Kleje, kity,

szpachlówki i

preparaty

powłokotwórcze –

zarys historyczny i

receptury.

Grażyna Sławinowska

KLEJE

Klej – substancja, która prowadzona między

powierzchnie przylegające dwóch
przedmiotów, wykonanych z takich samych
lub różnych materiałów, umożliwia trwałe
ich połączenie w procesie klejenia. Kleje są
zaliczane do materiałów czynnych
powierzchniowo (podobnie jak farby,
lakiery i detergenty), których cechą
charakterystyczną jest zwiększanie adhezji.

Klej glutynowy

Jako spoiw farb oraz do zapraw kredowych lub

gipsowych używano już w starożytności.
Pliniusz wśród spoiw używanych w Egipcie do
malowania między gumą arabską, mlekiem,
jajkiem i woskiem wymienia klej zwierzęcy .Klej
glutynowy, z którego w średniowieczu
sporządzano zaprawy gipsowe i kredowe, był
klejem skórnym. Obok kleju skórzanego
stosowano również inne gatunki klejów
zwierzęcych, przede wszystkim kleje kostne i
rybne.

Klej skrobiowy

Wyciągi wodne z nasion lnu oraz ziaren

zbożowych, uzyskiwane były w temperaturze

wrzenia, używano zarówno do malarstwa

sztalugowego jak i ściennego. Substancje te

jako spoiwa stosowane były powszechnie do

XVIII w a nawet do poł . XIX w. Klejem

skrobiowym można kleić papier, tkaniny,

blachę ale nie drewno. Jest on o wiele słabszym

klejem od kleju zwierzęcego ale nie wywołuje

jednak tak silnych naprężeń. Klej ten nie jest

trwały ale jego szybkiemu rozkładowi można

zapobiec przez niewielki dodatek formaliny.

Receptury

klajster z mąki żytniej:
1 części drobno mielonej mąki
1części zimnej wody
5 części wrzącej wody
0,05 części formaliny



Mąkę rozrabiamy w zimnej wodzie



Rozczyn należy wlać do wrzątku i
nieustannie mieszać aż do zagotowania

W jaki sposób robi się klej z mąki
czyli klajster.



[…] Jest jeden klej który się robi z

gotowanego ciasta, który to dobry jest dla

pudełkarzy i dla majstrów co robią książki i

zdatny jest do klejenia razem papierów a

także do przylepiania cyny na papierze. Klej

ten robi się w taki sposób: weź garnek

prawie pełen czystej wody i zagrzej mocno.

Gdy ma się zagotować, weź mąki dobrze

przesianej i wsypuj po trochu do garnka

,ciągle mieszając pałeczka lub łyżka pozwól

niech zawrze i nie zrób go za gęstym

zdejmij wlej do miseczki jeśli chcesz żeby

nie cuchnął dodaj soli i używaj go kiedy

potrzebujesz.

Kazeina

Występuje w mleku zwierzęcym w

postaci związanej z wapniem, jako tzw.
kazeinian wapnia.

Była znana już w starożytności jako

bardzo silny, nierozpuszczalny klej do
klejenia drewna. W średniowieczu
wspomina o niej Mnich Teofil i Cennino
Cenni.

Preparaty
powłokotwórcze

Tworzą powłoki, które naniesione cienką

warstwą na powierzchnię przedmiotu zestalają
się i tworzą warstwy zdolne do pełnienia
funkcji estetycznych i ochronnych.
Podstawowym składnikiem jest substancja
błonotwórcza (spoiwo). Cienka postać
uzyskiwana jest przez rozpuszczenie lub
zdyspergowanie żywicy w odpowiedniej cieczy.
Są to m in. werniksy, fiksatywy i wszystkie
preparaty zabezpieczające powierzchnię
przedmiotów.

Werniksy

Służą do zabezpieczania powłok malarskich

1.

Podział werniksów



Werniksy terpentynowe



Werniksy alkoholowe



Werniksy olejne :



Tłuste (przewaga oleju ),



Chude (przewaga żywicy)



Półtłuste (proporcje żywicy i oleju są

porównywalnie takie same)

Sporządzanie werniksu damarowego z

dodatkiem polimeryzowanego oleju w
podwyższonej temperaturze

Do szklanego lub emaliowanego naczynia wsypuje się 100 części

damary rozbitej na drobne kawałki i dolewa się do niej 10 -15

części polimeryzowanego oleju lnianego. Mieszaninę te powoli

ogrzewa się na małym płomieniu, aż damara stopi się i rozpuści się

w oleju. W temperaturze 200 stopni z żywicy ,która zawiera zawsze

pewien procent wody zaczyna uchodzić para wodna i masa silnie

się pieni. Dopóki pienieni nie ustanie utrzymuje się temperatur na

tej wysokości a następnie dodaje się dobrze oczyszczonego,

odwodnionego oleju terpentynowego jednak tylko w małej ilości.

Dopiero po zmieszaniu rozrzedza się skoncentrowany rozwór całą

ilością olejku tj. 300części.By przyspieszyć schnięcie oleju dodaje

się jeszcze na gorąco 0,2 części olejanu lub żywiczanu

kobaltowego. Gotowy werniks pozostawia się przez krótki czas do

ustania, by usiadły grubsze zanieczyszczenia, następnie przelewa

się do butli, którą zamyka się hermetycznie i na miesiąc pozostawia

się u ciemności. Warunkiem osiągnięcia dobrego wyniku jest

powolne ogrzewanie żywicy do maksymalnej temperatury 120- 140

stopni. Przy gwałtownym ogrzewaniu damara przypala się i

brunatnieje, przez co obniża się jakoś werniksu.



Możliwe jest również sporządzanie werniksu damarowego w

temperaturze normalnej. W pierwszej kolejności należy ułożyć

rozbitą damarę na suchym i ogrzanym miejscu w celu

odparowania zawartej w niej wilgoci.(temperatura nie może być

zbyt wysoka żeby żywica nie uległa stopieniu). Następnie

odparowaną damarę wkłada się do woreczka z gęstej gazy , który

zanurza się do naczynia z odwodnionym, dwukrotnie

rektyfikowanym olejkiem terpentynowym. Naczynie powinno mieć

szczelne zamknięcie by zapobiec odparowywaniu rozpuszczalni

kapo kilku dniach damara rozpuści się, zanieczyszczenia w niej

zawarte pozostaną w woreczku. Do roztworu dodaje się następnie

polimeryzowanego oleju lnianego w stosunku 10- 15 części na 100

części żywicy oraz w razie potrzeby sykatywy kobaltowej (0,2

części)Gotowy werniks pozostawia Si do ustania w dokładnie

zamkniętym naczyniu i chroni przed światłem.



Tworzy się również werniksy z dodatkiem wosku pszczelego gdzie

proporcje są takie same jak w przepisach wyżej ale na 100 części

damary dodaje się 15-30 części wosku pszczelego

Fiksatywy



Fiksatywy dzielimy na:



wodne (gdzie rozpuszczalnikiem jest
woda) i są to np. roztwory gum
roślinnych spoiw glutynowych kazeiny
świeże mleko.



Bezwodne (oparte na rozpuszczalnikach
organicznych) np. 5% roztwór szelaku w
spirytusie lub 80g jasnej kalafonii w
900cm3 spirytusu denaturowego.

Fiksatywy- receptury

Dawniej utrwalano rysunek przez szybką kąpiel w roztworze

gumy roślinnej, kleju zwierzęcego lub skrobiowego. Przy

rysunkach większego formatu nasączano papier klejem, a po

ukończeniu rysunku poddawano go działaniu pary wodnej i

wówczas to klej łączył cząstki utrwalanego materiału.
Utrwalaczem (np. do rysunków węglem) może być białko jaja

kurzego ubite, a następnie rozrzedzone mała ilością wody lub

denaturatu z rozpuszczoną w nim utartą kalafonią (w ilości 20g

na 1l spirytusu lub 100g białego szelaku w 1l spirytusu.
Najlepszymi zaś utrwalaczami do pastelu są fiksatywy szybko

utleniające się, gdyż dokonują najmniejszych zmian w układzie

cząsteczek farby. Są to np. 2-3% roztwory



mastyksu w spirytusie lub eterze,



roztwór damary w benzenie,



roztwór terpentyny weneckiej w alkoholu



roztwór jasnego szelaku w spirytusie

Kity i szpachlówki

Kit - ogólna nazwa różnorodnych, bardzo gęstych mas

plastycznych, twardniejących po pewnym czasie od użycia,

stosowanych objętościowo w następujących celach:



wypełnianie przestrzeni o jednocześnie dość dużej

szerokości, jak i głębokości, takich jak: duże szpary,

szczeliny i otwory



uszczelnianie nieruchomych połączeń o dużym luzie lub

niedokładnie przylegających



łączenie elementów za pomocą dużych spoin

Szpachlówka– substancja nakładana na podłoże w celu

wypełnienia uszkodzeń i ubytków, jego wyrównania i

wygładzenia. Szpachlówki do celów artystycznych

otrzymać można przez zmieszanie w odpowiednich

proporcjach kredy i pokostu lnianego.

Podział kitów

Klejowe-składające się z wody klejowej i

kredy (gdzie wodę klejową rozrabiamy w

proporcji 1l wody – 10dag kleju i

dodajemy tyle kredy aby kit miał

konsystencje pasty)

Olejne- będące właściwie gęsta i szybko

wysychająca farbą olejną

Emulsyjne - zawierające klej i olej
Woskowy - mieszanina kredy lub innego

barwnika z woskiem.

Przykłady receptur



Kitowanie drewna
Kit stolarski 1 cz trocin (bądź pyłu

drzewnego)1 cz. Kredy, 1 cz średniego

gęstego kleju i niewielka ilość glinki ugrowej



Kitowanie polichromii
kit przyrządzony z kredy bolońskiej i słabej

wody klejowej ok 8 %

Rękopis lukkański (XI) w zaleca do kitowania

kamieni mieszaninę kleju rybiego kleju

byczego w jednakowej ilości w wodzie

wrzącej zmieszana z proszkiem marmurowym

Bibliografia

1.

Ślesiński Władysław ,,Techniki
malarskie: spoiwa organiczne”

2.

Hopliński Jan ,,Farby i spoiwa
malarskie”

3.

Cennini Cennino ,,Rzecz o malarstwie”

4.

Slansky Bohuslav „ Technika
malarstwa.
Materialy do malarstwa i konserwacji.”

Dziękuje za uwagę.