Rodzaje systemów

gospodarczych

Plan wykładu

1. Definicja i podział systemów
2. Charakterystyka

gospodarki

rynkowej

3. Ewolucja systemu rynkowego
4. Charakterystyka

gospodarki

centralnie planowanej

5. Transformacja

systemu

gospodarczego w Polsce

Definicja i podział

systemów

System

gospodarczy

to

system

zarządzania

gospodarką,

z charakterystycznymi typami instytucji

i mechanizmów regulacyjnych.

Systemy

można

podzielić

według

kryterium

dominującej

struktury

własności oraz według dominującego

mechanizmu

alokacji

zasobów

gospodarczych.

Wg dominującej formy

własności gospodarki systemy

dzieli się na:



gospodarkę

kapitalistyczną

–

dominuje własność prywatna



gospodarkę

socjalistyczną

–

dominuje własność państwowa

Wg dominującego mechanizmu
alokacji

zasobów

systemy

dzieli się na:



gospodarkę rynkową

– podmioty

rynkowe mogą podejmować niczym

nieskrępowane decyzje w gospodarce



gospodarkę

nakazowo-

rozdzielczą

(centralnie sterowaną) –

państwo stara się regulować i mieć

wpływ na każdy obszar w gospodarce

Najczęściej

gospodarce

rynkowej

towarzyszy

gospodarka

kapitalistyczna,

natomiast

gospodarce

nakazowo-rozdzielczej

gospodarka socjalistyczna.

Charakterystyka

gospodarki rynkowej

Funkcje rynku:

 Rynek dokonuje wyceny dóbr

 Rynek jest podstawowym źródłem informacji

dla podmiotów gospodarczych

 Rynek

jest

niezbędnym

warunkiem

racjonalnego wykorzystania zasobów

 Rynek umożliwia ustalanie się stanów

równowagi w gospodarce

 Rynek

jest

weryfikatorem

społecznej

przydatności

produkcji

i

zarazem

mechanizmem dostosowywania produkcji do

potrzeb

Cechy gospodarki

rynkowej

1.

Dominacja własności prywatnej

a)

W ramach własności prywatnej dominuje
własność

akcyjna

pod

względem

wielkości

osiąganych

przychodów

i zysku. Pod względem ilości dominują
przedsiębiorstwa prowadzone w ramach
indywidualnej działalności gospodarczej.

b)

Innymi formami własności prywatnej

jest własność drobnotowarowa i

pracownicza (spółki pracownicze)

2.

Swoboda

w

transferze

prywatnych praw własności

3.

Swoboda

w

prowadzeniu

działalności gospodarczej

4.

Istnienie

instytucji

sprawnie

obsługujących rynek (giełda papierów
wartościowych, giełdy towarowe, banki
komercyjne, instytucje ubezpieczeniowe,
firmy maklerskie)

5.

Integralność

rynków

(wzajemne

uzależnienie się rynku dóbr, finansowego,
czynników wytwórczych, pieniężnego,
walutowego).

6.

Racjonalne wykorzystanie zasobów

7.

Efektywny system motywacyjny

8.

Wysoka innowacyjność gospodarki

9.

Dyscyplina

finansowa

przedsiębiorstw

10.Tendencja do samodzielnego

ustalania się stanów równowagi

11.Duża elastyczność gospodarki

12.Dobre zaopatrzenie sklepów

Wady gospodarki

rynkowej

1. Czynniki ograniczające działanie rynku w

praktyce (procesy monopolizacji gospodarki)

2. Występowanie

negatywnych

efektów

zewnętrznych

Efekt zewnętrzny

występuje wtedy, gdy podmiot

gospodarczy

przerzuca

na

inne

lub

na

społeczeństwo

część

skutków

lub

kosztów

działalności (negatywne) albo inne przedsiębiorstwa

lub społeczeństwo korzystają bez ponoszenia

dodatkowych

wydatków

z rezultatów działalności innych podmiotów.

3.

Brak podmiotów świadczących

dobra publiczne

Dobro publiczne

jest dostarczane

przez państwo, zaś korzyści płynące

z niego nie są ograniczone do jednej

osoby czy jednego gospodarstwa

domowego. Przykładem są: chodniki,

oświetlenie ulic, usługi armii, policji.

4. Występowanie

zjawisk

destabilizujących gospodarkę

5. Tendencja

do

powstawania

dużych różnic majątkowych i
dochodowych

Ewolucja systemu

rynkowego

Ewolucję

systemu

rynkowego

wymusiły

występujące

w XIX wieku procesy monopolizacji oraz Wielki

Kryzys z lat 1929-1933.

W ewolucji miały przede wszystkim znaczenie

dwa procesy:

a)

wzrost ekonomicznej roli państwa

b)

internacjonalizacja wielu procesów i zjawisk

gospodarczych

(międzynarodowy

transfer

kapitału, siły roboczej, innowacji techniczno-

organizacyjnych, nasilanie się współzależności w

sferze przepływu produkcji, usług, przepływ

informacji, rozwój międzynarodowej integracji

gospodarczej

oraz

instytucji

i

organizacji

ponadnarodowych np. Unia Europejska

Ewolucja wymusiła także trzy tendencje
w zmianach stosunków własnościowych:

a) tendencja do wzrostu znaczenia akcyjnej

formy własności kapitalistycznej

b) długookresowa

tendencja

do

wzrostu

znaczenia własności państwowej

c) tendencja

do

wzrostu

znaczenia

kapitalistycznej własności międzynarodowej

W związku z wymienionymi tendencjami

wystąpiły następujące zjawiska:

a)

profesjonalizacja

zarządzania

w

przedsiębiorstwach

(przechodzenie

funkcji

zarządzania

z

rąk

głównych

właścicieli kapitału w ręce zawodowych

menedżerów)

b)

zmiany w charakterze państw oraz

wzrost roli państwa i państwowej

regulacji przedsiębiorstw

(opiekuńcza

rola państwa – ustalanie minimalnych

stawek płacy)

c)

wzrost

roli

związków

zawodowych

(układy pracy)

d)

rozwój różnych form demokracji
przemysłowej

(udział pracowników

w akcjach przedsiębiorstw, fundusze
emerytalne, pakiety zdrowotne)

e)

tendencja do wzrostu liczby
posiadaczy akcji przedsiębiorstw

Charakterystyka

gospodarki centralnie

planowanej

Geneza systemu

Konstrukcja systemu wyrosła na bazie

krytyki

własności

prywatnej

i

kapitalizmu. Zarys systemu przedstawił

w połowie XIX wieku Karol Marks, a jej

praktycznej realizacji zajął się od 1917

roku Włodzimierz Lenin i bolszewicy.

W Polsce system rozwijał się po II wojnie

światowej od 1945 do 1989 roku.

Ideologiczne założenia

systemu

a) własność wspólna
b) harmonijne społeczeństwo bezklasowe
c) planowa regulacja gospodarki
d) awangarda proletariatu (zorganizowanie

klasy proletariatu w partię komunistyczną)

e) kierownicza rola partii komunistycznej
f) symbioza funkcji partyjnych i państwowych
g) koncentracja władzy na szczeblu centralnym
h) założenie o jedności interesów

Cechy systemu

1. Państwowa własność czynników wytwórczych

Odnosiła się przede wszystkim do kapitału,

w mniejszym stopniu do ziemi, a w najmniejszym do

pracy.

2. Istnienie sektora spółdzielczego i prywatnego

Funkcjonowanie tych sektorów związane było

z 3 czynnikami:

 ograniczenia

praw

własności

poszczególnych

spółdzielców i właścicieli prywatnych

 otoczenie zdominowane przez sektor państwowy

 upodobnianie się sektorów do sektora państwowego

3. Centralizacja zarządzania gospodarką

i planowania

4. Nakazowo-rozdzielczy

charakter

systemu

(narzucanie

przez

państwo

instytucjom

i organizacjom gospodarczym ogólnych celów

działania i szczegółowych zadań planowych,

administracyjne

przydzielanie

środków

produkcji, w tym środków finansowych,

scentralizowane

bilanse

materiałowo-

surowcowe)

5. Administracyjne

kształtowanie

cen

produktów i czynników produkcji

6. Hierarchiczna podległość kierownictw

instytucji i organizacji gospodarczych
wobec biurokracji państwowo-partyjnej

7. Centralizacja uprawnień do tworzenia

i

reorganizacji

jednostek

gospodarczych (zakaz podejmowania tego
typu działań przez kierowników istniejących
jednostek i osoby prywatne)

8.

Całkowity brak konkurencji między

jednostkami gospodarczymi

9.

Brak

instytucji

finansowych

działających na zasadach komercyjnych

(bank

centralny

i system bankowy, niebankowe instytucje

finansowe)

10.

Izolacja gospodarki i przedsiębiorstw

od procesów i zjawisk dominujących

w gospodarce światowej

11.Funkcjonowanie przedsiębiorstw

w

warunkach

„miękkiego”

ograniczenia

budżetowego

(regulowanie

i

finansowanie

przedsiębiorstw

przez

państwo,

pokrywanie ich strat, brak w praktyce

bankructw

przedsiębiorstw,

administracyjne

ustalanie

cen;

w

związku z tym przedsiębiorstwa nie

kierowały się zasadą samofinansowania)

Wady gospodarki

planowej

1. Nieracjonalna

alokacja

zasobów

gospodarczych

2. Nieefektywny system motywacyjny

3. Niska innowacyjność gospodarki

4. Brak

dyscypliny

finansowej

w przedsiębiorstwach

5. Brak tendencji do samoczynnego

ustalania się stanów równowagi

6. Mała elastyczność gospodarki

7. Permanentne niedobory dóbr, słabe

zaopatrzenie sklepów

8. Zanik przedsiębiorczości i rozmycie

odpowiedzialności

9. Nieobiektywne informacje gospodarcze

10.Niekontrolowany rozrost administracji

gospodarczej i biurokracji partyjno-

państwowej

(wysokie

koszty

funkcjonowania systemu)

Transformacja systemu

gospodarczego w Polsce

Próby reformy systemu

W Polsce podejmowano 3-krotnie próby

reformowania systemu m. in. w latach 1956-

58, 1973-75 i 1980-82.

Zasadniczy przełom nastąpił po protestach

robotniczych w 1980 roku. Przyczynami tego

stanu rzeczy był spadek produkcji, dochodu

narodowego, wydajności pracy, obniżenie

wykorzystania

majątku

produkcyjnego,

całkowity rozkład rynku wewnętrznego,

załamanie eksportu i importu oraz wzrost

zadłużenia zagranicznego kraju.

Plan Balcerowicza

Był wprowadzany od 1989 roku przez
ministra finansów Leszka Balcerowicza.
Polegał on na:

a)

rygorystycznej

polityce

budżetowej,

polegającej na wzmocnieniu dyscypliny
egzekwowania

dochodów

budżetu

i

odpowiednim administrowaniu wydatkami
oraz

ograniczeniu

dotacji

i

ulg

podatkowych, a także dopłat do eksportu

b)

zliberalizowaniu systemu kształtowania cen
(rozszerzono zakres cen wolnorynkowych)

c)

stosowaniu deflacyjnej polityki dochodowej
opartej

na

wysokim

i

progresywnym

opodatkowaniu wynagrodzeń powyżej pewnej
centralnie ustalonej umowy (tzw. popiwek
czyli podatek od wzrostu wynagrodzeń)

d)

stosowaniu urealnionych stóp procentowych
(kształtowanych

adekwatnie

do

tempa

inflacji)
i redukcji zakresu preferencji kredytowych

e) zniesieniu wszelkich form administracyjnego

rozdzielnictwa produktów

f) zmianie w stosunkach kredytowych między

rządem a Narodowym Bankiem Polskim

(NBP);

(wyeliminowano

możliwość

zaciągania niskooprocentowanego kredytu

pokrywającego deficyt budżetowy)

g) liberalizacji handlu zagranicznego

h) prywatyzacji sektora państwowego

i) wprowadzeniu elementów rynku

kapitałowego

j) przebudowie systemu podatkowego

k) stłumieniu hiperinflacji

l) zrównoważeniu rynku dóbr konsumpcyjnych,

zaopatrzeniowych i inwestycyjnych

m) wprowadzeniu wewnętrznej wymienialności

złotego

n) dynamicznym rozwoju sektora prywatnego

o) znacznym

wzroście

obrotów

handlu

zagranicznego i szybkich zmianach jego

struktury

p) poprawie efektywności gospodarowania

Koszty ekonomiczne

a)

w 1990 roku PKB obniżył się w stosunku do

roku wcześniejszego o 11,6%; a w 1991 o

7%, zaś produkcja przemysłowa obniżyła się

o 23% 1990 roku i 14,2% w 1991 roku

b)

pojawienie się masowego bezrobocia (w

1990 roku stopa bezrobocia wynosiła 6,3%;

w 1991 – 11,8%; w 1992 – 13,6%; w 1993 –

16,4%)

c)

duży spadek płacy realnej (około 25% w

1990 roku i około 30% w latach 1990-93)

d)

dramatyczne załamanie w budownictwie

mieszkaniowym

(liczba

mieszkań

oddawanych do użytku spadła ze 170,1 tys.

przeciętnie

w latach 1986-1990 do 76,1 tys. w 1994)

e)

powstanie patologicznych zjawisk związanych

z nielegalnym importem towarów, korupcją,

sprzedażą majątku państwowego ze stratą

dla skarbu państwa, udział członków rządu

i parlamentu w spółkach

Dziękuję za uwagę