprzed stu lat, mimo e w wyniku
układów Kazimierza Wielkiego z Karolem IV zostały uchylone. Ostatecznie ksi
ta mazowieccy
zostali niemal przymuszeni do hołdu na rzecz króla i Korony w 1426 r. Kiedy w 1462 r. zmarli
Ziemowit VI i Władysław II z linii płockiej, opuszczone przez nich ziemie rawska i gosty ska,
wraz z nale c do ksi stwa płockiego ziemi bełsk , zostały inkorporowane przez Kazimierza
Jagiello czyka do Korony; wył czona z ksi stwa płockiego ziemia sochaczewska pozostała w
r kach matki zmarłych ksi
t i została inkorporowana do Polski w 1476 r.; główna za cz
ksi stwa z Płockiem przeszła na razie na warszawsk lini ksi
t mazowieckich, a do Korony
została wcielona w 1495 r., po mierci ksi cia Janusza II. Warszawsko-czerska cz
Mazowsza
pozostawała poza granicami Korony, ale jako jej lenno, jeszcze przez okres trzydziestu paru lat.
18.
Pa stwo i Ko ciół w drugiej połowie XV wieku
Uznanie przez Kazimierza Jagiello czyka w 1447 r., wbrew neutralnemu stanowisku wysokich
dostojników Ko cioła w Polsce, antysoborowego papie a Mikołaja V było wymierzone głównie
przeciwko obozowi magnackiemu w Polsce, któremu przewodził Zbigniew Ole nicki. W miar
jednak jak zacz ł si rysowa sojusz króla ze redni szlacht , nabierało istotnego znaczenia
zagadnienie suwerenno ci władzy królewskiej zwłaszcza w stosunku do Ko cioła. W tym kierunku
zmierzała szlachta husycka w Czechach, ten kierunek odpowiadał równie szlachcie polskiej. Jego
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
145
wyrazem był w du ym stopniu Memoriał w sprawie urz dzenia Rzeczypospolitej (ok. 1455-1460 r.)
Jana Ostroroga. Autor nale ał wła nie do wielkopolskiego obozu młodoszlacheckiego, na którym
oparł si Kazimierz Jagiello czyk. Ideałem Kazimierza od pocz tku jego rz dów w Polsce było
królewskie prawo do obsadzania wy szych stanowisk ko cielnych. Zabiegał o zgod papiesk na to
ju w akcie uznania Mikołaja V. Inaczej mówi c, zamierzał wygra wielki spór w łonie Ko cioła w
celu zdobycia wpływu na hierarchi ko cieln w Polsce. Tego jednak papie nie uznał. Tymczasem
zasadnicze rozstrzygni cie dokonało si w praktyce ycia.
W 1460 r., kiedy zmarł nast pca Zbigniewa Ole nickiego Tomasz Strzempi ski, na tle obsady
biskupstwa w Krakowie doszło do spi cia mi dzy królem, kapituł krakowsk i papie em. Król
liczył bowiem na obiór oddanego mu biskupa kujawskiego Jana Gruszczy skiego, gdy tymczasem
kapituła wybrała podkanclerzego Jana Lutka z Brzezia. Ale ledwie król wymógł na nim przej cie
na biskupstwo kujawskie, papie zamianował biskupem krakowskim ze swej strony Jakuba z
Sienna, bratanka Zbigniewa Ole nickiego. W tym stanie rzeczy konflikt si zaostrzył. Król skazał
Jakuba z Sienna na wygnanie, natomiast papie obło ył ekskomunik osoby utrudniaj ce Jakubowi
wst pienie na stolic biskupi . Rozwi zanie sprawy nie poszło w pełni po my li króla, bo
Gruszczy ski przeszedł na arcybiskupstwo gnie nie skie, Jakub z Sienna – na skromne biskupstwo
kujawskie, a w Krakowie pozostał elekt kapituły, którego jednak król zatwierdził. Nie na tym
jednak polegało zwyci stwo króla, lecz na zaaprobowaniu na przyszło przez papie a koncepcji
królewskiej, która sprowadzała si do procedury nast puj cej: kapituła mogła wybiera tylko
kandydata akceptowanego przez króla, za rola papie a ograniczała si do jego zatwierdzenia. Król
odniósł tu zatem pełne zwyci stwo.
Wprowadzona przez króla zasada powoływania dostojników ko cielnych natrafiła na trudno ci
w Prusach, przy obsadzie biskupstwa warmi skiego, gdzie jednak oprócz czynników czysto
ko cielnych rol grał zarówno separatyzm wie o pozyskanych dla Polski terytoriów, jak i splot
problemów polityki mi dzynarodowej. Warmia miała bowiem charakter ksi stwa lennego Polski, a
przy tym biskupstwo warmi skie nie nale ało do archidiecezji gnie nie skiej. W 1467 r., gdy w
zwi zku ze mierci biskupa warmi skiego, przyszło do obsady wakuj cej stolicy, kapituła wybrała
na ni Mikołaja Tungena, nie bacz c na króla, który na tym wyj tkowym stanowisku pragn ł mie
kogo zaufanego i proponował biskupa chełmi skiego Wincentego Kiełbas . Doszło do ostrego
sporu, który ci gn ł si całe lata. Król, aby go załagodzi , wyst pił z inn kandydatur , Andrzeja
Oporowskiego; ju wymógł na papie u jej akceptacj , gdy Tungen wykorzystuj c wła nie
separatyzm pruski, wszedł w rzeczywiste posiadanie Warmii. Sprawa skomplikowała si dla
Kazimierza o tyle, e Tungen zdołał pozyska sobie poparcie W gier (1474), z którymi Polska była
wówczas na stopie wojennej, a tak e Zakonu Krzy ackiego, który zamierzał teraz obali pokój
toru ski. W 1478 r. król zaj ł Warmi zbrojnie, a Tungen musiał uzna zwierzchno Polski. Tak
zako czył si w 1479 r. epizod „wojny popiej”. Gdy jednak w dziesi lat pó niej Tungen zmarł,
sprawa o yła od nowa. Kazimierz Jagiello czyk zamierzał bowiem osadzi na opró nionej
ksi
cej stolicy biskupiej swego syna Fryderyka, gdy równocze nie kapituła wybrała Łukasza
Watzenrode, wuja Mikołaja Kopernika. Przewlekaj cy si spór, w którym papie uznał elekta
kapituły, został za egnany przez mier Kazimierza Jagiello czyka (1492 r.); Jan Olbracht
pogodził si z wytworzon faktycznie sytuacj .
19.
Polityka dynastyczna Kazimierza Jagiello czyka
Epizod nieudanej próby opanowania tronu czeskiego dla Kazimierza Jagiello czyka w 1438 r.
oraz krótkie rz dy Władysława Warne czyka na W grzech o yły w tradycji dworu polskiego, gdy
w 1457 r. zmarł syn Albrechta Habsburga Władysław Pogrobowiec. Zwolnione trony Czech i
W gier stały si pokus dla Kazimierza Jagiello czyka, tym wi ksz , e był onaty z El biet
habsbursk , siostr Władysława Pogrobowca, a ten nie miał bli szych sukcesorów. W doktrynie
dynastycznej Habsburgów był to atut bardzo silny i tego atutu chwycił si Kazimierz, zwłaszcza e
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
146
z mał e stwa z El biet miał, ju w chwili mierci Pogrobowca, syna Władysława, a nie zawiodła
równie nadzieja na dalsze m skie potomstwo. Ale to, co miało by atutem Jagiello czyka,
przes dziło o jego przegranej w pocz tkowej fazie zabiegów. Bo je eli koncepcje oddania
Jagiellonom tronów w Czechach i na W grzech zrodziły si i miały oparcie w tamtejszych
stronnictwach narodowych, to wywód roszcze jagiello skich z praw dynastycznych Habsburgów
stał w sprzeczno ci z zasadami polityki tych stronnictw. Tote i w Czechach, i na W grzech
dokonane elekcji królów narodowych. W pierwszym wypadku był to Jerzy z Podiebradu, a w
drugim Maciej Korwin, syn bohaterskiego obro cy W gier przed Turkami, Jana Hunyadyego.
Ogromnie komplikowało to polityk dynastyczn Kazimierza Jagiello czyka, bo dla realizacji
planów królewskich niemal nieuniknione stawało si starcie ze stronnictwami narodowymi Czech i
W gier.
Kazimierz Jagiello czyk podj ł polityk wygrywania okoliczno ci przeciwnych interesom
wspomnianych władców i tych stronnictw, które ich wyniosły. Stosunkowo łatwo mo na było w
ten sposób zwalcza Jerzego z Podiebradu, który jako król husycki znalazł si w konflikcie z
papiestwem, a przez to miał przeciwko sobie wiern Rzymowi cz
społecze stwa.
Zaanga owany w wojn trzynastoletni , król polski unikał działania sił , zreszt tak e po
zako czeniu tej wojny. Przy zaostrzonych wła nie maksymalnie stosunkach Rzymu z Czechami, co
si objawiło w wykl ciu Jerzego przez papie a Pawła II i zwolnieniu Czech od posłusze stwa
królowi, Kazimierz Jagiello czyk unikn ł wojny o tron czeski. Poszedł natomiast drog
kompromisu, który był w Rzymie le widziany i przyczynił si do tego, e Stolica Apostolska nie
zatwierdziła pokoju toru skiego. Najpierw jeszcze w 1462 r. na zje dzie głogowskim, gdzie
zamierzano za egna konflikt z Zakonem, Kazimierz zawarł przymierze z Jerzym z Podiebradu. W
trudnych dla Jerzego okoliczno ciach, po kl twie 1466 r., próbował mediacji mi dzy królem
czeskim a jego poddanymi, odrzucaj c propozycj obj cia tronu w Czechach ze strony
przeciwników politycznych Jerzego. T drog osi gn ł w 1468 r. uznanie swego syna Władysława
przez Jerzego z Podiebradu nast pc tronu czeskiego.
Spraw komplikowało wyst pienie z pretensjami do panowania w Czechach Macieja Korwina,
który został nawet przez przeciwników Jerzego obwołany królem. Ale sejm czeski uznał
Władysława Jagiello czyka (1469). W 1471 r. zmarł Jerzy. Wówczas formalnie ju dokonano w
Kutnej Horze elekcji Władysława, eliminuj c Macieja. Stanowisko Władysława nie było jednak
łatwe, bo był on władc tylko Czech wła ciwych, gdy innymi terytoriami monarchii czeskiej, tj.
Morawami, l skiem i Łu ycami, zawładn ł ju wcze niej Maciej Korwin. Na tym tle doszło do
długotrwałego konfliktu zbrojnego mi dzy Jagiellonami i Maciejem, kryj cego w sobie zarazem
d no strony polsko-czeskiej do pozbawienia Macieja tronu w gierskiego na rzecz Jagiellonów.
W 1471 r., zaraz po osadzeniu Władysława na tronie czeskim, dwór polski przygotował wypraw
na W gry królewicza Kazimierza, zwanego pó niej wi tym. Sko czyła si ona niepowodzeniem,
ale podsyciła konflikt polsko-w gierski. Przejawił si on w naje dzie w gierskim na Małopolsk ,
we wspólnych działaniach polsko-czeskich na zaj tym przez Macieja Korwina l sku, w poparciu,
jakiego udzielili W grzy Tungenowi w „wojnie popiej”. Skłonił te Kazimierza Jagiello czyka do
szukania przymierza z cesarstwem (1473), które uznało prawa Władysława Jagiello czyka do tronu
czeskiego. Wcze niejsz faz tego konfliktu zamykał pokój w Starej Wsi z 1474 r., ale przeci gn ł
si on faktycznie jeszcze na dalsze lata, do czasu zawarcia pokoju w Ołomu cu w 1479 r. Konflikt
był dla Polski bardzo kosztowny, ale najwa niejsze jest to, e nie przyniósł stronie polsko-czeskiej
prawie adnych korzy ci. Ani Czechy nie rewindykowały Moraw, l ska i Łu yc, które Maciej
zatrzymał jako swoje do ywocie, ani dynastia jagiello ska nie osi gn ła tronu w gierskiego.
Dopiero mier Macieja Korwina w 1490 r. otwarła raz jeszcze przed Jagiellonami drog do
tronu w gierskiego. Kazimierz Jagiello czyk przeznaczył na swego kolejnego syna Jana
Olbrachta, który zyskał poparcie na W grzech u szerszych rzesz szlacheckich. Tymczasem w
sposób nieoczekiwany jako drugi pretendent do korony w gierskiej wyst pił król czeski Władysław
Jagiello czyk, którego uznał obóz magnacki. Tak wi c obaj bracia zostali okrzykni ci królami
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
147
W gier, ale w starciu zbrojnym gór wzi ł Władysław, który ostatecznie zawładn ł spu cizn
Macieja Korwina w 1492 r. W tym samym roku zmarł Kazimierz Jagiello czyk, a wyparty z
W gier Jan Olbracht obj ł tron polski (1492-1501).
20.
Problem turecki. Mołdawia i Tatarzy
W ostatniej
wierci XV w. Polsce zacz ły zagra a najazdy tureckie. Po zdobyciu
Konstantynopola i licznych sukcesach na Bałkanach, w 1475 r. Turcy zaj li Kaff , genue sk
koloni na Krymie, a w 1484 r. mołdawskie porty Białogród i Kili , które odgrywały dot d bardzo
znaczn rol w handlu Polski ze Wschodem. W Polsce doceniono zarówno wag bezpo redniego
zagro enia jej południowo-wschodnich kresów, jak te wynikaj ce st d konsekwencje
gospodarcze. Ju w 1485 r. podj ł Kazimierz Jagiello czyk wypraw do Mołdawii. Nie dotarła ona
jednak do utraconych portów ani nie spotkała si z Turkami, a odniosła jedynie skutek natury
politycznej w postaci stosunku lennego Mołdawii do Polski; hospodar Stefan Wielki (1457-1504)
starał si bowiem dot d, lawiruj c mi dzy Polsk a W grami, utrwali swoje niezale ne
stanowisko. Tymczasem Turcja zagroziła Polsce od innej jeszcze strony. A mianowicie po zaj ciu
Kaffy podporz dkowała sobie Tatarów nadczarnomorskich, tworz cych organizm pa stwowy
zwany Chanatem Krymskim. Dotkliwy najazd tatarski na wschodnie kresy Polski nast pił w 1482
r. Nowemu najazdowi z 1487 r. oparła si wyprawa polska pod wodz Jana Olbrachta, która jednak
nie zapewniła Polsce od tej strony trwalszego bezpiecze stwa. Tatarzy krymscy stali si nadto
sprzymierze cami Moskwy przeciw Litwie i Polsce, co skłaniało Kazimierza Jagiello czyka do
szukania przeciwwagi w stosunku do nich u Tatarów nadwoł a skich.
W 1487 r. Stefan Wielki zawarł pokój z Turcj i zobowi zał si do haraczu w wysoko ci 4 tys.
dukatów rocznie. Praktycznie wi c zerwana została jego zale no od Polski. B dzie on si starał
odt d lawirowa mi dzy Polsk , Turcj a W grami, wskutek czego Mołdawia stanie si na
najbli sze lata przedmiotem zabiegów konkurencyjnych trzech wymienionych pa stw. U schyłku
swego ycia zabezpieczył Kazimierz Jagiello czyk Polsk od strony Turcji dwuletnim rozejmem
(1489), który nast pnie przedłu ano a po 1497 r. Natomiast próby współdziałania Polski i W gier
na terenie Mołdawii przeciw Turcji, jak do tego zmierzano w układzie z 1492 r., mimo unii
dynastycznej dwu pa stw, nie dały rezultatu.
Program zbrojnej rozprawy z Turcj podj ł Jan Olbracht. W wyniku kilkuletnich przygotowa
dyplomatycznych i militarnych, w 1497 r. wszcz ł działania wojenne, kieruj c si ku Białogrodowi
i Kilii. Zawiodła najpierw dyplomatyczna strona przedsi wzi cia. Mimo wielokrotnych zabiegów
Olbrachta, pocz wszy od wspomnianego układu z 1492 r. nie udało mu si skłoni do udziału w
wojnie swego brata Władysława czesko-w gierskiego. Drugi brat Olbrachta, wielki ksi
litewski
Aleksander, zainteresowany był w wojnie z Turcj ; powinna ona była bowiem przynie osłabienie
Tatarów krymskich, sprzymierze ców Moskwy. Wzi ł nawet faktycznie udział w wyprawie, ale do
Mołdawii nie dotarł wskutek sprzeciwu panów litewskich. W sposób decyduj cy natomiast wpłyn ł
na los wyprawy brak współdziałania, czy cho by neutralno ci, ze strony Stefana Wielkiego. Wr cz
przeciwnie, przedsi wzi ł on akcj dywersyjn przeciw Polsce, ruszaj c na Pokucie. Wyprawa
Olbrachta zatem, zamiast nad Morze Czarne, musiała zawróci pod Suczaw , stolic Mołdawii,
której obl enie jednak nie powiodło si . W drugiej połowie XV w. ujawniła si mała przydatno
pospolitego ruszenia, które wła nie stanowiło trzon wyprawy Olbrachta. Spod Suczawy trzeba było
wraca do Polski, ale i tu szcz cie nie sprzyjało, bo w lasach bukowi skich polskie oddziały
zostały dwukrotnie zaatakowane z zasadzek i poniosły dotkliwe straty. Z kolei w 1498 r. Turcja w
odwet dopu ciła si przy udziale Tatarów niszcz cych najazdów w gł b Polski, które si gn ły
wschodnich kresów Małopolski, a powtórzyły si jeszcze w 1499 i 1500 r.
W tej sytuacji Jan Olbracht podj ł zabiegi o pokój z Turcj . Najpierw doszło do uregulowania
stosunków z W grami, które uwa ały Stefana mołdawskiego za swego wasala i wojn z nim uznały
za naruszenie własnej neutralno ci. Ostatecznie uregulowano wynikły st d konflikt w 1498 i 1499
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
148
r. i bezzwłocznie niemal przyst piono do pertraktacji z Turcj . Sfinalizowano je ju po mierci
Olbrachta w 1503 r. Porty czarnomorskie, Białogród i Kilia, pozostawały w r kach Turków, a
Stefan Wielki nie zrezygnował ze swoich roszcze do Pokucia, co miało by na dłu szy okres
zarzewiem nowego konfliktu.
21.
l sk i Pomorze Zachodnie w XV w. i ich stosunek do pa stwa polskiego
Na pocz tku swoich rz dów w Polsce Ludwik Andegawe ski dokonał formalnego zrzeczenia
si l ska na rzecz Luksemburgów, czym wprawdzie potwierdził tylko wytworzony ju dawno
faktyczny stan sprawy, ale zniweczył zarazem uwie czone skutkiem zabiegi Kazimierza Wielkiego
o uniewa nienie tych cesji terytorialnych, które zostały dokonane w przymusowej dla Polski
sytuacji. Jagiellonowie nie mieli ju przewa nie zrozumienia dla ewentualnych rewindykacji na
zachodzie; pod ich panowaniem o pa stwa przesun ła si wyra nie na wschód. Tymczasem l sk
był w XV w. – z wyj tkiem wi kszych miast – zdecydowanie polski, ku Polsce ci
ył w bardzo
znacznym stopniu pod wzgl dem gospodarczym i kulturalnym. Z pocz tkiem XV w. rozlu niły si
wi zi tej dzielnicy z dworem praskim, tak silne jeszcze za Karola IV. Przy ogólnym rozbiciu
wewn trznym odrodziło si zainteresowanie Polsk , zwłaszcza w polityce ksi stw
wschodnio l skich. Z czasem ywioł polski nawet si wzmagał, do czego w niemałym stopniu
przyczyniła si przenikaj ca na l sk, wyra nie antyniemiecka ideologia husytyzmu. Na przykład
ksi
ole nicki Konrad Biały, który wzi ł udział w bitwie pod Grunwaldem po stronie krzy ackiej
w dwadzie cia par lat pó niej wraz z innymi ksi
tami l skimi opowiedział si przeciwko
Zakonowi po stronie polskiej. W XV w. około 14% studentów Akademii Krakowskiej stanowili
l zacy.
Wypadki polityczne tego okresu kilkakrotnie stwarzały okazj przywrócenia l ska macierzy.
Mo liwe to było w pewnym stopniu przez poł czenie pod berłem Jagiełły tronów Czech i Polski,
ku czemu zmierzali husyci. Tak e i przeciwnicy tej koncepcji, kierowani przez Zbigniewa
Ole nickiego, uło yli z Zygmuntem Luksemburczykiem plan mał e stwa Jagiełły z Ofk , wdow
po Wacławie Luksemburczyku, która w posagu wniosłaby Jagiełł
l sk. Cen miało by
oczywi cie odst pienie Polski od roszcze do korony czeskiej. Projekt ten upadł w zwi zku ze
staraniami Witolda o tron w Czechach. Z kolei w czasie zabiegów Polski z 1438 r. o pozyskanie
korony czeskiej dla Kazimierza Jagiello czyka ujawnił si w sposób wyra ny separatyzm l ska w
stosunku do Czech. Strona polska nie tylko nie wykorzystała tego stanu rzeczy, ale wr cz
przeciwnie – ci gn ca przez
l sk wyprawa polska z królem Władysławem i nieletnim
Kazimierzem traktowała ten kraj niemal jak podbity, czym na szlaku swego pochodu zraziła
miejscow ludno . Doprowadziło to do długotrwałych zatargów l sko-polskich, podsycanych
sztucznie przez czeski obóz antyhusycki. Jedynym nast pstwem tych wydarze było wykupienie
przez Polsk z r k ksi
t l skich ksi stw siewierskiego, o wi cimskiego i zatorskiego. W okresie
zaostrzenia si konfliktu Jerzego z Podiebradu ze Stolic Apostolsk (1466) l sk znowu zwracał
si ku Polsce. Wyrazem tego była słynna iluminacja Wrocławia z powodu zawartego w tym
wła nie czasie przez Polsk pokoju toru skiego z Zakonem Krzy ackim. Chc c zach ci
Kazimierza Jagiello czyka do wojny z Jerzym, Stolica Apostolska czyniła nadziej na przyznanie
Polsce l ska, a nawet Łu yc. T drog jednak Kazimierz Jagiello czyk nie poszedł. Wykorzystał
natomiast sytuacj Maciej Korwin, który w 1468 r. wyst pił zbrojnie przeciw Jerzemu, zajmuj c
Morawy, l sk i Łu yce. W 1474 r. Kazimierz Jagiello czyk wraz ze swym synem Władysławem
wdali si w wojn o l sk z Maciejem Korwinem, ale chodziło o zdobycie tego kraju dla Czech.
Akcja si nie powiodła i l sk pozostał we władaniu w gierskim do mierci Macieja Korwina, tj.
do 1490 r., a z kolei wraz z tronem W gierskim przeszedł w posiadanie Władysława
Jagiello czyka.
W okresie wojny mi dzy Władysławem a Janem Olbrachtem o tron w gierski w latach 1490-
1492 l sk stał si raz jeszcze przedmiotem przetargu politycznego. A mianowicie na mocy układu
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
149
w Koszycach (1491), w którym Olbracht zrzekł si pretensji do korony w gierskiej, otrzymał on w
zamian l sk z tytułem jego najwy szego ksi cia. Była to próba utworzenia osobnego pa stwa,
wielkiego ksi stwa l skiego. Nie powiodła si ona wskutek niedotrzymania przez Ołbrachta
warunków umowy koszyckiej. Władysław nawi zał jednak do tej koncepcji, kiedy powierzył bratu
swemu, Zygmuntowi Staremu, ksi stwa głogowskie (1498) i opawskie (1501), a potem równie
zwierzchnie rz dy nad całym l skiem i Łu ycami (1504). Wyłamały si wi c tutaj nowe szans
trwałego zwi zania l ska z Koron , które jednak Zygmunt porzucił, obejmuj c tron polski.
Nie doceniano równie u nas nale ycie w omawianym okresie tych mo liwo ci, jakie w sposób
naturalny stwarzało dla Polski Pomorze Zachodnie. Tradycja jego przynale no ci do Polski
zacierała si stosunkowo szybko. Przynale no ta bowiem ograniczała si do dwu stosunkowo
krótkich okresów, tj. do panowania Mieszka I, Bolesława Chrobrego i cz ciowo Mieszka II, oraz
do pi dziesi ciu kilku lat w XII w. Nigdy zreszt Pomorze Zachodnie nie zostało w pełni
zintegrowane z Polsk ; zachowywało bowiem w ramach pa stwowo ci polskiej pewn odr bno ,
zasadzaj c si zarówno na własnej dynastii, jak te na własnych zdobyczach w zakresie kultury
społecznej i obyczajowej. W ci gu XIV i XV w. du e post py poczyniła na Pomorzu Zachodnim
germanizacja, zwłaszcza w miastach i w warstwie szlacheckiej. Rodz ce si tu niebezpiecze stwo
dla Polski docenił Kazimierz Wielki i dlatego zacie nił wi z lini ksi
t wołogosko-słupskich.
Po
mierci Kazimierza zamierzało t polityk kontynuowa wielkopolskie stronnictwo
antyandegawe skie. Dynastia Jagiellonów natomiast nie miała w tym wzgl dzie jasnej koncepcji
politycznej, nawet z uwagi na niebezpiecze stwo krzy ackie, które sk din d w pełni doceniała.
W 1395 r. Brandenburgi zawładn ł Karol IV Luksemburczyk. W perspektywie politycznej
oznaczało to zacie nianie si wokół Polski gro nych kleszczy luksembursko-krzy ackich. Sojusz
Polski z Pomorzem Zachodnim nie tylko w wa nym miejscu te kleszcze osłabiał, ale dodatkowo
uniemo liwiał Zakonowi utrzymanie bezpo redniej ł czno ci z Europ Zachodni , sk d stale
dopływało do pa stwa zakonnego zamo ne rycerstwo. Tymczasem w pierwszych latach panowania
Władysława Jagiełły dawne wi zi z Pomorzem zostały zerwane, lecz – co wi cej – ksi
ta
szczeci scy zawarli przymierze z Krzy akami (1386). Tote doniosłe było znaczenie
przyci gni cia w 1390 r. ksi
t zachodniopomorskich na stron polsk i pozyskanie ich zarazem
dla sojuszu z Wacławem czeskim przeciwko Zakonowi i wspieraj cemu go Zygmuntowi
Luksemburczykowi. Dla Polski sojusz z Pomorzem Zachodnim okazał si wa ny jeszcze ze
wzgl dów gospodarczych. W tocz cej si wła nie wojnie z Zakonem zamkni to bowiem kupcom
polskim drog handlow do Gda ska. Wówczas to w wyniku specjalnych układów z ksi
tami
pomorskimi i portami Pomorza Zachodniego skierowano handel polski ku tym portom. Jeszcze z
pocz tkiem XV w., gdy Krzy acy wchodzili w posiadanie Nowej Marchii (1402), stwarzaj c
dodatkowe niebezpiecze stwo dla Polski, sojusz Jagiełły z Pomorzem Zachodnim trwał.
Bogusława VIII słupskiego widzimy w wojskowej słu bie królewskiej. Stosunki popsuły si około
1407 r. Doszło znów do sojuszu mi dzy Pomorzem Zachodnim a Zakonem. Kazimierz V
szczeci ski walczył pod Grunwaldem po stronie krzy ackiej. Bogusław VIII za powrócił po kl sce
Zakonu do cisłych zwi zków z Polsk . W jego lady poszedł Bogusław IX, ksi
słupski, który w
1432 r. zawarł przymierze z Polsk .
W 1415 r. Marchia Brandenburska przeszła do r k burgrabiego norymberskiego Fryderyka z
rodziny Hohenzollernów. W dwa lata pó niej przyznano Fryderykowi prawa elektorskie w Rzeszy,
a w 1421 r. zawarł z nim Władysław Jagiełło układ, w my l którego syn Fryderyka, o tym samym
co ojciec imieniu miał poj za on córk Jagiełły Jadwig , a przy tej okazji Polska odzyskałaby
Ziemi Lubusk . Do mał e stwa jednak nie doszło. Natomiast zagro enie Polski na północy nieco
zmniejszyło si , gdy na pocz tku wojny trzynastoletniej Brandenburgia wykupiła z r k Zakonu
Now Marchi . Stało si to w okresie, kiedy zainteresowanie Polski Pomorzem Zachodnim
zupełnie zmalało. A tymczasem otwierały si nowe mo liwo ci. W 1478 r. dokonane zostało
zjednoczenie Pomorza pod władz Bogusława X, który był wyj tkowo bliski Polsce, a zwłaszcza
Kazimierzowi Jagiello czykowi. Wychowywał si bowiem wraz z jego synami na polskim dworze,
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
150
pod okiem Jana Długosza; o enił si z córk Kazimierza Ann , za w 1493 r. odmówił hołdu
margrabiemu brandenburskiemu. Nadarzaj cych si mo liwo ci w pełni nie wyzyskano, a Zygmunt
Stary ostatecznie od spraw pomorskich si oddalił.
22.
Unia jagiello ska na przełomie XV i XVI w.
Polityka dynastyczna Kazimierza Jagiello czyka miała na celu zapewnienie tronu ka demu z
jego synów. Kazimierz wi ty zmarł wcze nie. Fryderyk zadowolił si stanowiskiem arcybiskupa
gnie nie skiego i godno ci kardynalsk , pozostało wi c czterech kandydatów do tronów, z
których najstarszy Władysław jako pierwszy osi gn ł koron czesk . Koncepcja Kazimierza
Jagiello czyka załamała si nad Dunajem, gdy wspomniany Władysław nie dopu cił Jana
Olbrachta do tronu w gierskiego. Aktem ostatniej woli Kazimierz przekazał Olbrachtowi koron
polsk , a młodszemu synowi – Aleksandrowi tron wielkoksi
cy na Litwie. Panowie polscy i
litewscy spełnili to yczenie, jakkolwiek było ono sprzeczne z d eniami strony polskiej do
zacie nienia unii Polski z Litw , maj cej ju za Kazimierza Jagiello czyka tylko personalny
charakter. Bez tronu pozostał-Zygmunt. Prawdopodobnie my lano o osadzeniu go w Mołdawii.
Ł czyłoby si to z usuni ciem coraz silniej wi
cego si z Turcj hospodara Stefana Wielkiego,
ale wymagałoby aprobaty W gier, które ro ciły sobie prawa do zwierzchno ci nad nim. By mo e
w tym celu odbył si w 1494 r. dynastyczny zjazd Jagiellonów w Lewoczy. Oprócz Aleksandra,
uczestniczyli w nim wszyscy synowie Kazimierza Jagiello czyka. Je eli istotnie jako problem
główny miano rozstrzygn spraw przekazania Mołdawii Zygmuntowi, to zjazd nie tylko nie
osi gn ł celu, ale nadto w sposób fatalny dla przyszło ci W gier wyizolował je wówczas z wojny z
Turcj , a Olbrachta pozostawił sam na sam z pot g otoma sk ; nadto zwrócił przeciwko
Olbrachtowi Stefana Wielkiego, co w efekcie sprowadziło kl sk hukowi sk . O los Zygmunta
zatroszczył si ostatecznie Władysław (por. wy ej).
Jednym z najbardziej zgodnych i dalekowzrocznych przedsi wzi pa stw jagiello skich było
zawarte w 1500 r. przymierze z Francj . Wła ciwymi sygnatariuszami byli ze strony jagiello skiej
Władysław i Olbracht, ale uwzgl dniono w nim równie Aleksandra. Celem tego przymierza, które
w dziejach Polski zapocz tkowało kontakty dyplomatyczne z Francj , była przede wszystkim próba
stworzenia przeciwwagi w stosunku do Habsburgów, którzy ju w 1491 r. wymogli na
Władysławie przyrzeczenie ewentualnej sukcesji w Czechach i na W grzech i coraz gro niej parli
ku takiemu rozwi zaniu.
Litwa, która rozlu niła swoje zwi zki z Polsk , znajdowała si w coraz trudniejszym poło eniu
ze wzgl du na wzrost pot gi Moskwy. Jeszcze za ycia Kazimierza Jagiello czyka Iwan III zaj ł
Nowogród Wielki (1471), wypieraj c ze wpływy litewskie. Przeciwko Litwie, a po rednio
równie Polsce, sprzymierzył si z Tatarami krymskimi. W 1481 r. zorganizował zamach na ycie
Kazimierza, zreszt nieudany. W 1492 r., tu po mierci Kazimierza Jagiello czyka, rozpocz ł
Iwan III wojn z Litw . Po raz pierwszy od pokoju zawartego z Moskw w 1449 r. przez
Kazimierza Jagiello czyka Litwa poniosła straty terytorialne na wschodzie. W nowej wojnie, która
wybuchła w 1500 r., Litwa poniosła dotkliw kl sk pod Wiedrosz , a w ro ejmi z 1503 r. uznała
strat olbrzymich terenów na wschodzie. Litwa zagro ona przez Moskw i Tatarów, a Polska po
niedawnej kl sce bukowi skiej, zawarły w 1499 r. przymierze, w którym powrócono do tradycji
dawnej unii, a mianowicie w formie dopuszczonego przez obie strony, ale nieobowi zuj cego
porozumienia co do obioru władców w obu pa stwach. Po mierci Jana Olbrachta, kiedy Litwini
byli wła nie uwikłani w now wojn z Moskw , by mo e powodowani wra eniem kl ski pod
Wiedrosz , parli teraz ku odnowieniu unii w jej personalnej postaci. Wielki ksi
Litwy
Aleksander został wybrany królem polskim, wbrew kandydaturze Zygmunta, a tak e Władysława
czesko-w gierskiego. Przy tej okazji wysun ła si w Polsce na czoło ycia politycznego nowa
oligarchia magnacka tworz ca rad królewsk , majoryzuj c reprezentacj szerszych rzesz
szlacheckich, rozwini t pod panowaniem Olbrachta. D eniem tej nowej oligarchii było
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
151
zacie nienie unii z Litw , a zarazem utrwalenie własnego wpływu na rz dy w pa stwie. Po
pertraktacjach prowadzonych przez polsk grup mo nowładcz z Litwinami i królem, ten ostatni
wystawił w Mielniku w 1501 r. przywilej, odnawiaj cy formalnie uni personaln Polski z Litw i
zapewniaj cy rzeczywist władz w Koronie senatowi zło onemu z magnatów. Tej tzw. unii
mielnickiej Litwini jednak ze swej strony nie potwierdzili. Poniewa Korona nie przyst piła
czynnie do obrony Litwy w wojnie z Moskw , gór wzi ło w społecze stwie litewskim
stronnictwo separatystów. Znajdowali oni oparcie w roszczeniach do Litwy Zygmunta, którego nie
ukontentowało ani namiestnictwo l ska i Łu yc, ani powierzona mu nadto zwierzchnia władza
nad Prusami. W Polsce tymczasem sejmy radomskie z lat 1504 i 1505 obaliły rz dy senatu wraz z
przywilejem mielnickim. Skoro zatem ustał warunek z 1501 r. obioru władcy obu pa stw przez
wspólny zjazd Polaków i Litwinów, Aleksander przekazał w testamencie Litw Zygmuntowi,
którego z kolei po mierci brata obrano królem Polski. Ponad formalnymi i proceduralnymi
sporami unia Polski z Litw było po prostu faktem, a czas pracował nad jej zacie nieniem.
23.
Kultura polska pó nego redniowiecza
W X-XII w. Polska była prawie wył cznie odbiorc dóbr kulturalnych tego kr gu
cywilizacyjnego, w który wł czyła si przez przyj cie chrze cija stwa, a w XIII i znacznej cz ci
XIV w. zdołała je ju przetworzy i poł czy z elementami kultury własnej. Natomiast w XV w.
zacz ła sama wnosi wysokie warto ci do europejskiej wspólnoty cywilizacyjnej. Nie stało si to
bynajmniej dopiero pod wpływem nowych pr dów humanistyczno-odrodzeniowych. W XV w.
Polska zakwitła kultur w pełni redniowieczn , a w stuleciu nast pnym zaowocuje na gruncie
Odrodzenia. Je eli mo na mówi o kulturze renesansowej w Polsce XV w., to stanowiła ona
jeszcze
bardzo
cienk
warstw
w
naszych
pokładach
cywilizacyjnych,
naniesion
zachodnioeuropejskim przypływem. Nie si gn ła ona zreszt nawet w stuleciu nast pnym w gł b
społecze stwa w takim stopniu, jak społeczno-obyczajowa i duchowa kultura redniowieczna.
Stosunkowo korzystne były w omawianej epoce społeczne i gospodarcze uwarunkowania
rozwoju kultury. Płyn ły one przede wszystkim z upowszechnienia zdobyczy cywilizacyjnych
czasów wcze niejszych. Urz dzenia mechaniczne poruszane sił wodn , jak folusze do
wyka czania tkanin, szlifiernie, ku nice, staj si coraz liczniejsze, a niektóre z tych urz dze
spotykamy nawet we wsiach. Umiej tno si gania poni ej poziomu wód zaskórnych w górnictwie
poci gała za sob post p w całej produkcji górniczej, a nawet pierwsze próby prawnej ochrony
wynalazku. Upowszechniło si hutnictwo szkła, co miało znaczny wpływ na rozwój nowych form
w architekturze. Zapocz tkowana wła nie produkcja papieru sprzyjała upowszechnianiu si słowa
pisanego. W rzemiosłach miejskich zaznaczyła si daleko id ca specjalizacja, a niektóre bran e
osi gały wysoki, granicz cy ze sztuk , poziom wyrobów. Zasi g odbiorców miejskiej produkcji
rzemie lniczej był stosunkowo szeroki. Wie jeszcze nie spauperyzowana systemem folwarczno-
pa szczy nianym, a natomiast rozwarstwiona pod wzgl dem maj tkowym, zatem maj ca znaczn
warstw zamo nych chłopów, była odbiorc nie tylko artykułów rzemiosła miejskiego, ale niekiedy
mo e nawet importowanych. Mimo prób prawnego ograniczania zbytku w miastach (prawa
przeciwzbytkowe) zamo ni przedstawiciele stanu mieszcza skiego byli odbiorcami wielu
luksusowych wytworów. Poszukiwała ich jednak szczególnie poczynaj ca si bogaci szlachta.
Upowszechniło si w XV w. budownictwo murowane. Je li w stuleciu poprzednim dominowało
jeszcze w zakresie obiektów sakralnych i fortyfikacji miejskich, teraz odgrywało z kolei znaczn
rol jako budownictwo mieszkalne. Ograniczało si jednak w zasadzie do miast, bo na wsi,
zarówno gdy chodzi o dwory szlacheckie, czy nawet magnackie, jak tym bardziej domy chłopskie,
jako budulec przewa ało jeszcze drewno. Nawet ko cioły wiejskie w wi kszo ci budowano z
drewna. Drewno wreszcie pozostawało nadal budulcem dróg i mostów.
W zakresie kultury duchowej na czoło wysuwa si rozwój szkolnictwa. Nauczanie elementarne
stało si jedn z istotnych agend sieci parafialnej. Tote liczb szkół parafialnych tego okresu w
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
152
Polsce mo na ostro nie szacowa na około 300. Niektóre z nich, zwłaszcza w wi kszych miastach,
osi gały niekiedy wysoki poziom. Uczyła si młodzie szlachecka, ale tak e miejska i wiejska.
Wzrosła ogromnie rola pisma w społecze stwie, co wyraziło si nie tylko wielk liczb
dokumentów, ale tak e systematyczn rejestracj rozlicznych czynno ci prawnych w s dach i
urz dach. Ogniwem wy szym w zakresie szkolnictwa były szkoły przy kolegiatach, a przede
wszystkim przy katedrach. Na szczycie hierarchii szkolnej znajdował si Uniwersytet Krakowski.
Po krótkim Kazimierzowskim okresie wprawdzie podupadł, ale po dwudziestu paru latach przerwy
został reaktywowany. Jak wykazały nowsze badania – wznowił on działalno nie w 1400 r., ale na
skromn skal ju w 1390 r. Z 1397 r. pochodzi bulla papieska, zezwalaj ca na utworzenie w
Krakowie wydziału teologii. O trzy lata pó niejszy przywilej „fundacyjny” Władysława Jagiełły
dał Uniwersytetowi nowe podstawy materialne (m.. in. za klejnoty zapisane Uniwersytetowi przez
królow Jadwig ), now kolegialn organizacj wzorowan na Pary u, a nadto stawiał przed nim
nowy cel: słu b sprawie chrystianizacji Litwy.
Uniwersytet Krakowski prze ył w XV w. i w pierwszej wierci nast pnego stulecia swój okres
wietno ci. W odnowionym Uniwersytecie wybijali si kultur naukow i miało ci pogl dów
Stanisław ze Skalbmierza i Paweł Włodkowic. Pierwszy stworzył zr by doktryny prawnej o
wojnach sprawiedliwych, a drugi podwa ył pogl d o uniwersalnym charakterze władzy cesarskiej i
papieskiej. W okresie walki z papiestwem, której kulminacja przypadła na lata trzydzieste i
czterdzieste XV w., Uniwersytet Krakowski trwał nieust pliwie na pozycji doktrynalnej
koncyliaryzmu, tj. wy szo ci zgromadzenia soborowego nad papie em. Na forum soboru w
Bazylei (1431-1437) niemał rol odegrali krakowscy profesorowie teologii Jakub z Parady a i
Tomasz Strzempi ski. Około połowy stulecia zasłyn ł jako oficjalny mówca uniwersytecki doktor
medycyny Jan z Ludziska, niezwykle wra liwy na krzywd społeczn ludno ci wie niaczej. W
drugiej połowie XV w. Uniwersytet szczycił si uczonymi tej miary, co astronom i matematyk
Marcin Król z órawicy, astronom i astrolog Marcin Bylica z Olkusza, astronom i matematyk –
nauczyciel Kopernika – Wojciech z Brudzewa, filozof, astronom i geograf Jan z Głogowa, filozof,
teolog i prawnik – komentator kroniki mistrza Wincentego Kadłubka – Jan D brówka i inni.
Poza Uniwersytetem nauk polsk reprezentowali m. in. Jan Ostroróg, autor wspomnianego ju
dzieła Memoriał o urz dzeniu Rzeczypospolitej (ok. 1455-1460), kre l cego miały program
ugruntowania pełnej suwerenno ci władzy królewskiej wewn trz i na zewn trz pa stwa, S dziwój
z Czechła (zm. 1476), twórca słynnego „Kodeksu S dziwoja”, najpełniejszego zbioru zabytków
historyczno-geograficznych polskiego redniowiecza, a nade wszystko Jan Długosz (zm. 1480),
autor najwi kszego w swoim czasie w skali europejskiej dzieła historiograficznego. Wspomnie tu
warto uczonego, który pochodził z Polski, lecz zwi zany był z Prag i Heidelbergiem, a
mianowicie Mateusza z Krakowa. Z pocz tkiem XV w. rozwin ł on w szczególno ci krytyk
papiestwa. W ród poetów na uwag zasługuj notariusz Władysława Jagiełły Adam winka, autor
epitafium Zawiszy Czarnego, oraz współczesny mu biskup pozna ski Stanisław Ciołek, który
napisał słynn pochwał Krakowa.
W drugiej połowie XV w. redniowieczne jeszcze przewa nie z tre ci i z ducha pi miennictwo
polskie o ywiło si pod zewn trznym wpływem Humanizmu i Odrodzenia. Nowe pr dy przyszły z
zewn trz, ale trafiły na grunt do podatny. Zainteresowanie staro ytno ci i zwi zane z tym
filologiczne studia w zakresie antycznych tekstów, a wi c to, co było istotn tre ci Humanizmu,
nie pojawiło si w Polsce nagle. Ale dopiero poł czenie tego elementu z laick postaw wobec
ycia stanowiło ów nowy pr d odrodzeniowy. Na Zachodzie Europy wyrósł on na glebie
społecze stwa miejskiego, w Polsce za znalazł oparcie w sferach szlachecko-ko cielnych, a tak e
w rodowisku uniwersyteckim. W gminach miejskich był zjawiskiem wtórnym.
Do najwcze niejszych humanistów w Polsce zaliczamy zwłaszcza dyplomat Mikołaja
Lasockiego (zm. 1450), profesora Uniwersytetu Krakowskiego Jana z Ludziska (zm. 1460) i
arcybiskupa lwowskiego Grzegorza z Sanoka (zm. 1477). Wybitn rol odegrał te przybysz
włoski, poeta, dyplomata i wychowawca synów Kazimierza Jagiello czyka, Filip Buonacorsi
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
153
zwany Kallimaehem (w Polsce 1468-1496). O ywczy wpływ wywarł na Kraków i jego Akademi
krótki pobyt w Polsce (1488-1491) poety niemieckiego Konrada Celtisa, twórcy pierwszego jak
gdyby towarzystwa literackiego zwanego „Wi la skim”.
Zainteresowaniom naukowym i literackim towarzyszył wzrost liczby ksi ek. Zrazu
upowszechniała si ksi
ka r kopi mienna, a w ostatniej wierci XV w. zakładane s w Polsce
pierwsze drukarnie. Pierwszym naszym drukiem był wydany w Krakowie w 1473 r. przez drukarza
Kaspra Straubego kalendarz na rok 1474. W 1475 r. z oficyny wrocławskiej Kaspra Elyana
wyszedł najstarszy polski drukowany tekst. Były to modlitwy polskie zawarte w łaci skim druku
Statutów synodalnych biskupów wrocławskich. W 1490 r. Szwajpolt Fioł z Janem Turzonem
podj li (pierwsi w wiecie) druk ksi ek czcionk cyrylick , obliczony na potrzeby ziem litewsko-
ruskich. Zapotrzebowanie na ksi k nie mogło by zreszt pokryte przez drukarzy czynnych w
samej Polsce, wskutek czego niektóre nasze druki tego okresu zostały wykonane za granic
(Lipsk).
W sztuce niepodzielnie panował – osi gaj c szczyt swego rozwoju – gotyk. Wyra ał on tre ci
ideowo-religijne swej epoki i z kolei silnie wpływał na mentalno przeci tnego człowieka, ale
tak e znakomicie odzwierciedlał realia ycia ró nych warstw społecznych. Stał si bliski szerokim
kr gom społecze stwa i splótł si silnie ze sztuk ludow , z której niejedno przej ł, ale w której
tak e o kilka wieków prze ył własn epok . Z Polski gotyk tego okresu rozszerzył si na tereny
litewsko-ruskie, z których z kolei przenikn ło wiele elementów do sztuki polskiej (np. ruskie
malarstwo cienne w katedrze krakowskiej, w kaplicy zamkowej w Lublinie i inne). W
architekturze mamy do zanotowania bardzo liczne obiekty sakralne tego okresu, które – ze wzgl du
wła nie na ich mnogo – nie mogły si zawsze odznacza wysokim kunsztem. Daleko im do
poziomu budownictwa gotyckiego na Zachodzie. Zreszt powszechne stosowanie u nas cegły,
wobec piaskowca stosowanego w ówczesnym budownictwie sakralnym zachodnioeuropejskim,
ograniczało w znacznym stopniu mo liwo ci architektoniczno-rze biarskie. Wa n rol odgrywał
tu jednak tak e inny czynnik. Upowszechnienie gotyckiej architektury sakralnej w Polsce zbiegło
si z rozwojem zakonów ebraczych, które preferowały formy ubo sze i surowsze. St d wła nie
nasz gotyk miał programowo, w stosunku do zachodnioeuropejskiego, charakter reakcyjny. Gotyk
przyj ł si równie w budownictwie laickim, i to w bardzo szerokim zakresie (np. ratusze w
Gda sku i Toruniu, liczne zamki krzy ackie, dwory obronne w D bnie koło Brzeska, w Oporowie
koło Kutna, tzw. domy Długosza w Sandomierzu i Wi licy, a nadto bardzo liczne kamienice).
W rze bie, której tworzywem stało si drewno, wypowiedział si bodaj najsilniej jak gdyby
gotycki humanizm. Główne motywy rze biarskie tego okresu to pi kna madonna z dzieci ciem
(np. madonna z Kru lowej), to pi ta wyra aj ca ponadreligijny i panadczasowy ból matki przy
zwłokach syna, to wreszcie Chrystus frasobliwy – prosty symbol ludzkiej niedoli, który na trwałe
wnikn ł do sztuki ludowej. Twórcami na tym polu byli przewa nie mistrzowie rodzimi, cz sto dla
nas bezimienni. Szczytowym za osi gni ciem rze by gotyckiej w Polsce były dzieła przybysza z
Norymbergi Wita Stwosza, w szczególno ci powstały w ostatniej wierci XV w. ołtarz ko cioła
Mariackiego w Krakowie. Wit Stwosz wywarł du y wpływ na rze b pó nego redniowiecza
niemal w całej Polsce, wskutek czego mówimy cz sto o jego szkole. W malarstwie omawianej
epoki stwierdzamy równie bezwzgl dn przewag twórców rodzimych. Obok sztuki
iluminatorskiej (np. Psałterz floria ski, Graduał Olbrachta) i polichromii (np. ko cioła w D bnie na
Podhalu) do znaczenia dochodzi teraz malarstwo sztalugowe, w którym na pierwszy plan obrazu
wysuwaj si zwykle tre ci ideowo-religijne, o wymowie symbolicznej, za na planie drugim
uderza realizm.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
154
ZESTAWIENIE CHRONOLOGICZNE
ok. 4000 p.n.e. Pocz tki rolnictwa na obszarach lessowych Polski.
XVI-XIII w. p.n.e. Ł czona z Prasłowianami kultura trzciniecka.
XIII/XII-V w. p.n.e. Kultura łu ycka, której wschodni odłam ł czony jest ze Słowianami.
ok. 400/350 p.n.e. – ok. 25 n.e. Tzw. okres late ski epoki elaza na ziemiach polskich. Migracja
Celtów na południe Polski. Intensyfikacja ycia gospodarczego.
ok. 25-500. Okres wpływów rzymskich na ziemiach polskich. Wielkie w drówki ludów (m.in.
migracje Słowian, przej cie Gotów i Gepidów przez ziemie polskie).
VII-VIII w. Pocz tki sieci grodów wczesno redniowiecznych.
IX -X w. Gniezno silnym o rodkiem gospodarczym. Pocz tki pa stwa Polan.
II poł. IX w. Pa stwo Wi lan.
przed 963 - 992. Panowanie Mieszka I.
963-964. Walki Mieszka I z margrabi Geronem.
965-967. Najazdy Wieletów na Polsk .
966. Przyj cie chrztu przez Mieszka I. Pocz tki intensywnego przenikania do Polski kultury
łaci skiej.
967. Zwyci stwo Mieszka I nad Wichmanem. Powstanie biskupstwa misyjnego w Polsce.
972. Zwyci ska bitwa Mieszka I z margrabi Hodonem pod Cedyni . Pocz tki rocznikarstwa
polskiego.
990. Przył czenie l ska i Krakowa do pa stwa Mieszka I.
990-992. Najstarszy znany polski dokument tzw. Dagome iudex.
992-1025. Panowanie Bolesława Chrobrego.
997. mier w. Wojciecha w czasie jego akcji misyjnej w Prusach.
999. I ywot w. Wojciecha (tzw. ywot rzymski).
1000. Zjazd gnie nie ski. Utworzenie metropolii arcybiskupiej w Gnie nie i biskupstw: w
Kołobrzegu, Krakowie i Wrocławiu.
1002-1005. Pierwsza wojna Bolesława Chrobrego z Niemcami zako czona pokojem w Poznaniu.
1006-1009. Bruno z Kwerfurtu w Polsce.
1007-1013. Druga wojna Bolesława Chrobrego z Niemcami zako czona pokojem w Merseburgu.
1015-1018. Trzecia wojna Bolesława Chrobrego z Niemcami zako czona pokojem w Budziszynie
(uzyskanie Milska i Łu yc przez Polsk ).
1018. Zdobycie przez Bolesława Chrobrego tzw. Grodów Czerwie skich. Po ar katedry
gnie nie skiej i pocz tek jej przebudowy na trójnawow bazylik przedroma sk ,
1025. Koronacja Bolesława Chrobrego.
1025-1034. Panowanie Mieszka II.
1032. Zjazd w Merseburgu, rezygnacja Mieszka II z korony królewskiej i podział pa stwa.
1034(?)-1058. Panowanie Kazimierza Odnowiciela.
1034-1039. Powstanie ludowe poł czone z reakcj poga sk .
1037(?). Wygnanie Kazimierza Odnowiciela. Utworzenie przez Miecława odr bnego pa stwa
wczesnofeudalnego na Mazowszu.
1039. Najazd Brzetysława na Polsk , zaj cie
l ska przez Czechów. Powrót Kazimierza
Odnowiciela do Polski.
1047. Zwyci stwo Kazimierza nad Miecławem i upadek odr bnego pa stwa na Mazowszu.
1050. Odzyskanie l ska.
1058-1079. Panowanie Bolesława Szczodrego.
po 1058. Ustalenie si polskiego systemu pieni nego (grzywna polska).
1069. Wyprawa kijowska Bolesława Szczodrego.
1076. Koronacja Bolesława Szczodrego.
1077. Druga interwencja Bolesława na Rusi (na rzecz Izjasława).
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
155
1079-1102. Panowanie Władysława Hermana.
po 1079. Fundacja ko cioła w. Idziego w Krakowie (pó niejsze wezwanie w. Andrzeja).
1081 lub 1082. mier Bolesława Szczodrego.
1091-1093. Wyprawy polskie na Pomorze.
1093. Bunt przeciw Sieciechowi i powrót Zbigniewa do Polski. XII w. Pocz tki immunitetów w
Polsce.
1102. Podział Polski mi dzy Zbigniewa i Bolesława Krzywoustego.
1106-1107. Walka Bolesława Krzywoustego ze Zbigniewem o przywrócenie
jedno ci pa stwowej. Wygnanie Zbigniewa.
1106-1138. Panowanie Bolesława Krzywoustego.
1109. Wojna polsko-niemiecka. Obrona Głogowa i Wrocławia.
1113. Walki o przył czenie Pomorza. Zdobycie Nakła.
1113-1116/17. Domniemany czas powstania Kroniki Anonima zw. Gallem.
1119. Opanowanie Pomorza Gda skiego.
1120-1123. Konflikt z Rusi .
1121-1123. Pomy lne zako czenie walk o Pomorze Zachodnie, zaj cie Szczecina i Rugii.
ok. 1122. Powstanie Rocznika wi tokrzyskiego dawnego.
1123. Misja chrystianizacyjna na Pomorzu Bernarda Hiszpana.
1124. Uznanie zwierzchnictwa Polski nad Pomorzem przez ks. Warcisława.
1124/25. Utworzenie biskupstwa lubuskiego i odnowienie biskupstwa kujawskiego z siedzib we
Włocławku.
1135. Zjazd Bolesława Krzywoustego z cesarzem w Merseburgu.
1136. Bulla Innocentego II potwierdzaj ca stan posiadania arcybiskupstwa gnie nie skiego (tzw.
bulla gnie nie ska).
1138. mier Bolesława Krzywoustego: pocz tek rozbicia dzielnicowego Polski.
1138-1146. Pryncypat Władysława II (Wygna ca).
1140. Fundacja klasztoru cystersów w Brze nicy (pó n. J drzejów). Pocz tki cystersów w Polsce.
Zało enie biskupstwa zachodniopomorskiego w Wolinie (pó niej w Kamieniu).
1141-1146. Walki Władysława II z ksi
tami juniorami. Bunt Piotra Włostowica.
1146. Wygnanie Władysława II. Wyprawa króla niemieckiego Konrada III na Polsk .
1146-1173. Pryncypat Bolesława K dzierzawego.
ok. 1150-1223. Mistrz Wincenty zw. Kadłubkiem.
1157. Wyprawa cesarza Fryderyka Barbarossy na Polsk . Układ w Krzyszkowie.
1161. Konsekracja kolegiaty w Tumie pod Ł czyc .
1163. Powrót synów Władysława II na l sk.
ok. 1172-1180. Drzwi gnie nie skie.
1173-1177. Rz dy Mieszka III Starego w Krakowie.
1177. Bunt juniorów (w Krakowie, na l sku i w Wielkopolsce).
1177-1194. Rz dy Kazimierza Sprawiedliwego w Małopolsce.
ok. 1180. Mi dzynawowe kolumny ko cioła w. Trójcy w Strzelnic.
1180. Zjazd w Ł czycy. Uprzywilejowanie Ko cioła w Polsce.
1181. Uzale nienie Pomorza Zachodniego od Cesarstwa.
1194-1202. Walka o tron krakowski mi dzy Leszkiem Białym a Mieszkiem Starym i Władysławem
Laskonogim.
1195. Bitwa nad Mozgaw .
1202. mier Mieszka III Starego.
1202-1227. Rz dy Leszka Białego w Małopolsce.
1202-1238. Rz dy Henryka I Brodatego na l sku.
1205. Bitwa pod Zawichostem.
1206-1219. Reformy ko cielne arcybiskupa Henryka Kietlicza.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
156
1210-1211. Mieszko Pl tonogi w Krakowie.
1210. Przywilej borzykowski dla Ko cioła polskiego.
1215. Przywilej wolborski dla Ko cioła polskiego.
1217. Układ Leszka Białego z Henrykiem Brodatym w Dankowie i Henryka Brodatego z
Władysławem Laskonogim w S dowlu.
ok. 1220. Kronika polska Mistrza Wincentego zw. Kadłubkiem.
1222. 1225. Wyprawy ksi
t polskich na Prusy.
1223. Pocz tki dominikanów w Polsce.
1226-1241. Budowa ceglanego ko cioła w. Jakuba w Sandomierzu.
1227. Zabójstwo Leszka Białego w G sawie. Uniezale nienie si Pomorza Gda skiego
od ksi
t polskich.
1228. Przywilej Władysława Laskonogiego w Cieni na rzecz panów małopolskich.
1228-1230. Sprowadzenie Krzy aków do ziemi chełmi skiej
1231-1238. Panowanie Henryka I Brodatego w Krakowie.
1232. Konrad Mazowiecki w Krakowie.
1233. Lokacja Chełmna na prawie magdeburskim. Pocz tek prawa chełmi skiego.
1234-1238. Henryk I Brodaty rozci ga swoj władz na cz
Wielkopolski.
1235. Pouczenie miasta Halle w Saksonii dla rody l skiej. Pocz tek prawa redzkiego.
1236. Pocz tki franciszkanów w Polsce.
1238-1241. Rz dy Henryka II Pobo nego.
1239. mier Władysława Odonica. Pocz tek rz dów Przemysła I i Bolesława Pobo nego w
Wielkopolsce.
1241. Pierwszy najazd tatarski na Polsk . Bitwa pod Legnic . mier Henryka II Pobo nego i
upadek monarchii Henryków l skich.
1242. Przywilej lokacyjny dla miasta Wrocławia.
1244-1272. Budowa prezbiterium gotyckiej katedry we Wrocławiu.
1245. Szczecin otrzymuje prawo zakładania cechów.
1249-1253. Opanowanie ziemi lubuskiej przez Brandenburczyków.
1253. Przywilej lokacyjny dla miasta Poznania. Kanonizacja w. Stanisława biskupa krakowskiego.
1257. mier Przemysła I wielkopolskiego. Przywilej lokacyjny dla miasta Krakowa.
1257-1279. Rz dy Bolesława Pobo nego w Wielkopolsce.
1259. Drugi najazd tatarski na Polsk .
1262. Najazd litewski na Mazowsze.
1264. Przywilej Bolesława Pobo nego dla ydów.
1265-1278. Walki z Brandenburgi o Santok i Drezdenko.
1267. Szkoła z programem quadrivium we Wrocławiu.
1268-1273. Powstanie starszej cz ci Ksi gi henrykowskiej.
1274. Uzyskanie prawa składu przez Wrocław.
1274-1287. Wielki spór Henryka IV Probusa (Prawego) z biskupem wrocławskim Tomaszem II.
1278. Odzyskanie Santoka przez ksi
t wielkopolskich w walce z Brandenburgi .
1279-1288. Rz dy Leszka Czarnego w Krakowie.
1279-1296. Rz dy Przemysła II ksi cia wielkopolskiego (od 1295 króla Polski).
ok. 1280. Najstarszy spis polskiego prawa zwyczajowego, tzw. Ksi ga elbl ska.
1282. Ugoda k pi ska, zapewniaj ca sukcesj Pomorza Gda skiego Przemysłowi II po mierci
Mszczuja II. Najazd Litwinów i Ja wi gów na ziemi lubelsk . Bunt mo nowładców małopolskich
przeciw Leszkowi Czarnemu.
1283. Zako czenie podboju Prus przez Krzy aków.
1285. Drugi bunt mo nowładców małopolskich przeciw Leszkowi Czarnemu.
1286. Obwarowanie Krakowa murami.
1287. Synod w Ł czycy (uchwały w obronie j zyka polskiego). Trzeci najazd tatarski na Polsk .
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
157
1288-1290. Rz dy Henryka IV Probusa (Prawego) w Krakowie.
1290. Wielki przywilej Henryka IV Probusa (Prawego) dla biskupstwa wrocławskiego.
1291. Opanowanie Małopolski przez Wacława II czeskiego. Przywilej lutomyski Wacława II na
rzecz stanów małopolskich.
1294. Przył czenie Pomorza Gda skiego do Wielkopolski.
1295. Koronacja Przemysła II.
1296. mier Przemy la II w Rogo nie.
1296-1300. Rz dy Władysława Łokietka w Wielkopolsce.
1298. Konfederacja miast wielkopolskich w celu zwalczania rozbojów na drogach.
1300. Opanowanie Wielkopolski przez Wacława II czeskiego i jego koronacja w Gnie nie.
1305. Powrót Władysława Łokietka do Polski.
1306.
mier Wacława III. Pocz tek rz dów Henryka głogowskiego w Wielkopolsce, a
Władysława Łokietka w Krakowie. Uzyskanie prawa składu przez Kraków.
1308-1309. Zaj cie Pomorza Gda skiego przez Krzy aków.
1311-1312. Bunt patrycjatu krakowskiego pod wodz wójta Alberta przeciwko Władysławowi
Łokietkowi.
1314. Opanowanie Wielkopolski przez Władysława Łokietka.
1320. Koronacja Władysława Łokietka.
1320-1321. Pierwszy proces polsko-krzy acki w Inowrocławiu i Brze ciu Kujawskim.
1320-1364. Przebudowa katedry wawelskiej.
1325. Przymierze polsko-litewskie.
1326-1329. Wojna Polski z Brandenburgi .
1327-1332. Wojna Władysława Łokietka z Zakonem krzy ackim.
1329. Pokój mi dzy Polsk a Brandenburgi w Landsbergu. Zaj cie przez Krzy aków Ziemi
Dobrzy skiej. Zhołdowanie przez Jana Luksemburczyka Mazowsza płockiego.
1331. Bitwa Władysława Łokietka z Krzy akami pod Płowcami.
1332. Zaj cie Kujaw przez Krzy aków.
1333. Zaburzenia w ród tkaczy i biedoty miejskiej we Wrocławiu.
1333-1370. Panowanie Kazimierza Wielkiego.
1335. Zjazd wyszehradzki: Kazimierz Wielki wykupuje od Jana Luksemburczyka jego uzurpowane
prawa do korony polskiej.
1337-1386/87. Janko z Czarnkowa.
1338. Drugi zjazd wyszehradzki: Kazimierz Wielki potwierdza prawa Andegawenów do tronu
polskiego, w zamian za uznanie przez W gry praw polskich do Rusi halicko-włodzimierskiej.
1339. Kazimierz Wielki zrzeka si praw do zhołdowanych na rzecz Czech ksi stw l skich i
ksi stwa płockiego. Bezpo rednie wł czenie Ziemi Sieradzkiej do Polski. Drugi proces polsko-
krzy acki w Warszawie.
1340. mier ksi cia halicko-włodzimierskiego Jerzego II (Bolesława Trojde-nowica). Pierwsza
wyprawa polska na Ru halick .
1342-1374. Jarosław Bogoria ze Skotnik arcybiskupem gnie nie skim. Przebudowa katedry
gnie nie skiej.
1343. Pokój z Krzy akami w Kaliszu: Krzy acy zwracaj Polsce Kujawy i Ziemi Dobrzy sk .
Sojusz z Bogusławem ksi ciem wołogoskim. Przył czenie ziemi wschowskiej do Polski.
1344. Kazimierz Wielki opanowuje ziemie sanock i przemysk .
1345-1348. Wojna o l sk z Luksemburgami.
ok. 1345. Nagrobek Władysława Łokietka w katedrze wawelskiej.
1348. Pok6j z Czechami w Namysłowie. Umocnienie nad l skiem.
1349. Opanowanie Rusi Halickiej przez Kazimierza
1350. Wojna z Litwinami o Ru .
ok. 1350. Budowa kolegiaty NP Marii w Wi bry.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
158
1351. Inkorporacja do Korony Mazowsza płockiego i zhołdowanie na rzecz Polski pozostałych
ziem mazowieckich.
1352. Konfederacja szlachty wielkopolskiej pod przywództwem Ma ka Borkowica.
1352-1357. Bezpo rednie wcielenie Ziemi Ł czyckiej do Korony.
1355. Wyprawa polsko-w gierska na Ru i dywersja krzy acka na Mazowszu. Traktat sukcesyjny
w Budzie mi dzy Ludwikiem i Kazimierzem. Przywilej budzi ski Ludwika Andegawe skiego.
1356. Rezygnacja Polski z praw do ksi stwa widnicko-jaworskiego w zamian za rezygnacj
Karola IV z praw do Mazowsza. Utworzenie przez Kazimierza Wielkiego s du najwy szego prawa
niemieckiego na zamku krakowskim.
1357. Pokój z Litwinami. Plan Kazimierza Wielkiego chrystianizacji Litwy.
po 1357. Kodyfikacja prawa polskiego najpierw dla Wielkopolski, a nast pnie dla Małopolski.
ok. 1360. Budowa prezbiterium ko cioła Mariackiego w Krakowie.
1364. Krakowski zjazd monarchów. Zało enie Akademii Krakowskiej.
1365. Zhołdowanie na rzecz Polski Santoka i Drezdenka.
1368. Opanowanie ziemi wałeckiej z Drahimiem i Czaplinkiem przez Kazimierza Wielkiego.
Ordynacja Kazimierza Wielkiego dla krakowskich up solnych. Adopcja Kazka słupskiego przez
Kazimierza Wielkiego.
1370. mier Kazimierza Wielkiego i sukcesja Ludwika Andegawe skiego. Zaj cie Santoka i
Drezdenka przez Brandenburgi .
1370-1382. Panowanie Ludwika Andegawe skiego w Polsce.
1371. Uniezale nienie biskupstwa w Kamieniu Pomorskim od metropolii gnie nie skiej.
1374. Przywilej koszycki dla szlachty. Erekcja arcybiskupstwa w Haliczu.
1375. Wyst pienie czeladników piekarskich w Krakowie.
1376. Najazd Litwinów na Małopolsk .
1378-1379. Przej cie Rusi Halickiej pod zarz d starostów w gierskich.
1380. mier El biety Łokietkówny.
1380-1464. Jakub z Parady a, reprezentant devotio moderna.
1381. Przywilej Ludwika Andegawe skiego dla Ko cioła w Polsce.
1382. mier Ludwika Andegawe skiego. Pocz tek bezkrólewia.
1383. Wojna domowa w Wielkopolsce.
1384. Przybycie Jadwigi Andegawe skiej do Polski. Ko cowa data Kroniki Janka z Czarnkowa.
1385. Układ polsko-litewski w Krewi .
1386. Przybycie Jagiełły do Polski, chrzest, lub z Jadwig i koronacja. Pocz tek unii polsko-
litewskiej. Przywilej krakowski Władysława Jagiełły.
1386-1434. Panowanie Władysława Jagiełły w Polsce.
1387. Chrzest Litwy i rewindykacja Rusi z r k w gierskich. Zhołdowanie przez Polsk Mołdawii.
1388. Przywilej piotrkowski Władysława Jagiełły.
1390. Zako czenie budowy sukiennic w Krakowie.
1390-1393. Zaburzenia w ród pospólstwa i biedoty we Wrocławiu.
1392. Ugoda ostrowska Władysława Jagiełły z Witoldem. Rz dy namiestnicze Witolda na Litwie.
Oddanie Krzy akom w zastaw Ziemi Dobrzy skiej przez Władysława Opolczyka.
1397. Pocz tki Zwi zku Jaszczurczego.
1399. mier Jadwigi. Bitwa z Tatarami nad Worskl i zahamowanie ekspansji litewskiej na
wschodzie.
koniec XIV w. Psałterz floria ski.
1400. Odnowienie Uniwersytetu Krakowskiego.
ok. 1400-1460. Jan z Ludziska.
1401. Unia wile sko-radomska.
1401, 1402. Wyprawy krzy ackie na Litw .
1404. Pokój z Krzy akami w Raci u.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
159
1405. Wykup Ziemi Dobrzy skiej przez Polsk . Zało enie najstarszej w Europie katedry
matematyki i astronomii w Uniwersytecie Krakowskim.
ok. 1407-1477. Grzegorz z Sanoka
1409. Powstanie na mudzi.
1409-1411. Wielka wojna z Zakonem Krzy ackim
ok. 1410. Madonna z Kru lowej.
1410. Bitwa pod Grunwaldem. mier Mateusza z Krakowa, wybitnego teologa i rzecznika
reformy ko cielnej.
1411. Pokój z Zakonem w Toruniu.
1412. Zastaw 13 miast spiskich na rzecz Polski przez Zygmunta Luksemburczyka.
1413. Unia polsko-litewska w Horodle.
1414. Wojna z Zakonem.
1415. Traktat Pawła Włodkowica O władzy papieskiej i cesarskiej wzgl dem niewiernych.
1415-1480. Jan Długosz.
1418. Powstanie pospólstwa wrocławskiego i obalenie patrycjuszowskiej rady miejskiej.
1419. Wojna z Zakonem.
1420. Wyrok wrocławski Zygmunta Luksemburczyka w sporze Polski z Zakonem. Statuty
arcybiskupa Mikołaja Tr by.
1420-1422. Rokowania husytów o obj cie tronu czeskiego przez Władysława Jagiełł , a nast pnie
Witolda.
1421. Statut ksi cia mazowieckiego Janusza wprowadza obowi zek l dnia pa szczyzny
tygodniowo z łana.
1422. Wysłanie ksi cia Zygmunta Korybutowicza do Czech. Wojna z Krzy akami i pokój
melne ski. Przywilej czerwi ski. mier arcybiskupa Mikołaja Tr by.
1423. Statut warcki.
1424. Edykt wielu ski przeciwko husytom.
1425. Zjazd w Brze ciu Kujawskim i
danie ze strony szlachty przywileju za cen uznania syna
Jagiełły Władysława nast pc tronu.
1428-1433. Ruch husycki na l sku.
1429. Zjazd w Łucku. Starania Witolda o koron .
ok. 1430. Madonna z Kazimierza nad Wisł .
1430. mier Witolda. Pocz tek rz dów widrygiełły na Litwie. Przywilej jedlne ski.
1431. Wyprawa woły ska przeciw
widrygielle. Napad krzy acki na Wielkopolsk .
mier
Stanisława ze Skalbmierza, pierwszego rektora w odnowionym Uniwersytecie Krakowskim.
1432-1440. Panowanie Zygmunta Kiejstutowicza na Litwie.
1432. Unia grodzie ska.
1433. Wyprawa polsko-husycka przeciw Krzy akom,
1434. mier Władysława Jagiełły. Nadanie prawa polskiego Rusi Halickiej i Podolu.
1434-1444. Panowanie Władysława III zw. Warne czykiem.
1435. Bitwa pod Wiłkomierzem. Pokój z Zakonem w Brze cia.
1437. Przyj cie korony czeskiej dla Kazimierza Jagiello czyka. Ugoda szlachty małopolskiej z
klerem o dziesi ciny. Konfederacja rz dom Zbigniewa Ole nickiego.
1437-1496. Filip Buonacorsi (Kallimach).
1438. Zjazd piotrkowski uznaje Władysława III pełnoletnim. Konfederacja korczy ska
przeciwko Zbigniewowi Ole nickiemu.
1439. Konfederacja Spytka z Melsztyna i jej kl ska w bitwie pod Grotnikarni.
ok. 1440. Nagrobek Władysława Jagiełły w katedrze wawelskiej.
1440. Powstanie Zwi zku Pruskiego.
1440-1492. Panowanie Kazimierza Jagiello czyka w Wielkim Ksi stwie Litewskim.
1443. Zakup ksi stwa siewierskiego przez Zbigniewa Ole nickiego.
HISTORIA POLSKI DO ROKU 1505
ródło: www.edu-net.prv.pl
160
1444. mier Władysława III pod Warn .
1444-1447. Bezkrólewie w Polsce.
1447-1492. Panowanie Kazimierza Jagiello czyka w Polsce.
ok. 1450. Traktat o ortografii polskiej Jakuba Parkoszowica z urawicy.
1454. Inkorporacja Prus do Polski. Wybuch wojny trzynastoletniej z Zakonem. Bitwa pod
Chojnicami. Zhołdowanie przez Polsk ksi stwa o wi cimskiego. Statuty nieszawskie – wzrost
znaczenia redniej szlachty.
ok. 1455. Biblia królowej Zofii.
1455-1480. Historia Polski Jana Długosza.
1456. Inkorporacja ksi stwa o wi cimskiego do Korony i zhołdowanie ksi stwa zatorskiego.
1457. Opanowanie Malborka przez Polaków. Przywilej dla Gda ska, Elbl ga i Torunia.
1462. Wcielenie ziemi rawskiej, gosty skiej i bełskiej do Korony.
1463. Rozbicie floty krzy ackiej na Zalewie Wi lanym.
1466. Pokój z Zakonem w Toruniu: powrót Pomorza Gda skiego do Polski.
1473. Najstarszy druk polski – Kalendarz na rok 1474 wydany w Krakowie.
1475. Pierwszy druk w j zyku polskim wydany we Wrocławiu.
1476. Wcielenie ziemi sochaczewskiej do Korony.
1477-1489. Powstanie ołtarza mariackiego Wita Stwosza w Krakowie.
1477-1496. Twórczo Wita Stwosza w Krakowie.
1478-1479. „Wojna popia”.
1479. Likwidacja rozdrobnienia dzielnicowego na Pomorzu Zachodnim.
1482. Najazd Tatarów krymskich na W. Ks. Litewskie.
1491 -1498. Rz dy Olbrachta w ksi stwie głogowskim.
1492-1501. Panowanie Jana Olbrachta w Polsce.
1492-1494. Wojna litewsko-moskiewska.
1492-1506. Panowanie Aleksandra Jagiello czyka na Litwie.
1493. Pocz tki dwuizbowego sejmu walnego.
1494. Wcielenie ksi stwa zatorskiego do Korony.
1495. Wcielenie ksi stwa płockiego do Korony.
1496. Konstytucje sejmu piotrkowskiego ograniczaj ce wychod stwo chłopów, zatrudnianie ludzi
lu nych w miastach, zakaz nabywania ziemi przez mieszczan. Zwolnienie szlachty od ceł,
wprowadzenie taks wojewodzi skich na towary przemysłowe.
1497. Wyprawa mołdawska Jana Olbrachta.
1499-1506. Rz dy Zygmunta Jagiello czyka (Starego) w ksi stwie głogowskim.
1499. Unia wile ska.
1500-1503. Wojna litewsko-moskiewska.
1501. Unia w Mielniku.
1501-1506. Panowanie Aleksandra Jagiello czyka w Polsce.
1504-1506. Zygmunt Jagiello czyk namiestnikiem l ska.
1505. Konstytucja Nihil novi. Kodeks Baltazara Behema.