OBRAZ WŁASNEJ CHOROBY W OCZACH DZIECKA
Zainteresowanie własną chorobą zmienia się wraz z wiekiem dziecka. Wiąże się to z jego możliwościami poznawczymi. Pierwsze oznaki zainteresowania pojawiają się około drugiego roku życia. Dziecko wtedy wykazuje zaciekawienie różnymi elementami związanymi z leczeniem i pielęgnowaniem. Natomiast od czwartego roku życia czyli tak zwanego wieku pytań, dziecko kieruje swoje zainteresowanie ku samej chorobie. Zadaje wiele pytań np. dlaczego zachorowało, skąd pochodzi jego choroba. Dziecko stara się zdobyć jak najwięcej informacji na temat swojej choroby.
Podstawowe pojęcia i problemy związane ze zdrowiem i chorobą są dosyć szybko i prawidłowo rozumiane przez dzieci pod warunkiem, że systematycznie im się to wyjaśnia.
Za najważniejsze czynniki poznawcze kształtujące obraz własnej choroby u dziecka możemy uznać:
1. świadomość choroby
wiedzę o chorobie
ocenę strat i korzyści powodowanych chorobą
ocenę roli rodziców i roli własnej
Ad. 1
Świadomość choroby
Przez świadomość choroby rozumie się tu ogólne poczucie „bycia chorym”. Świadomość choroby u dziecka pojawia się na skutek złego samopoczucia. Mamy więc do czynienia z łańcuchem zjawisk- bodźce z wnętrza ciała powodują złe samopoczucie, natomiast złe samopoczucie powoduje świadomość choroby. Kiedy nas coś boli to czujemy się źle, a kiedy czujemy się źle to chcemy się dowiedzieć co jest bezpośrednią przyczyną dolegliwości, choroby.
Złe samopoczucie dziecko sygnalizuje samo lub zauważają je opiekunowie. Szczególnie matki, które poświęcają dużo uwagi swoim dzieciom zauważają, że dziecko staje się marudne, nie chce się bawić, często płacze.
Świadomość choroby u dziecka może często zanikać w miarę polepszania się stanu jego zdrowia. To może prowadzić do sytuacji potencjalnie niebezpiecznych, ponieważ brak objawów nie musi oznaczać końca choroby. Dziecko, które czuje się zdrowo zapomina o chorobie, wtedy może samo siebie narazić na niebezpieczeństwo np. poprzez wzmożoną aktywność.
Choroby przewlekłe charakteryzują się tym, że występują okresowe polepszenia i pogorszenia stanu zdrowia. Gdy choroba przewlekła dotyczy dziecka, również jego świadomość choroby podlega zmianom. Powoduje to zmienność nastrojów, problemy w zachowaniu się dziecka, złe samopoczucie.
Ad. 2
Wiedza o chorobie- nabywanie wiedzy o chorobie należy traktować jako proces ponieważ dziecko nie zdobywa informacji jednorazowo, lecz w trakcie kontaktów z pielęgniarką, lekarzem a także od rodziców.
Dziecko nabywa również informacje o chorobie od innych dzieci, lecz takie informacje są często nieprawdziwe, przesadzone i pełne lęku. Dzieci niejednokrotnie straszą się wzajemnie co można zaliczyć do mechanizmów obronnych.
Przekazywana dzieciom wiedza o chorobie jest często niekompletna ( charakteryzują ją fragmentaryczność i luki ) co daje pole do popisu dziecięcej wyobraźni. Dzieci często wyobrażają sobie własny pogrzeb, widzą całą ceremonię, płaczących bliskich. Takie pogrążenie w fantazjach może prowadzić do utraty kontaktu z rzeczywistością, a nawet do negacji życia i podejmowania prób samobójczych. Niepełna informacja powoduje snucie domysłów co może być źródłem lęku.
Bardzo ważnym elementem wiedzy dziecka o chorobie jest nadzieja. Nadzieja to pozytywne myśli i pozytywne uczucia. Zachowanie lub utrata nadziei ma ogromny wpływ na stan dziecka i przebieg jego choroby. Pozytywny wpływ nadziei na zdrowie dziecka jest podkreślany przez wielu badaczy.
Ad. 3
Ocena strat i korzyści spowodowanych chorobą
Dziecko może dostrzegać straty i korzyści powodowane chorobą jako skutki bezpośrednie w czasie, a także jako skutki odległe.
straty następujące bezpośrednio w czasie np. ból spowodowany zabiegiem, strach przed badaniem, przykry smak lekarstwa, unieruchomienie w łóżku, brak kontaktu z rówieśnikami, brak kontaktu z matką.
Straty odległe w czasie mogą przybierać formy urazów psychicznych- wzmożona wrażliwość na określone bodźce kojarzące się z leczeniem i osobami opiekującymi się dzieckiem w czasie choroby
Generalne straty powodowane przez chorobę postrzegane przez dziecko, polegają na ograniczeniach w zakresie:
decydowania
swobody ruchu
czynności zabawowych
kontaktów rówieśniczych
Dziecko może spostrzegać korzyści wynikające z choroby:
bycie w centrum zainteresowania- szczególnie małe dzieci lubią być w centrum zainteresowania
dłuższy i pogłębiony kontakt z matką
oderwanie się od obowiązków- szczególnie dzieci w wieku szkolnym, które czasami świadomie uciekają w chorobę przed obowiązkami szkolnymi
kontakt z ulubionymi zajęciami i przedmiotami- dużo wolnego czasu co umożliwia dziecku oddanie się lekturze, hobby, zabawie, marzeniom, jeśli stan fizyczny dziecka na to pozwala
Korzyści wynikające z choroby występują czasami wtedy, gdy klimat i metody wychowawcze w danej placówce leczniczej stoją na bardzo wysokim poziomie, a dziecku stwarza się ciepły, przyjazny klimat. Może się wtedy zdarzyć, że dziecko będzie wspominało z przyjemnością okres choroby.
Ad. 4
Ocena roli rodziców i roli własnej
Chorujące dziecko odpowiedzialność za poradzenie sobie z chorobą przerzuca częściowo a czasem całkowicie na swoich rodziców.
Od oceny roli rodziców zależy w dużym stopniu stan psychiczny chorującego dziecka. Może ono uznać rodziców za bezradnych. Może to zachwiać poczuciem bezpieczeństwa dziecka, czyni je również mało podatnym na rady i wskazówki rodziców dotyczące zachowania się w chorobie.
Dziecko może też przeceniać możliwości rodziców w poradzeniu sobie z chorobą. Mimo zafałszowania rzeczywistości może pomagać to w procesie terapeutycznym.
Czasami może dochodzić do niekorzystnych sytuacji, gdy dziecko obwinia rodziców o własną chorobę. Przypisuje im zaniedbania i złą wolę. W przypadku chorób dziedzicznych może posądzić rodziców o ich przekazanie. Czasami dziecko otwarcie o tym mówi a czasem w ogóle ich nie zdradza ( taka sytuację należ traktować poważnie i zwrócić o pomoc do psychologa ).
Zdrowieniu dziecka sprzyja jego aktywna postawa. Należy wzmacniać w nim poczucie ważności własnej roli w pokonywaniu choroby. Najkorzystniejszą dla dziecka sytuacją jest silna motywacja do zdrowienia połączona ze stopniowym uniezależnieniem się od rodziców lub innych opiekunów. Jest to krok do tzw. samoopieki.
POTRZEBY I STAN PSYCHICZNY CHOREGO DZIECKA
Obciążenie psychiczne chorobą
Choroba powoduje u dziecka stan obciążenia psychicznego. Często takie obciążenie jest nadmierne i jest wtedy utożsamiane ze stresem. Wytrzymałość na obciążenie psychiczne jest u dzieci zróżnicowana. Uwarunkowane jest to różną odpornością układu nerwowego.
Duże znaczenie ma również poziom rozwoju dziecka i zasób jego doświadczeń indywidualnych. Zdecydowanie mniej odporne na obciążenie są dzieci chore.
Głównymi objawami nadmiernego obciążenia psychicznego u dzieci są:
wzmożona męczliwość
trudność skupienia uwagi
drażliwość prowadząca do agresji lub wycofania się
bierność i apatia
Do najważniejszych i uniwersalnych czynników obciążenia psychicznego w chorobie dotyczących wszystkich dzieci według I. Obuchowskiej należą:
lęk
ból
ograniczenie aktywności
I. LĘK
Mówiąc o lęku, mówimy również o strachu. Obie reakcje emocjonalne są sobie blisko pokrewne. W przypadku strachu źródło emocji jest rzeczywiste i bezpośrednie, natomiast w przypadku lęku źródło reakcji jest symboliczne, np. wyobrażamy sobie coś czego się boimy. W przypadku małych dzieci specyficznym źródłem lęku jest rozłąka z matką- lęk separacyjny.
Chore dziecko, tak jak dorosły pacjent, stosuje różne sposoby radzenia sobie z lękiem, są to tzw. mechanizmy obronne:
wypieranie- dzieci leczone w szpitalu starają się wypierać ze świadomości przykre przeżycia związane z leczeniem, starają się pamiętać te dobre rzeczy np. zabawy z innymi dziećmi, rozmowy
przemieszczenie lęku- chore dziecko wybierając niegroźny obiekt jako źródło lęku, materializuje ten lęk, czyni go przez to mniej zagrażającym
„dramatyzacja”- głównie polega na opowiadaniu sobie przez dzieci o dramatycznym przebiegu swoich chorób, ciężkich dolegliwościach, przykrych i niebezpiecznych zabiegach ( werbalizacja własnego lęku ). Mówienie o źródle niepokoju przynosi często ulgę.
racjonalizacja- dzieci pozostające w szpitalu podnoszą wartość tej sytuacji, obniżają za razem wartość sytuacji bycia poza szpitalem. ( „nie muszę teraz chodzić do szkoły, bo jestem teraz w szpitalu” ).
reakcje upozorowane- szczególnie u chłopców, chore dziecko zachowuje się wtedy w sposób zaprzeczający lękowi, błaznuje, wydaje dzikie okrzyki itp.
zaprzeczenie chorobie i izolowanie się- u dzieci starszych, zwłaszcza poważnie chorych. Zaprzeczenie chorobie polega na nieprzyjmowaniu do wiadomości informacji o chorobie, lub nawet negowanie istnienia choroby. Dziecko izolujące się unika kontaktów z innymi, wyłącza się z rozmów, jest jakby nieobecne. Dzieci takie chowają głowy pod kołdry, zamykają oczy gdy mówi się do nich, odwracają się do ściany.
ucieczka w fantazję- przybiera czasami formę tzw. fikcyjnych towarzyszy ( FT ). Dotyczy to zwłaszcza młodszych dzieci o wysokim poziomie inteligencji, leczonych zarówno w szpitalu jak i w domu. Dziecko tworzy w wyobraźni nierealną postać, z którą rozmawia, zwierza się. Postacie takie pozwalają na oderwanie się od dolegliwości chorobowych i zapełniają nudę.
Zmiany neurologiczne u dzieci chorych e stanie lęku: pocenie się, drżenie kończyn, czerwone plamy na twarzy, szyi, załamywanie się głosu, nudności i wymioty, brak apetytu, bóle brzucha i głowy, podwyższona ciepłota ciała. Często występuje płacz i kurczowe trzymanie obiektu zapewniającego bezpieczeństwo np. lalki, misia. Występują również zachowania niepożądane np. wagarowanie, okłamywanie rodziców.
Pielęgniarka nie powinna być obojętna na zmiany neurologiczne dzieci chorych. Bardzo celowe jest wtedy słowne uspokojenie dziecka, potrzymanie jego dłoni lub opowiedzenie bajki.
Możemy również dostrzec przejawy lęku dziecka w jego reakcjach motorycznych i innych zachowaniach. Sposoby radzenia sobie z lękiem w reakcjach motorycznych:
ucieczka i unikanie- ucieczka ze szpitala jest często niemożliwa; unikanie objawia się przeważnie skuleniem, chowaniem się pod kołdrę, zakrywaniem oczu.
Płacz- pielęgniarka nie powinna być obojętna na płacz dziecka, powinna wykazać się wsparciem ( przytulenie, głaskanie, branie na ręce )
Generalizacja lęku - strach wywołany konkretnym bodźcem, może później występować jako reakcja lękowa na wszystkie bodźce, np. po zastrzyku wykonanym przez pielęgniarkę dziecko może obawiać się wszystkich osób w białych fartuchach
Indukcja lęku- „zarażanie” się lękiem, jedno dziecko uczy się od drugiego reakcji lękowej
II. BÓL
Doznania bólowe powodują u dzieci jeszcze większy lęk niż u dorosłych. Lęk i pesymistyczne wyobrażenia wywierają negatywny wpływ na wszystkie sfery psychicznego funkcjonowania dziecka. Ból wyzwalający lęk najczęściej powoduje mieszane stany uczuciowe- występuje naprzemiennie agresja i rozdrażnienie lub poczucie bezradności i krzywdy. Czasem może też występować jakby paradoksalnie nadzieja i cierpliwość.
Wskazane jest pozwolenie dzieciom na ekspresję reakcji bólowej takiej, jaka im jest właściwa i jaką preferują. Nie wolno zmuszać dzieci do dzielności, jest to brak szacunku dla doznań dziecka.
Dolegliwości bólowe powodują przygnębienie, które nasila ból. Większy ból to jeszcze większe wycofanie się i smutek dziecka, to również większe napięcie. W cierpieniu dziecka powinna być zatem obecna matka, również na oddziale szpitalnym.
III. OGRANICZENIE AKTYWNOŚCI
Ograniczenie aktywności narusza najistotniejsze potrzeby dziecka- potrzebę nieskrępowanego działania. Z badań wynika, że ograniczona aktywność powoduje złe samopoczucie, brak zainteresowania otoczeniem, brak chęci poruszania się, zanik apetytu, rozdrażnienie, wybuchy złości i zaburzenia snu.
Dziecko, które zbyt mało się porusza cierpi na psychiczne zmęczenie, staje się bierne i smutne. Poczucie psychicznego zmęczenia często maskuje objawy zespołu depresyjnego.
Długotrwałe ograniczenie aktywności ruchowej powoduje niemożność realizacji różnorodnych dążeń życiowych dziecka. W wyniku tego pojawia się frustracja i poczucie zniechęcenia. Skutki ograniczenia ruch:
tiki- w przypadku unieruchomienia kończyn opatrunkiem gipsowym
utrata mowy- u małych dzieci na czas noszenia gipsu, po zdjęciu opatrunku zdolność mowy powraca
nasilenie występowania samogwałtu dziecięcego i wzmożenie zainteresowania sferą erotyczną
Do innych czynników powodujących obciążenie psychiczne u dzieci możemy zaliczyć:
zmianę rytmu życia, dietę, przyjmowanie lekarstw, zmienioną chorobą atmosferę życiową.
REAKCJE DZIECI CHORYCH NA FRUSTRACJĘ:
bezpośrednie
pośrednie (długotrwałe)
I. Reakcje bezpośrednie
Reakcje ekspresyjne
ekspresja lęku- płacz, onieśmielenie, reakcje unikania, przytrzymywanie traconego obiektu
ekspresja złości- głośny płacz, krzyk, tupanie, kopanie, gryzienie, uderzanie, rzucanie przedmiotów, agresja słowna
ekspresja smutku i bezradności- ciche popłakiwanie, charakterystyczna postawa ciała
Pokonywanie lub adaptacja do czynników powodujących frustrację
Najczęściej są to strategie adaptacyjne:
przymilania się- wchodzenie w laski np. pielęgniarek
posłuszności- „jestem posłuszny, więc nie sprawię kłopotów”
uczynności- „jestem uczynny więc pomogę”
tajemniczości-„jestem tajemniczy, więc zaciekawię ciebie'
ważności- np. bycie ważnym ze względu na pozycję rodziców
strategie dezadaptacyjne- utrudniają pokonanie frustracji
bezbronności- „jestem bezbronny, więc potrzebuję pomocy”
pokrzywdzenia- „czuję się pokrzywdzony, pożałuj mnie”
odrzucenia- „czuję się osamotniony, zajmij się mną”
Reakcje pośrednie
Do reakcji pośrednich na frustrację zaliczamy:
urazy psychiczne (trauma) wzmożona wrażliwość, którą cechuje psychiczna bolesność, znaczna trwałość i zakłocający wpływ na procesy psychiczne
zjawisko schizokinezy- polega ono na tym, że przeżycia emocjonalne trwają dłużej niż pamięć zdarzeń, które je wywołały np. dziecko może zapomnieć przeżycia szpitalne, ale pozostaje mu nieufność do osób w czepkach i białych fartuchach
zmiany w odporności na dalsze frustracje- pod wpływem frustracji odporność dziecka może kształtować się różnie- obniżać, a także podwyższać. Odporność jest wynikiem współgrania ze sobą czynników psychicznych oraz biologicznych. Odporność zależy od:
wieku dziecka i od rodzaju potrzeb, które uległy frustracji; od stanu rodziny (dzieci mające rodzeństwo są z reguły odporniejsze psychicznie
Frustrację potrzeb emocjonalnych dziecka powodują:
wadliwe postawy wychowawcze matki wynikające z jej osobowości- nadopiekuńczość, rozpieszczanie podopiecznego, nadmierna lękliwość
brak kontaktu emocjonalnego z matką- w sytuacji leczenia dziecka powoduje zespół objawów nazywany chorobą szpitalną lub hospitalizmem
Choroba szpitalna dotyczy głównie dzieci w wieku od półtora do trzeciego roku życia, gdyż związek z matką jest wtedy szczególnie silny. Rozróżniamy trzy fazy choroby szpitalnej:
1. Protestu- w której dziecko przeżywa silny lęk i niepokój, płacze prawie przez cały czas, oczekuje na przyjście matki
2. Rozpaczy- aktywność dziecka słabnie, wycofuje się, jest apatyczne i obojętne, płacze monotonnie i z przerwami
3. Wyparcia- powraca zainteresowanie otoczeniem i akceptacja nowych osob, dziecko pozornie zapomina o matce, ma apetyt, bawi się
U dzieci w wieku szkolnym objawy hospitalizmu w zasadzie nie występują, co nie oznacza jednak, że dziecko nie tęskni za matką i domem. Rozłąka może powodować lęk separacyjny. Objawia się on np. mową z wcześniejszych okresów rozwojowych- seplenienie, zdrabnianie wyrazów.
Długotrwały pobyt w szpitalu powoduje negatywne skutki w sferze psychicznej. Polegają one na:
biernej akceptacji stanu choroby i swojej sytuacji
utracie poczucia odpowiedzialności za swoje życie
zniekształceniu oceny rzeczywistości społecznej i przyrodniczej, ponieważ środowisko społeczne zamyka się do personelu szpitalnego i współpacjentow
rozluźnieniu więzów rodzinnych
przesyceniu treści przeżyć psychicznych problemami związanymi z chorobą
PROBLEMY W ZACHOWANIU SIĘ CHORYCH DZIECI
Problemy wychowawcze stwarzane przez dzieci chore mają swoje źródło w:
obciążeniu psychicznym powodowanym chorobą
obciążeniu fizjologicznym związanym z procesem chorobowym
oczekiwaniach związanych z rolą bycia chorym
Dzieci chore mogą stwarzać problemy wychowawcze. Do takich problemów możemy zaliczyć:
nadmierne nudzenie się dziecka- np. wpatrywanie się w sufit, przewracanie kartek książki, nie czytając jej. Przyczyny bezczynności- zmęczenie spowodowane chorobą lub leczeniem, nieumiejętność organizowania sobie czasu
nadmierne zwracanie na siebie uwagi- np. uporczywe przywoływanie do siebie matki lub pielęgniarki, zwracanie się z różnymi prośbami, robienie psikusów, lekceważenie poleceń
nadmierna aktywność- może być wyrazem ich nadpobudliwości spowodowanej chorobą lub niepokojem dziecka tkwiącym czasem w jego otoczeniu, rodzinie lub osobach pielęgnujących, np. bieganie po mieszkaniu lub po oddziale
lękliwość- lęki dzieci chorych występują w postaci niepokoju, lęków przedmiotowych, lęków sytuacyjnych i ataków lękowych (silne i nagłe wyrażanie emocji)
agresywność- u dzieci to każde zachowanie, które przynosi lub może przynieść szkodę, agresja dzieci jest przeważnie spontaniczna. Agresja powstaje z dwóch powodów: na skutek frustracji potrzeb i dążeń życiowych spowodowanych chorobą; oraz jako agresja wyuczona mająca na celu zwrócenie na siebie uwagi. Biologicznym źródłem agresji jest zmęczenie fizyczne i psychiczne chorobą. Do źródeł psychologicznych i społecznych można zaliczyć: poczucie odrzucenia, inności, obniżenie własnej wartości.
zamknięcie się w sobie- polega na wycofaniu się z kontaktów społecznych, odwracaniu od osób dorosłych, rodziców lub opiekunów a nawet rówieśników. ( insulinizacja- od łacińskiego insula, czyli wyspa