Psychologiczne
Psychologiczne
problemy adaptacji
problemy adaptacji
żołnierzy po powrocie z
żołnierzy po powrocie z
misji poza granicami
misji poza granicami
kraju.
kraju.
STRES
STRES
Stres jest codziennym elementem
Stres jest codziennym elementem
życia żołnierza w trakcie pobytu na
życia żołnierza w trakcie pobytu na
misjach poza granicami kraju
misjach poza granicami kraju
Stres to natychmiastowa reakcja
Stres to natychmiastowa reakcja
organizmu na wszelkie - negatywne
organizmu na wszelkie - negatywne
i pozytywne – bodźce z
i pozytywne – bodźce z
zewnątrz.
zewnątrz.
Zagrożenia militarne w rejonie
Zagrożenia militarne w rejonie
misji
misji
Możliwe źródła stresu:
Możliwe źródła stresu:
Stałe niebezpieczeństwo ostrzelania przez nieznanych sprawców
Stałe niebezpieczeństwo ostrzelania przez nieznanych sprawców
Możliwość występowania aktów terrorystycznych przy wykorzystaniu min –
Możliwość występowania aktów terrorystycznych przy wykorzystaniu min –
pułapek, samochodów – pułapek, bomb, zamachowców- samobójców itp..
pułapek, samochodów – pułapek, bomb, zamachowców- samobójców itp..
Pozostałości ostatniego konfliktu – miny, niewybuchy
Pozostałości ostatniego konfliktu – miny, niewybuchy
Nieprzewidywalność ataków – poczucie stałego zagrożenia, obawa przed
Nieprzewidywalność ataków – poczucie stałego zagrożenia, obawa przed
cierpieniem, śmiercią kalectwem
cierpieniem, śmiercią kalectwem
Trudności w rozpoznawaniu zagrożeń militarnych wynikające z rozwoju
Trudności w rozpoznawaniu zagrożeń militarnych wynikające z rozwoju
sytuacji wewnętrznej oraz konfliktów powodowanych różnicami mentalnymi
sytuacji wewnętrznej oraz konfliktów powodowanych różnicami mentalnymi
Prawdopodobieństwo przekształcenia się nieporozumień z ludnością
Prawdopodobieństwo przekształcenia się nieporozumień z ludnością
cywilną w otwarte konflikty z użyciem broni
cywilną w otwarte konflikty z użyciem broni
Niewystarczająca znajomość lub lekceważenie przepisów bezpieczeństwa
Niewystarczająca znajomość lub lekceważenie przepisów bezpieczeństwa
przy obchodzeniu się z materiałami wybuchowymi, sprzętem technicznym
przy obchodzeniu się z materiałami wybuchowymi, sprzętem technicznym
oraz nieuwzględnianie warunków naturalnych (charakter terenu,
oraz nieuwzględnianie warunków naturalnych (charakter terenu,
nawierzchni dróg, temperatury)
nawierzchni dróg, temperatury)
Długotrwały wysiłek fizyczny w niektórych akcjach: brak odpoczynku i snu,
Długotrwały wysiłek fizyczny w niektórych akcjach: brak odpoczynku i snu,
ograniczenia w higienie osobistej, nieregularne spożywanie posiłków
ograniczenia w higienie osobistej, nieregularne spożywanie posiłków
Żródła stresu bojowego – zagrożenia
Żródła stresu bojowego – zagrożenia
militarne
militarne
Możliwe źródła stresu:
Możliwe źródła stresu:
Długotrwałe napięcie psychiczne,
Długotrwałe napięcie psychiczne,
Akcje z użyciem broni lub innych środków przemocy, widok
Akcje z użyciem broni lub innych środków przemocy, widok
zabitych i rannych, krwi, zniszczeń,
zabitych i rannych, krwi, zniszczeń,
Inne akcje: rozminowywanie, niszczenie materiałów
Inne akcje: rozminowywanie, niszczenie materiałów
wybuchowych, broni, amunicji,
wybuchowych, broni, amunicji,
Akcje ratownicze – ewakuacja i pomoc medyczna osobom
Akcje ratownicze – ewakuacja i pomoc medyczna osobom
rannym wykonującym takie zdania,
rannym wykonującym takie zdania,
Akcje kierowane przeciwko dużym zgromadzeniom
Akcje kierowane przeciwko dużym zgromadzeniom
(manifestacjom) ludności cywilnej, niekiedy z udziałem
(manifestacjom) ludności cywilnej, niekiedy z udziałem
kobiet i dzieci traktowanych jako „żywe tarcze”,
kobiet i dzieci traktowanych jako „żywe tarcze”,
Działanie w terenie nieznanym, z reguły nieprzyjaznym:
Działanie w terenie nieznanym, z reguły nieprzyjaznym:
konieczność przestrzegania prawa konfliktów zbrojnych,
konieczność przestrzegania prawa konfliktów zbrojnych,
często przeciwko tym, którzy nie przestrzegają żadnych
często przeciwko tym, którzy nie przestrzegają żadnych
zasad i praw.
zasad i praw.
Zmęczenie walką
Zmęczenie walką
Wojna jest bardziej stresogenna niż
Wojna jest bardziej stresogenna niż
najcięższy z treningów. Dobra kondycja
najcięższy z treningów. Dobra kondycja
psychiczna i fizyczna pomaga w radzeniu
psychiczna i fizyczna pomaga w radzeniu
sobie ze stresem, lecz nie uwalnia od
sobie ze stresem, lecz nie uwalnia od
odczuwania strachu i innych nieprzyjemnych
odczuwania strachu i innych nieprzyjemnych
doznań przed, w czasie i po walce.
doznań przed, w czasie i po walce.
Zespół tych symptomów nazywa się
Zespół tych symptomów nazywa się
„
„
WYCZERPANIEM WALKĄ
WYCZERPANIEM WALKĄ
” i jest
” i jest
naturalnym
naturalnym
wynikiem wykonywania
wynikiem wykonywania
trudnych zadań w ekstremalnych,
trudnych zadań w ekstremalnych,
zagrażających życiu warunkach.
zagrażających życiu warunkach.
OBJAWY FIZYCZNE I ZMIANY W
OBJAWY FIZYCZNE I ZMIANY W
ZACHOWANIU:
ZACHOWANIU:
Silne napięcie mięśni aż do odczuwania bólu, dygotanie,
Silne napięcie mięśni aż do odczuwania bólu, dygotanie,
nerwowość ruchów, niemożność usiedzenia w jednym miejscu,
nerwowość ruchów, niemożność usiedzenia w jednym miejscu,
niezgrabność i brak precyzji w działaniu;
niezgrabność i brak precyzji w działaniu;
Nadwrażliwość na bodźce – podrywanie się z przerażeniem z
Nadwrażliwość na bodźce – podrywanie się z przerażeniem z
powodu nagłego, głośnego dźwięku lub gwałtownego ruchu;
powodu nagłego, głośnego dźwięku lub gwałtownego ruchu;
Zimny pot, suchość w ustach, bladość skóry, trudności ze
Zimny pot, suchość w ustach, bladość skóry, trudności ze
skupieniem;
skupieniem;
Kołatanie serca, zawroty głowy, poczucie bycia skołowanym;
Kołatanie serca, zawroty głowy, poczucie bycia skołowanym;
Poczucie braku tchu w piersiach, zbyt szybki oddech, mrowienie
Poczucie braku tchu w piersiach, zbyt szybki oddech, mrowienie
w kończynach;
w kończynach;
Skurcze i drętwienia;
Skurcze i drętwienia;
Rozstrój żołądka, mogą występować wymioty;
Rozstrój żołądka, mogą występować wymioty;
Wypróżnianie się i/lub moczenie w sytuacji nagłego zagrożenia;
Wypróżnianie się i/lub moczenie w sytuacji nagłego zagrożenia;
Rozwolnienie lub zatwardzenie, częste oddawanie moczu;
Rozwolnienie lub zatwardzenie, częste oddawanie moczu;
Znużenie: poczucie bycia zmęczonym, wypompowanym,
Znużenie: poczucie bycia zmęczonym, wypompowanym,
wykonywanie najmniejszych ruchów z wielkim wysiłkiem;
wykonywanie najmniejszych ruchów z wielkim wysiłkiem;
Poczucie bycia nieobecnym, uporczywe wpatrywanie się w
Poczucie bycia nieobecnym, uporczywe wpatrywanie się w
dal.
dal.
PSYCHICZNE OBJAWY:
PSYCHICZNE OBJAWY:
Niepokój: rozstrojenie nerwowe, poczucie udręczenia, oczekiwanie
Niepokój: rozstrojenie nerwowe, poczucie udręczenia, oczekiwanie
na najgorsze;
na najgorsze;
Drażliwość: przeklinanie, narzekanie, wybuchowość;
Drażliwość: przeklinanie, narzekanie, wybuchowość;
Trudności w skupieniu uwagi, w przypomnieniu sobie szczegółów;
Trudności w skupieniu uwagi, w przypomnieniu sobie szczegółów;
Trudności w myśleniu, mówieniu, komunikowaniu się z innymi;
Trudności w myśleniu, mówieniu, komunikowaniu się z innymi;
Trudności w zasypianiu, budzenie się z powodu koszmarów
Trudności w zasypianiu, budzenie się z powodu koszmarów
sennych;
sennych;
Smutek, zgryzota, płaczliwość;
Smutek, zgryzota, płaczliwość;
Ciągłe rozpamiętywanie np. śmierci, ran odniesionych przez
Ciągłe rozpamiętywanie np. śmierci, ran odniesionych przez
kolegów, uniemożliwiające dalsze działanie;
kolegów, uniemożliwiające dalsze działanie;
Wyrzuty sumienia z powodu popełnionych błędów lub uporczywe
Wyrzuty sumienia z powodu popełnionych błędów lub uporczywe
rozpatrywanie tego, co powinno się wtedy zrobić a nie zrobiło;
rozpatrywanie tego, co powinno się wtedy zrobić a nie zrobiło;
Poczucie opuszczenia przez dowódców lub kolegów z
Poczucie opuszczenia przez dowódców lub kolegów z
pododdziału;
pododdziału;
Zachwianie poczucia pewności siebie i zaufania do pododdziału.
Zachwianie poczucia pewności siebie i zaufania do pododdziału.
Zachowania w stresie wojennym
Adaptacja
Dysfunkcjonalne zachowania stresowe
Nieracjonalne/
przestępcze zachowania
Zmęczenie walką
Zjednoczenie się jednostki;
Lojalność w stos. do kolegów,
przełożonych, identyfikacja
z jednostką;
Poczucie elitarności;
Poczucie misji;
Podwyższona tolerancja
na trudy, niewygody, ból i rany;
Poczucie celu;
Akty heroizmu, odwagi,
samopoświęcenia
Zabijanie jeńców,
nie branie jeńców;
Tortury, zbędna brutalność;
Zabijanie zwierząt;
Uzależnienia od alkoholu/
Narkotyków;
Naruszenia dyscypliny;
Odmowa wykonania rozkazu,
Dezercja;
Samookaleczenia;
Zastraszanie przełożonych
Podwyższony stan gotowości,
lęku, strachu, poirytowania,
gniewu, wściekłości, winy,
samozwątpienia, żałoby;
Fizyczne objawy stresu;
Utrata poczucia pewności siebie;
Utrata nadziei i wiary;
Depresja, bezsenność;
Ataki paniki, wyczerpanie, apatia;
Utrata umiejętności i pamięci;
Słowotok lub/i milczenie;
Halucynacje
Zespół stresu pourazowego (PTSD)
Niekontrolowane bolesne wspomnienia, „flashbacki”,
problemy ze snem, koszmary senne, izolacja społeczna,
wycofanie, lęk, uzależnienie od alkoholu lub narkotyków,
Pozytywne
zachowania
stresowe
Niemożność uporania się ze stresem
Niemożność uporania się ze stresem
przejawia się w działaniach żołnierza
przejawia się w działaniach żołnierza
i jego poziomie
i jego poziomie
funkcjonowania.
funkcjonowania.
Stanowi zagrożenie dla niego
Stanowi zagrożenie dla niego
samego, kolegów jak i osób z
samego, kolegów jak i osób z
najbliższego otoczenia.
najbliższego otoczenia.
ASD – Zespół Ostrego Stresu
ASD – Zespół Ostrego Stresu
Czas trwania: do 30 dni po zdarzeniu
Czas trwania: do 30 dni po zdarzeniu
Objawy:
Objawy:
–
Dysocjacja (odrętwienie, zredukowana
Dysocjacja (odrętwienie, zredukowana
świadomość, depersonalizacja, derealizacja,
świadomość, depersonalizacja, derealizacja,
amnezja),
amnezja),
–
Ponowne doświadczanie urazowego
Ponowne doświadczanie urazowego
zdarzenia,
zdarzenia,
–
Unikanie myśli, uczuć lub miejsc,
Unikanie myśli, uczuć lub miejsc,
–
Pobudzenie, wyraźny niepokój,
Pobudzenie, wyraźny niepokój,
–
Upośledzenie funkcjonowania.
Upośledzenie funkcjonowania.
PTSD – Zespół Stresu Pourazowego
PTSD – Zespół Stresu Pourazowego
Czas trwania: co najmniej 1 miesiąc po urazie
Czas trwania: co najmniej 1 miesiąc po urazie
Objawy:
Objawy:
–
Ponowne doświadczanie urazowego zdarzenia,
Ponowne doświadczanie urazowego zdarzenia,
–
Unikanie myśli, uczuć, rozmów, wyobcowanie,
Unikanie myśli, uczuć, rozmów, wyobcowanie,
ograniczony zakres przeżywanych emocji,
ograniczony zakres przeżywanych emocji,
poczucie ograniczonej przyszłości;
poczucie ograniczonej przyszłości;
–
Pobudzenie (nadmierna czujność, bezsenność,
Pobudzenie (nadmierna czujność, bezsenność,
podwyższona reakcja przestrachu, podatność
podwyższona reakcja przestrachu, podatność
na irytację, trudności z koncentracją).
na irytację, trudności z koncentracją).
CZAS
CZAS
Przebieg ostry
Przebieg ostry
:
:
Objawy utrzymują się krócej
Objawy utrzymują się krócej
niż trzy miesiące.
niż trzy miesiące.
Przebieg chroniczny
Przebieg chroniczny
:
:
Objawy utrzymują się
Objawy utrzymują się
dłużej niż trzy miesiące.
dłużej niż trzy miesiące.
Przebieg opóźniony
Przebieg opóźniony
:
:
Symptomy pojawiają się
Symptomy pojawiają się
co najmniej pół roku po urazie.
co najmniej pół roku po urazie.
Pojawiają się także u wielu ofiar objawy
Pojawiają się także u wielu ofiar objawy
„drugorzędne”: niepokój, depresja, nadużywanie
„drugorzędne”: niepokój, depresja, nadużywanie
środków psychoaktywnych, wyczerpanie, spadek
środków psychoaktywnych, wyczerpanie, spadek
wydajności pracy, „poczucie winy ocalonego”.
wydajności pracy, „poczucie winy ocalonego”.
PTSD RZADKO ROZWIJA SIĘ JAKO
SAMODZIELNY ZESPÓŁ ZABURZEŃ.
ZWYKLE TOWARZYSZĄ MU:
1. DEPRESJE
2. FOBIE
3. NARKOMANIA (LEKOMANIA)
4. ALKOHOLIZM
5. DYSFUNKCJE SEKSUALNE
6. PRÓBY SAMOBÓJCZE
7. SYNDROM „OCALONEGO”
METODY I PROCEDURY
METODY I PROCEDURY
ODREAGOWANIA
ODREAGOWANIA
PSYCHOLOGICZNEGO
PSYCHOLOGICZNEGO
KTO POTRAFI POMÓC SOBIE
KTO POTRAFI POMÓC SOBIE
-
-
POTRAFI POMÓC SWOIM
POTRAFI POMÓC SWOIM
KOLEGOM
KOLEGOM
Co powinieneś robić
jeśli przeżyłeś zdarzenie traumatyczne?
• Koncentruj się na swoich doświadczeniach w innych
tudnych
sytuacjach, na tym jak sobie poradziłeś i co pozwoliło
ci
przetrwać,
• Myśl o przyszłości, planuj co zrobisz jak wrócisz,
• Kontaktuj się z rodziną tak często, jak możesz,
•
Dostarczaj swojemu organizmowi wystarczające
ilości
jedzenia, picia i snu,
•
Nie zażywaj substancji odurzających,
•
Mów szczerze o swoich uczuciach,
•
Powstrzymaj się od oskarżania innych lub
podejmowania
ważniejszych decyzji,
• Nie obwiniaj się. Otwórz się na ludzi i spędzaj z nimi
czas.
•
Uprawiaj regularnie wysiłek fizycznie (bieganie,
siłownia),
• Nie izoluj się od otoczenia, przebywaj w
towarzystwie
innych,
• Wiedz, że twoje reakcje w sytuacji stresu nie sa
ani
nadzwyczajne ani nienormalne,
• Kontaktuj się z psychologiem, kapelanem,
• Zachowaj poczucie
humoru
Defusing - definicja
Defusing - definicja
(ang. – rozbrojenie, stępienie).
(ang. – rozbrojenie, stępienie).
metoda pomocy psychologicznej,
metoda pomocy psychologicznej,
sprowadzającą się do odreagowania
sprowadzającą się do odreagowania
silnych emocji i napięć
silnych emocji i napięć
spowodowanych udziałem w
spowodowanych udziałem w
szczególnie dramatycznych
szczególnie dramatycznych
wydarzeniach.
wydarzeniach.
Zasadnicze cele defusingu
Zasadnicze cele defusingu
Organizuje się w tym samym dniu i w miejscu
Organizuje się w tym samym dniu i w miejscu
wydarzenia lub w jego pobliżu
wydarzenia lub w jego pobliżu
Spotkanie prowadzi dowódca małej grupy
Spotkanie prowadzi dowódca małej grupy
zadaniowej biorącej udział w akcji
zadaniowej biorącej udział w akcji
Defusing jest instrumentem pomocy, z którego
Defusing jest instrumentem pomocy, z którego
warto korzystać – nawet wtedy, gdy objawów stresu
warto korzystać – nawet wtedy, gdy objawów stresu
nie dostrzegamy ani u siebie, ani u podwładnych
nie dostrzegamy ani u siebie, ani u podwładnych
Wskazane jest aby każdy żołnierz – uczestnik misji
Wskazane jest aby każdy żołnierz – uczestnik misji
wiedział na czym polega metoda defusingu i
wiedział na czym polega metoda defusingu i
uczestniczył w takich spotkaniach.
uczestniczył w takich spotkaniach.
Faza I – wprowadzenie
Faza I – wprowadzenie
–
prowadzący objaśnia przebieg defusingu,
prowadzący objaśnia przebieg defusingu,
zwraca uwagę na zasadę poufności, szczerości i
zwraca uwagę na zasadę poufności, szczerości i
wzajemnego zaufania. Podkreśla rolę
wzajemnego zaufania. Podkreśla rolę
wzajemnego wsparcia i zaufania w pododdziale.
wzajemnego wsparcia i zaufania w pododdziale.
Faza II – wymiana spostrzeżeń i opinii
Faza II – wymiana spostrzeżeń i opinii
–
uczestnicy omawiają przebieg wydarzenia,
uczestnicy omawiają przebieg wydarzenia,
opisują swoje reakcje i wyrażają opinie (nie
opisują swoje reakcje i wyrażają opinie (nie
oceny!). Wskazane jest aby wypowiadali się
oceny!). Wskazane jest aby wypowiadali się
wszyscy, choć w dowolnej kolejności.
wszyscy, choć w dowolnej kolejności.
Faza III – zakończenie
Faza III – zakończenie
–
Podkreślenie, że wszystkie zaobserwowane u
Podkreślenie, że wszystkie zaobserwowane u
siebie reakcje oraz uczucia mają normalny,
siebie reakcje oraz uczucia mają normalny,
naturalny charakter. Niektórzy z uczestników
naturalny charakter. Niektórzy z uczestników
mogą wymagać dłuższej rozmowy.
mogą wymagać dłuższej rozmowy.
FAZY DEFUSINGU
Podstawowe zasady pomocy
Podstawowe zasady pomocy
psychologicznej w warunkach misji
psychologicznej w warunkach misji
1. Zasada szybkości – niezwłocznego
1. Zasada szybkości – niezwłocznego
udzielania pomocy.
udzielania pomocy.
2. Zasada bliskości – udzielania pomocy w
2. Zasada bliskości – udzielania pomocy w
warunkach polowych i w otoczeniu wojska.
warunkach polowych i w otoczeniu wojska.
3. Zasada normalności – traktowania
3. Zasada normalności – traktowania
żołnierzy, którzy ulegli stresowi jako osoby
żołnierzy, którzy ulegli stresowi jako osoby
zdrowe, a ich zachowania jako normalne
zdrowe, a ich zachowania jako normalne
reakcje na nienormalne warunki i sytuacje.
reakcje na nienormalne warunki i sytuacje.
Podstawowe zasady pomocy
Podstawowe zasady pomocy
psychologicznej w warunkach misji –
psychologicznej w warunkach misji –
c.d.
c.d.
4. Zasada nadziei – tworzenie przekonania, że
4. Zasada nadziei – tworzenie przekonania, że
reakcje stresowe są odwracalne i możliwy jest
reakcje stresowe są odwracalne i możliwy jest
szybki powrót do równowagi psychicznej.
szybki powrót do równowagi psychicznej.
5. Zasada perswazji – zestresowanego żołnierza
5. Zasada perswazji – zestresowanego żołnierza
należy wspierać poprzez cierpliwe i życzliwe
należy wspierać poprzez cierpliwe i życzliwe
traktowanie.
traktowanie.
6. Zasada prostoty stosowanych środków pomocy
6. Zasada prostoty stosowanych środków pomocy
– stosowanie prostych metod wspomagających
– stosowanie prostych metod wspomagających
np.: dobre słowo, rozsądna rada, wysłuchanie.
np.: dobre słowo, rozsądna rada, wysłuchanie.
ODZYSKIWANIE RÓWNOWAGI
ODZYSKIWANIE RÓWNOWAGI
PO WYCZERPANIU WALKĄ
PO WYCZERPANIU WALKĄ
Podczas walki stres jest tak ogromny, że nawet
Podczas walki stres jest tak ogromny, że nawet
najbardziej odporni żołnierze mogą odczuwać
najbardziej odporni żołnierze mogą odczuwać
symptomy wyczerpania walką i tymczasowo
symptomy wyczerpania walką i tymczasowo
stanowić problem dla pododdziału.
stanowić problem dla pododdziału.
Odpoczynek pozwoli szybko poczuć się lepiej.
Odpoczynek pozwoli szybko poczuć się lepiej.
Czasami ty lub twoi koledzy będą zmuszeni udać się
Czasami ty lub twoi koledzy będą zmuszeni udać się
na tyły lub do grupy medycznej aby odpocząć.
na tyły lub do grupy medycznej aby odpocząć.
Jeżeli to się wydarzy, zapewnij kolegę, że grupa liczy
Jeżeli to się wydarzy, zapewnij kolegę, że grupa liczy
na jego szybki powrót. Po powrocie przywitajcie go i
na jego szybki powrót. Po powrocie przywitajcie go i
oczekujcie znowu pełnej dyspozycyjności do
oczekujcie znowu pełnej dyspozycyjności do
wykonywania zadań.
wykonywania zadań.
Nie dziw się i nie martw, jeżeli niektóre oznaki
Nie dziw się i nie martw, jeżeli niektóre oznaki
zmęczenia walką (jak koszmary i nadwrażliwość na
zmęczenia walką (jak koszmary i nadwrażliwość na
bodźce) będą przez pewien okres pojawiały się po
bodźce) będą przez pewien okres pojawiały się po
twoim powrocie z wojny do domu. To jest również
twoim powrocie z wojny do domu. To jest również
normalny objaw.
normalny objaw.
Zarządzanie stresem
Zarządzanie stresem
Strategia radzenia sobie z negatywnymi
Strategia radzenia sobie z negatywnymi
skutkami stresu polegająca na zmianach
skutkami stresu polegająca na zmianach
środowiska pracy, które ograniczą liczbę
środowiska pracy, które ograniczą liczbę
intensywność płynących ze środowiska
intensywność płynących ze środowiska
stresorów jest w przypadku udziału w
stresorów jest w przypadku udziału w
walce zbrojnej niemożliwa, stąd należy
walce zbrojnej niemożliwa, stąd należy
zapobiegać występowaniu niekorzystnych
zapobiegać występowaniu niekorzystnych
konsekwencji stresu bojowego poprzez
konsekwencji stresu bojowego poprzez
skuteczne zarządzanie
skuteczne zarządzanie
stresem
stresem
Edukacja!!!
Edukacja!!!
-
-
wiedza na temat: stresu, w tym traumatycznego,
wiedza na temat: stresu, w tym traumatycznego,
objawów, konsekwencji (prasa, radio, tv),
objawów, konsekwencji (prasa, radio, tv),
- wiedza z zakresu sposobów radzenia sobie,
- wiedza z zakresu sposobów radzenia sobie,
- znajomość najprostszych technik
- znajomość najprostszych technik
relaksacyjnych.
relaksacyjnych.