Filozofia Georga Wilhelma

Friedricha Hegla

Monika Siuchta

Ilona Bendkowska

Spis treści:

1. Życie

Georga Wilhelma Friedricha Hegela

2. Rozwój
3. Umysłowość (orientacja filozofii)
4. Dzieła
5. Poprzednicy
6. Poglądy (idealizm ewolucyjny, metoda dialektyczna,

zakres filozofii: filozofia Państwa i dziejów, filozofia
sztuki, filozofia religii,)

7. Szkoła Hegla
8. Opozycja
9. Neoheglizm
10. Przeciwnicy idealizmu

1. ŻYCIE:
•

Georg Wilhelm Friedrich Hegel urodził się
27.08.1770r.

w Stuttgartcie w Niemczech, w rodzinie

urzędniczej.

• Początkowo studiował teologię w Tybindze (jego kolegami

ze studiów byli Friedrich Hölderlin i Friedrich Schelling), a

działalność pisarską rozpoczął od rozpraw teoligicznych i

politycznych

• Filozofią zajął się dopiero w 1801r. Wykładając początkowo

na Uniwersytecie w Jenie (będącej stolica filozofii

niemieckiej) jako docent (obok Schellinga), i kończąc swe

pierwsze wielkie dzieło Fenomenologia Ducha wyd. 1806 r.

(Phänomenologie des Geistes).

• Póżniej pracował jako dyrektor gimnazjum w Norymberdze

(1808–1816) i redaktor dziennika. Jednocześnie pracował

nad budową systemu filozoficznego, napisał wtedy (1812-

1816) Naukę logiki w trzech tomach (Wissenschaft der

Logik).

• W roku powrócił do działalności akademickiej: wydane

przezeń dzieła sprawiły, że otrzymał powołanie do trzech

Uniwersytetów w 1816 został profesorem w Heidelbergu,

tworząc następne dzieło (1817r.) pt. Encyklopedia nauk

filozoficznych w zarysie (Enzyklopädie der philosophischen

Wissenschaften im Grundriss), a roku 1818 został

powołany na stanowisko profesora do Berlina. Tu ogłosił

Zasady filozofii prawa (Grundlinien der Philosophie des

Rechts) i Wykłady z filozofii dziejów (1821r.).

• Dzięki wydanym dziełom wszedł w okres powodzeń i

sławy, z całych Niemiec i z zagranicy ściągały doń
rzesze uczniów; znalazł też poparcie w sferach
rządzących, stał się niejako urzędowym filozofem Prus;
ogłoszony został twórcą nowoczesnego systemu
idealistycznego.

• Doczekał się tego, że większość katedr filozoficznych w

uniwersytetach niemieckich zajęta została przez jego
uczniów.

• Zmarł 14.11.1831r. na panującą w Niemczech cholerę,

w pełni pracy, sił i powodzeń.

2. ROZWÓJ:
• Hegel w ciągu życia zmienił radykalnie poglądy

polityczne (za młodu był entuzjastą rewolucji francuskiej,
później zaś stał się ideologiem pruskiej reakcji),
natomiast nie zmieniał poglądów filozoficznych.
Pierwotnie uważał się za jednomyślnego w rzeczach
filozofii z Schellingiem, potem zerwał z nim i wystąpił z
własnymi poglądami.

• Zewnętrzne okoliczności życia dzieliły jego działalność na

trzy okresy: 1) okres działalności akademickiej w Jenie od
1801 do 1807; czas współpracy z Schellingiem, potem
wyzwolenie się spod jego wpływu.

2) Okres

pozaakademicki, w Bawarii, do 1816; czas formowania
własnego systemu. 3) Nowy okres akademicki,
przeważnie w Berlinie; czas szczegółowego
opracowywania dyscyplin należących do systemu.

W tym ostatnim okresie system Heglowski zapanował

nad umysłowością niemiecką.

3. UMYSŁOWOŚĆ HEGLA.
• Jeśli filozofia Hegla pociągnęła całe zastępy uczniów, to nie

dla uroku osobistego jej twórcy. Cechowało go oschłe,

chłodne i flegmatyczne usposobienie; już za młodych lat

miał cechy starca. Nie pociągały też do Hegla zalety

wykładów: był jak najgorszym mówcą. Pisma też nie były

pociągające: w stylu i terminologii łączył niejasność z

pedanterią. Pociągała natomiast sama treść doktryny,

olbrzymie przedsięwzięcie polegające na włączeniu

wszelkich zagadnień filozoficznych w system. Był

niepoślednim erudytą, ale wiedzę swą stosował tylko wtedy

i tylko w takiej postaci, jaka była potrzebna dla jego

spekulacji. Był najczystszej wody umysłem spekulatywnym.

Szczególnie jego zdolności leżały na polu systematyzowania

myśli. Z tą zdolnością łączyła się druga: niezwykła

abstrakcyjność myślenia; pod tym względem zdystansował

wszystkich dotychczasowych filozofów; realny świat nie miał

władzy nad umysłem i nie mógł go oderwać od snucia i

kombinowania abstrakcyjnych myśli. On sam miał siebie za

myśliciela trzeźwego i ścisłego i płodom swej spekulacji

dawał trzeźwą, schematyczną szatę.

• Chęć stworzenia uniwersalnego systemu,

spekulacyjny absolutyzm były mu wspólne z

resztą niemieckich idealistów.

• Różnił się on jednak od tych idealistów,

którzy jak Schelling, przejęci byli duchem

romantyzmu; zamiłowanie Hegla do surowej

i regularnej struktury myśli i do schematów

było przeciwieństwem romantyki. Różnica

usposobień między Heglem a Schellingiem

była tak wielka, iż nic dziwnego, że ich

pierwotna współpraca przeszła z czasem w

ostry antagonizm. Orientacja filozofii Hegla -

w przeciwieństwie do przyrodniczej

orientacji Schellinga - była humanistyczna, a

specjalnie historyczna. Na polu historii miał

największą wiedzę.

4. DZIEŁA:
• Pierwszym wielkim dziełem, zawierającym w czystości

zasadniczą doktrynę Hegla, była Fenomenologia Ducha

Phanotnenologie des Geistes, 1807, z epoki jenajskiej.
Drugie wielkie dzieło powstało w okresie bawarskim,
była to Nauka logiki w trzech tomach

Wissenschaft der

Logik w 3 t., 1812-1816. Wykład pełnego systemu dał
w swej Encyklopedii nauk filozoficznych (Encyclopadie
der philosophischen Wlssenschaften im Umrisse),
1817, później jeszcze dwukrotnie powiększonej, w
Berlinie napisał później Zasady filozofii prawa
(Grundlinien der Philosophie des Rechts) i Wykłady z
filozofii dziejów (1821r.).

• w r. 1827 i 1831. Wszystkie dyscypliny filozoficzne

opracował w wykładach berlińskich; rękopisy tych
wykładów zostały wydane pośmiertnie; były między
nimi Filozofia religii, Filozofia dziejów.

5. POPRZEDNICY:
Hegel był ostatnim z wielkich idealistów
niemieckich. Bezpośrednio oddziałał nań
Schelling, ale najważniejsze czynniki jego filozofii
- sama postawa idealistyczna i metoda
dialektyczna - były rozwinięciem pomysłów
inicjatora ruchu, Fichtego.
Niektóre momenty jego doktryny były
przygotowane przez mniej sławnych myślicieli
poprzedniej generacji, np. doktryna tożsamości
myśli i bytu przez Bardiliego, przekonanie o
sprzecznym charakterze rzeczywistości przez
Fryderyka Schlegla, poglądy estetyczne przez
Fryderyka Schillera.

6. POGLĄDY:

1. IDEALIZM EWOLUCYJNY: Hegel przyłączył się do

idealistycznego stanowiska Fichtego i za
przezwyciężone uważał przekonanie potoczne, że
rzeczy istnieją niezależnie od myśli. Dualizm myśli i
rzeczy jest błędny; tylko bowiem myśl jest pierwotna,
rzeczy zaś są jej wytworami.Należy tedy w myśli
szukać pierwotnej natury bytu. I należy przyjąć, że
byt, jak myśl, jest natury logicznej. Składnikiem bytu
jest to samo, co jest składnikiem myśli logicznej:
pojęcie. I ogólność, stanowiąca istotę pojęć, stanowi
również istotę bytu; wszystko zaś, co jednostkowe,
jest jedynie jego wtórnym przejawem. Wierny temu
uniwersalistycznemu poglądowi, Hegel w każdej
dziedzinie zjawisk kładł nacisk na własności ogólne,
jako na istotne, a pomijał jednostkowe.

• Po drugie, kładł nacisk na całość bytu: tylko w całości jest

on absolutem. I tylko gdy się go bierze w całości, stosuje się
doń twierdzenie, że jest racjonalny, logiczny. Poszczególne
fakty, które empiryści uważają za byt, nie są racjonalne, ale
też nie są bytem. W połączeniu z całością bytu stają się
dopiero racjonalne. Analogicznie rozumiał też Hegel
prawdę: może nią być jedynie twierdzenie o całości bytu.
Używał więc pojęcia bytu i prawdy inaczej niż ogół ludzi; nic
więc dziwnego, że tezy jego były dla ogółu jednym wielkim
paradoksem.

• Po trzecie: o bycie Hegel mniemał, że w istocie swej musi

być zmienny, gdyż inaczej nie mógłby wyłonić z siebie tej
mnogości postaci, jaka go cechuje. Wbrew mniemaniu, że
to, co absolutne, musi być niezmienne, jak tego chciała
tradycja sięgająca eleatów i Platona, Hegel stanął po stronie
Heraklita i Arystotelesa. Przyjmował, iż leży to w naturze
bytu, że rozwija się nieustannie i, rozwijając, wyłania coraz
to nowe postacie. Z przekonaniem o logicznej naturze bytu
połączył tedy przekonanie o jego naturze ewolucyjnej.

(c.d.) Skoro zaś byt jest natury logicznej, to rozwój jego

podlega prawom logicznym. Każdy jego stan wynika logicznie z
poprzedniego; co zaś wynika logicznie, to jest konieczne,
przeto cała rzeczywistość we wszystkich swych stanach i
objawach jest konieczna. Dalej, co jest konieczne, to jest
zgodne z rozumem. Przeto cała rzeczywistość, będąc dla Hegla
logiczna i konieczna, była dlań rozumna. W przeciwieństwie do
innej postaci idealizmu, którą reprezentował Schelling i która
na drodze intuicji dążyła do poznania, idealizm Hegla był
skrajnie racjonalistyczny

.

2

. METODA DIALEKTYCZNA:

Za naczelne prawo logiki Hegel uważał prawo dialektyczne:

że każdemu prawdziwemu twierdzeniu odpowiada nie mniej
prawdziwe przeczenie, każdej tezie antyteza, z których potem
wyłania się synteza. Bo jakiekolwiek orzeczenie spróbuje się
zastosować do całości bytu, to okazuje się, że ono doń nie
pasuje i że wypada mu zaprzeczyć. Prawdami mogłyby być
tylko, gdyby orzekały coś o całości bytu (to założenie Hegla,
jego koncepcja prawdy), a żadne orzeczenie całości bytu nie
dosięga.

• Więc też żadne twierdzenie nie jest całkowicie prawdziwe.

Prawda i fałsz zespalają się ze sobą, nie są stanowczymi

przeciwieństwami. Prawda mieści się zarówno w twierdzeniu,

jak w jego zaprzeczeniu, a więc w twierdzeniu, które jest z nim

sprzeczne. Myśl nie powinna, a nawet nie może unikać

sprzeczności, nie może się bez nich obejść, one prowadzą przez

dialektyczny proces myśli do pełnej prawdy.

• Z prawa dialektyki - przekonany o tożsamości myśli i bytu -

Hegel uczynił powszechne prawo bytu. Proces przechodzenia od

tezy do antytezy stanowił dlań osnowę nie tylko rozumowania,

ale i realnego rozwoju. Za każdą postacią bytu idzie w ślad jej

zaprzeczenie; toteż wbrew powszechnemu mniemaniu

sprzeczność nie tylko nie jest wyłączona z rzeczywistości, ale

stanowi jej najgłębszą naturę.

• Istotą heglizmu było przekonanie, że każda postać bytu jest

niezbędnym ogniwem rozwoju. Przedsięwzięcie Hegla było

prawdziwie olbrzymie: chciał z natury bytu i jego rozwoju

wywieść wedle jednej zasady wszystkie jego postacie. W

systemie tym, nie oddzielającym myśli od rzeczywistości,

zestawione zostały postacie logiki, przyrody i kultury, państwa,

społeczeństwa, prawa, religii, sztuki, nauki. Była to najbardziej

uniwersalna filozofia, jaka kiedykolwiek była zaprojektowana,

pełna nieograniczonej ufności w siły umysłu ludzkiego.

3.

ZAKRES FILOZOFII HEGLA. Przyroda i duch były dla

Hegla dwiema postaciami, w jakie przyobleka się byt.
Pierwotną postacią bytu jest pojęcie, ono stanowi punkt
wyjścia rozwoju. Jego antytezą jest przyroda; i ona jest
ideą, ale taką, która oddzieliła się od myśli i przez to
wydaje się zewnętrzna. Syntezą zaś idei i przyrody jest
duch. Tym trzem postaciom bytu odpowiadają trzy
działy filozofii: logika, filozofia przyrody i filozofia
ducha. W dialektycznych triadach logika Hegla
wywodziła a priori kategorie myśli, filozofia przyrody -
postacie bytu przyrodzonego. Filozofia ducha, również
triadycznie, wywodziła najpierw postacie ducha
subiektywnego, potem postacie antytezy - ducha
obiektywnego, wreszcie ich syntezy - ducha absolutnego
(w którym wyszedł on poza przeciwstawienie podmiotu i
przedmiotu). Prawo, państwo, moralność są głównymi
postaciami ducha obiektywnego, duch zaś absolutny
przejawia się w sztuce, religii, filozofii.

• W najwyższych szczeblach rozwoju, w rozwoju

ducha obiektywnego, w filozofii prawa,

państwa, dziejów, a zwłaszcza w rozwoju ducha

absolutnego, w filozofii sztuki, religii, w teorii

samej filozofii, leżał punkt ciężkości systemu

Hegla. Podczas gdy większość metafizyków

dopatrywała się przejawów absolutu w

przyrodzie i życiu psychicznym, on widział jego

najwyższe przejawy w państwie, sztuce, religii,

filozofii. W opanowanie tych dziedzin, tak

opornych wobec ujęcia pojęciowego, Hegel

włożył najwięcej oryginalnych pomysłów, więc

też te działy jego systemu wymagają

szczegółowszego omówienia.

• FILOZOFIA PAŃSTWA i DZIEJÓW.

Uniwersalizm Hegla, dający przewagę ogółowi

nad jednostką, okazał się płodny na polu teorii

państwa; Hegel widział w państwie najwyższy

szczebel ustroju społecznego: było ono dlań nie

przypadkowym wytworem jednostek, lecz

nieuniknioną postacią, do której duch

obiektywny musi dojść w swym rozwoju. Było

dlań wyższą postacią ustroju niż społeczeństwo,

gdyż społeczeństwo jest wytworem czynników

naturalnych, państwo zaś ideowych. Dlatego też

przyznawał mu najwyższy autorytet; naród

zorganizowany w państwo był dlań największą

ziemską potęgą.

• Hegel pisał: „Państwo jest boską ideą istniejącą

na ziemi", „jest rzeczywistością idei moralnej",

„jest ucieleśnieniem racjonalnej wolności". Miał

państwo za pierwotniejsze i istotniejsze od

jednostki, która dopiero w ramach państwa

nabiera realności i wartości moralnej.

• Z punktu widzenia liberałów, jak Locke, państwo było dla

obywateli, z punktu widzenia Hegla było odwrotnie. Stosunek

taki był naturalny u filozofa, który wszędzie kładł całość przed

częścią. A nie brał już pod uwagę tego, że państwo też jest

częścią, mianowicie w stosunku do ludzkości.

• Wywody Hegla o państwie miały postać aprioryczną, ale

faktycznie dostosowywały się do rzeczywistego wzoru,

mianowicie do reakcyjnego państwa pruskiego, w którym żył.

Zgodność rzeczywistości z rozumem stanowiła zresztą tezę jego

filozofii; i właśnie wykładając swe poglądy na państwo, pisał te

osławione słowa: Co jest rzeczywiste, to jest rozumne. Wszakże

duch obiektywny objawia się w pełni dopiero w dziejach

państwa: boć naturę ducha stanowi rozwój. Dzieje zaś Hegel

pojmował nie jako mozaikę przypadkowych wydarzeń, lecz jako

jednolity i konieczny rozwój idei, jako stopniowe kształtowanie

się „ducha świata" w czynach i losach narodów i państw. Narody

są objawami i narzędziami tego ducha; w każdej epoce jakiś

jeden naród go reprezentuje i wtedy naród ten obejmuje rząd

duchów i zachowuje go aż do spełnienia swej misji. Na tym

podłożu Hegel komponował wielki obraz historiozoficzny:

oddzielał cztery wielkie okresy, wschodni, grecki, rzymski i

germański, niejako wiek dziecięcy, chłopięcy, męski i starczy, a

każdy pojmował jako szczebel w rozwoju ducha.

• FILOZOFIA SZTUKI. Piękno było dla Hegla wyrazem ducha

absolutnego; w nim dokonywa się synteza zjawiska z ideą,

rzeczywistości z myślą, treści z formą. Synteza ta odbywa się

w sztuce, toteż estetyka Hegla była przede wszystkim filozofią

sztuki. Ożywiona tym samym duchem, co i filozofia dziejów

Hegla, otwierała nie znane dawniej perspektywy; umiała

twórczość artystyczną, występującą w różnych czasach i

krajach, złączyć w jedną wielką konstrukcję i różnorodne

postacie sztuki przedstawić jako tworzące zamknięty system.

• Dzielił dzieje sztuki - zgodnie ze swym triadycznym układem -

na trzy wielkie okresy. Sztuka wschodnia była symboliczna, jej

forma bowiem nie zdołała opanować treści i umiała ją tylko

symbolizować; natomiast sztuka starożytna była klasycznym

połączeniem formy i treści; a znów chrześcijańska była sztuką

romantyczną, czyli taką, w której treść ideowa ma przewagę

nad formą.

• Tę historyczną konstrukcję Hegel uzupełnił przez inną

jeszcze, a również troistą: w architekturze przeważa

symboliczna, w plastyce - klasyczna, w malarstwie i muzyce -

romantyczna. Poezja zaś była dlań najzupełniejszą i

najdoskonalszą z sztuk, łączącą wszystkie trzy typy: czynnik

architektoniczny i muzyczny przeważa w liryce, plastyczny i

malarski w eposie, a liryczny łączy się z epicznym - w

dramacie.

• FILOZOFIA RELIGII. Wyższą jeszcze od sztuki

postacią absolutnego ducha jest religia; tamta

bowiem posługuje się kontemplacją, ta zaś

doskonalszym narzędziem: wyobrażeniami. Rzecz

w tym, że religię Hegel pojmował nie jako uczucie

(jak to czynili współcześni mu romantyczni

teologowie z Schleiermacherem na czele), lecz

jako zespół wyobrażeń. Rozróżniał religie wedle

poziomu ich wyobrażeń i we właściwym sobie

ewolucyjnym a konstrukcyjnym stylu łączył je w

szereg dziejowy.

• Odróżniał i tu trzy fazy rozwoju: pierwszą fazę

stanowią wschodnie religie natury, drugą - religia

indywidualności duchowej, która znów sama

przechodzi przez trzy fazy, wzniosłości u Żydów,

piękna u Greków, celowości u Rzymian. Wreszcie

ostatnią fazą jest absolutna religia prawdy,

wolności i ducha: chrystianizm.

• FILOZOFIA poznaje przez pojęcia, więc w doskonalszy

sposób, to, co sztuka ogląda, a religia wyobraża. Jest tedy

najwyższą postacią ducha. W niej duch wybiega poza

wszystkie mniej lub więcej przejściowe objawy i dochodzi do

zrozumienia samego siebie. Ale - zgodnie z całą postawą Hegla

- filozoficzne zrozumienie też nie może mieć innego charakteru

niż historyczny. Żadna poszczególna filozofia nie zawiera całej

prawdy, ale tylko całokształt historycznego jej rozwoju,

wszystkie filozofie zestawione razem. Zadanie filozofii iści się

dopiero w historii filozofii. Ten pogląd Hegla był pierwszą

bodaj próbą głębszego zrozumienia dziejów filozofii.

• Dzieje te Hegel pojmował po swojemu: nie jako przypadkowy

szereg poglądów, lecz jako rozwój konieczny i rozumny.

Zadanie historii filozofii widział też nie w kronice wydarzeń

filozoficznych, lecz w zrozumieniu ideowej konieczności

rozwoju filozofii. Rozwój ten, zgodnie z ogólnym pojmowaniem

rozwoju przez Hegla, miał dlań naturę logiczną: doktryny

filozoficzne nie tylko następują po sobie, ale wynikają z siebie.

Więc też zamiast badać rozwój filozoficznej myśli empiryczną

metodą, konstruował go po swojemu, nie lękając się samowoli

i gwałtów chronologicznych. Wywodził, jak poprzez Platona i

Arystotelesa, Kartezjusza, Kanta i Fichtego dokonywało się w

systemach filozoficznych stopniowe uświadomienie idealnej

natury bytu, aż doprowadziło do zrozumienia tożsamości idei z

bytem przez Schellinga i Hegla.

• Wszakże Hegel stał w swym mniemaniu wyżej jeszcze

od Schellinga, bo tamten posługiwał się intuicyjnymi

obrazami, on zaś pojęciami. Wyobrażał sobie, że jego

filozofia wchłonęła wszystkie momenty dotychczasowej

filozofii i stanowi kres rozwoju.

• wszystkie momenty dotychczasowej filozofii i stanowi

kres rozwoju.

• Hegel nie doceniał jednostkowych czynników rozwoju:

nie znał miary w zapędach konstrukcyjnych. Ale

nauczył patrzeć na czynniki ogólne w rozwoju myśli i

dał przez to pobudkę do pogłębienia dziejopisarstwa

filozoficznego. A zarazem nauczył łączyć dzieje filozofii

z dziejami kultury. Każdy bowiem system filozoficzny

był w jego rozumieniu wyrazem pewnego szczebla w

rozwoju kultury duchowej; przeto każdy system, choć

jest dziełem jednostki, jest odzwierciedleniem kultury

ogólnej, która tę jednostkę wydała. I każdy jest

prawdziwy, jako wyraz pewnego momentu

rozwojowego; staje się natomiast fałszem, jeśli jest

brany za prawdę absolutną. Tylko do własnego

systemu tej miary Hegel nie zastosował.

7. SZKOŁA HEGLA
• Hegel był jedynym spośród idealistów XIX w., który

wytworzył szkołę. System jego przez swój obiektywny

charakter, olbrzymi zakres zagadnień i wyraźny schemat,

którym można było wygodnie operować, był predestynowany

do rozpowszechnienia szkolnego. Popularność Hegla

znacznie przewyższała popularność Kanta; mogła się

mierzyć tylko z tą, jaką w XVIII w. miał w Niemczech Wolff.

Na czas przynajmniej jednej generacji heglizm całkowicie

zapanował w Niemczech, a i poza Niemcami wywarł wpływ.

• Właściwością Heglowskiej szkoły była rozbieżność wyników,

do jakich dochodzili jej członkowie. I nic dziwnego:

dialektyczną metodą Hegla można było bowiem dowodzić

tez przeciwnych. Rychło szkoła podzieliła się na prawicę

heglowską (szkoła staro-heglowska) i na radykalną lewicę

(szkoła młodoheglowska). Rola obu odłamów 'nie była

równa: przedstawiciele prawicy podtrzymywali doktryny

konserwatywne i poszli rychło w niepamięć; natomiast

ludzie z lewicy opozycyjnej zostali pamiętni jako zwiastuni

nowych kierunków, które miały przyjść w nauce i polityce w

XIX wieku.

• Różnica w poglądach obu odłamów przejawiła się przede wszystkim w

zagadnieniach teologicznych. Prawica kładła, podobnie jak to czynił Hegel,

nacisk na zgodność jego poglądów z chrześcijaństwem, lewica zaś,

przeciwnie, podkreślała panteistyczne czynniki tkwiące w jego systemie i

występowała przeciw tradycyjnym poglądom teologicznym. Nauka Hegla o

osobowym Bogu i o nieśmiertelności duszy była tak ciemna, że każda strona

mogła ją interpretować na swoją korzyść. Przeciwieństwa wyszły na jaw,

odkąd jeden z przywódców lewicy, David Friedrich Strauss, ogłosił w 1835 r.

Życie Jezusa, gdzie Ewangelie traktował jako zbiór mitów, Chrystusa jako

personifikację idei ludzkości, a Boga pojmował - w duchu panteizmu -jako

nazwę dla nieskończoności.

• Z lewicy heglowskiej wyszli liberalni teologowie protestanccy, m. in.

Ferdinand Baur, twórca tzw. „szkoły tybingeńskiej", uprawiającej krytykę

Biblii, najradykalniejszą zaś postać całemu ruchowi dał Ludwig Feuerbach i

bracia Bauer. Spekulacja Hegla u tych jego uczniów przetworzyła się w

negatywną krytykę. Posługiwali się jego metodą i powoływali na niego,

jednakże w teoriach ich niełatwo było rozpoznać doktrynę mistrza.

• Analogiczny rozłam w szkole Hegla nastąpił i na polu społeczno-

politycznym. Prawica szkoły broniła konserwatywnych haseł i istniejącego

porządku rzeczy, lewica zaś walczyła z nim. Do lewicy heglowskiej należeli

początkowo: Karol Marks i Fryderyk Engels, twórcy materializmu

dialektycznego i historycznego. (Stosunek marksizmu do heglizmu

omówiony będzie w tomie trzecim).

• Pomiędzy skrajnymi odłamami heglistów usiłowała pośredniczyć grupa

umiarkowana. Gdy zaś próby kompromisu zawiodły, przedstawiciele

heglowskiego „centrum" dali za wygraną systemowi, poświęcili się

natomiast szczegółowej pracy w specjalnych dziedzinach nauki. Z ich grona

wyszli znakomici historycy filozofii, jak Erdmann, Schwegler, Zeller, Prantl;

wyszli także zasłużeni estetycy, jak F. Th. Vischer i Schasler, i zastęp

przodujących w nauce niemieckiej historyków i prawników.

8. OPOZYCJA:

• Jeszcze za życia Hegla doktryna jego spotkała się ze sprzeciwem. Była

krytykowana przez zwolenników innych systemów spekulacyjnych, przede

wszystkim Schelling w późniejszych czasach ujemnie oceniał Hegla; były to

niejako utarczki wewnętrzne idealizmu. Jednocześnie Schopenhauer, co

prawda bez oddźwięku, potępiał system Hegla wraz z innymi systemami

konstrukcyjnymi w imię elementarnych wymagań zdrowego rozsądku.

Zwolennicy Herbarta występowali przeciw Heglowi ze stanowiska

realistycznego, a Fries i Beneke ze stanowiska empirystycznego. Francuski

literat Stendhal pisał w 1821 r.: „Te rzekome filozoficzne systemy są jedynie

ciemną i licho napisaną poezją". Jednakże cała ta opozycja nie zaszkodziła

powodzeniu heglizmu. I gdy Hegel umierał, zdawało się, że doktryna jego

jest niezwalczona.

• Tymczasem wkrótce potem wyłonił się ostrzejszy sprzeciw. Najdotkliwszy

cios zadali Heglowi właśni jego uczniowie, mianowicie lewica heglowska,

która przeszła do materializmu i pozytywizmu. Około zaś 1870 roku

nastąpiło w Niemczech radykalne zerwanie z heglizmem i powrót do

kantyzmu. Wtedy Hegel stał się symbolem fałszywego, jeśli nie obłędnego

traktowania filozofii i dwa przynajmniej pokolenia żyły już nie w

krytycznym, lecz w szyderczym stosunku do Hegla. William James pisał w

końcu wieku, że Heglowski sposób myślenia jest dokładnie taki, jaki się

wytwarza po zatruciu podtlenkiem azotu.

• Przyczyna opozycji przeciw Heglowi była zupełnie wyraźna: filozofia jego

była konstrukcją nie liczącą się z faktami i z pozytywnym postępem nauki.

Hegel zadebiutował tym, iż w dysertacji doktorskiej dowodził a priori tez

astronomicznych, które już w tym samym roku zostały obalone przez

odkrycie pierwszego planetoidu; na zarzut zaś, że przyroda nie sprawdza

jego poglądów, odpowiadał: „Tym gorzej dla przyrody". System Hegla był,

jak na naukę, zbyt fantastyczny, a znów, jak na poezję - zbyt schematyczny.

9. NEOHEGLIZM:
• A jednak zachował zwolenników i wielbicieli. Niemcy mieli

go już dosyć, za to zaczęli się nim entuzjazmować

cudzoziemcy. I to nawet należący do odmiennych

kierunków. Zbliżony do pozytywizmu Taine pisał: „Z

wszystkich filozofów żaden nie wzbił się do takich wyżyn.

To Spinoza pomnożony przez Arystotelesa a oparty na

piramidzie nauk budowanej od trzech wieków",

„pozostaje pierwszym myślicielem XIX w., jego koncepcja

świata jest ze wszystkich najszersza i najwyższa".

• Przed 1870 r. powstał - głównie za sprawą Stirlinga i

Greena - wielki prąd neoheglowski w Anglii. I trwał pół

wieku. Stary Lord Haldane pisał jeszcze w 1924 r.: „Na

ogól sądzę, że Hegel zbliżył się ku ostatecznej prawdzie

więcej niż ktokolwiek od czasów starożytnej Grecji".

Heglizm znalazł w końcu XIX w. zwolenników także w

Skandynawii. A na przełomie XIX i XX w. stał się,

zwłaszcza dzięki Crocemu i Gentilemu, potężnym prądem

we Włoszech. W tym czasie także i w swej niemieckiej

ojczyźnie na nowo wzbudził zainteresowanie i uznanie.

10. PRZECIWNICY IDEALIZMU:
• Nawet w epoce panowania heglizmu były bądź co

bądź, choć niezbyt silne, grupy zajmujące inne
stanowisko niż idealistyczne i posługujące się inną
metodą niż spekulacyjna. Głównym obrońcą metody
empirycznej był naówczas Fries, a głównym
przedstawicielem realistycznej metafizyki - Herbart.

11. Hegel po polsku
• Najważniejszym polskim tłumaczem i komentatorem

Hegla był Adam Landman. Heglizm był doktryną,
której oddziaływanie miało szeroki zasięg, w tym
także w Polsce, szczególnie w kręgu myślicieli
związanych z mesjanizmem. W wykładach Hegla w
Berlinie uczestniczył Adam Mickiewicz. Interesowali
się heglizmem Słowacki i szczególnie Zygmunt
Krasiński, echa idei Hegla odnaleźć można w
twórczości Norwida.

Podsumowanie

• Żył w latach 1770 – 1831
• Reprezentował idealizm odcinając się

jednocześnie od romantyzmu

• Najważniejsze dzieła: Fenomenologia

Ducha oraz nauka logiki w trzech
tomach

• Główne zainteresowania filozoficzne:

idealizm ewolucyjny, metoda dialektyczna,
filozofia Państwa i dziejów, filozofia sztuki,
filozofia religii.