Koniec XVIII i wiek XIX to czas przełomu w odniesieniu do
opieki nad moralnie zaniedbanymi - jak ich wtedy nazywano.

W XIX w. powstają liczne zakłady poprawcze (zwane

przytułkami, koloniami, reformatoriami)

Nieletnich oddziela się od dorosłych przestępców. Celem

kary pozbawienia wolności była nie tyle zemsta na winowajcy co

jego poprawa. Z jednej strony modyfikowano (np. Belgia) znane od

XVI w. formy opieki w więzieniach i zakładach wychowawczych

/wspólnota życia, umoralnianie, surowa karność, regulamin, praca

i kształcenie elementarne- brak indywidualizacji/

W przeciwieństwie do tego systemu w Szwajcarii upowszechniano

(wzór Pestalozziego, Fellenberga) model wcielania nieletnich do

rodzin rolniczych / w tym systemie wszystko zależało od głowy
rodziny. Dodatnie strony: atmosfera rodzinna. Negatywne: brak

planowej nauki, pracy/

Francja: system mieszany /sztuczne rodziny złożone z

pewnej liczby wychowanków, mieszkających w oddzielnych domach,

połączonych wspólnotą życia pod okiem wychowawcy/

Kierunki rozwoju opieki moralnie (społecznie) niedostosowanych

system celkowy 1828 r. (Filadelfia): całodzienna i całonocna

separacja więźniów (osobne oddziały dla dzieci i młodzieży)
system auburnski (miasto Auburn): rozwinięcie systemu

celkowego/ zakaz kontaktu werbalnego między skazanymi w

porze nocnej. Resocjalizacja przez pracę, naukę, wychowanie

religijne/.
system progresywny (Szwajcaria): więzień przechodził przez

kolejne etapy na drodze adaptacji do życia społecznego.

Uważano, że grupa wpływa demoralizująco na osadzonego.
resocjalizacja przez wspólnotę rodzinną (Pestalozzi,

Fellenberg zakład w Hofwyl). W XIX w. ten model był najpełniej

realizowany w Mettrey we Francji / tekst źródłowy/
republika młodzieżowa w Freeville (1895) w stanie Nowy

York (idea całkowitej samodzielności i odpowiedzialności

wychowanka). Była to pierwsza placówka w której jednocześnie

przebywali chłopcy i dziewczęta. Ustanowiono trójdzielny

/Monteskiuszowski/ model władzy. Dbano o zdrowie

wychowanków, sporo czasu poświęcano na sport i kulturę.

Włochy: św. Jan Bosco (1815-1888)

- W 1842 r. zakłada w Turynie Oratorium (św. Franciszka Salezego)

dla dzieci w myśl dewizy „ora et labora” /około 1850 r. w zakładzie

było już 700 dzieci, co skłoniło go do uruchomienia kolejnych

oratoriów/

- założyciel Zgromadzenia Salezjanów (1859)

- Wydawał podręczniki / „Historia święta”, „Krótka historia Kościoła”,

„Nauczanie młodzieży”- 80 wydań/

- Wydawał czasopisma dla dzieci: „Przyjaciel dzieci”, „Czytania

Katolickie” oraz książki – „Nauczanie młodzieży”

- Twórca warsztatów w których uczono zawodu (m.in. stolarstwo,

szewstwo, krawiectwo, piekarstwo)

- Salezjanie utworzyli ponad 160 placówek do końca XIX w. w

Europie dla blisko 100 tys. wychowanków. W samym Turynie

przebywało około 1400 wychowanków, uczących się różnych

rzemiosł, pobierających naukę w gimnazjum.

- Atmosfera zakładów salezjańskich: unikano metod represyjnych,

karcenia wychowanków. Ze względu na ustawiczne chronienie

dziecka od zła ten system zwano „prewencyjnym”.

- W Rzymie było 10 placówek dla dzieci moralnie zaniedbanych,

głównie prowadzonych przez zgromadzenia zakonne

- Władze państwowe w pełni współpracowały z zakonami

Francja

- opiekę nad nieletnimi sprawują głównie instytucje

dobroczynne, zwane „koloniami rolniczymi”/cel:

poprawa moralna wychowanka, wdrożenie do pracy,

głównie na roli/

- obok „kolonii rolniczych” istniały znane wcześniej

sierocińce

- 1839 r. pierwszy zakład dla dzieci przestępczych powstał

w Mettrey pod Tours. Prowadził go August de Metz.

- Twórcy placówki uważali, że przestępstwa popełniane

przez nieletnich są skutkiem zaniedbań wychowawczych

w rodzinie i środowisku dlatego należy otoczyć ich

należytą opieką wychowawczą. Praca na roli „sprzyja

rozwojowi fizycznemu i łagodzi namiętności”.

- Wychowanków podzielono na oddziały zwane rodzinami

(po 30-40 osób, które nadzorował zwierzchnik.

Poszczególne rodziny, oznaczone kolejnymi literami

alfabetu, zajmowały piętrowe, niewielkie domy, a cala

kolonia przypominała wioskę. Prócz pracy uczono

podopiecznych, ściany domków wyklejono obrazami i

cytatami umoralniającymi.

- Przez 20 lat wzrosła liczba wychowanków do

blisko

700. Rząd francuski wspierał finansowo tę placówkę i

nowopowstające kolonie poprawcze /blisko 50 kolonii w 1857 r.,

z tego 12 rządowych i 37 prywatnych/

- Do kolonii przyjmowano nieletnich przestępców w wieku od 8

do 20 lat. Uczono ich pisać, czytać, rachunków i elementarnej

wiadomości z historii. Każdy z wychowanków mógł wybrać 1

zawód /kolonia miała liczne warsztaty/podopieczni uczyli się gry

na instrumentach dętych i bębnach wojskowych. Za pracę

otrzymywali wynagrodzenie, a najlepsi nagrody pieniężne i

honorowe.

- Kary: napomnienia, areszt ze związanymi rękami, zakaz zabaw

- /placówka stała się wzorem dla innych tego typu placówek w

Europie i w świecie/

- Francja wprowadziła w końcu XIX w. instytucję zawieszenia

kary (1891 r.).

Stosowano praktykę wolności dozorowanej. Zostało to

potwierdzone wprawie z 1912 r. ustanawiającym sądy dla

nieletnich (13 -18latkowie)

W 1855 r. przy kolonii Metrrey powstaje „Dom

Ojcowski”- placówka dla niepoprawnych dzieci z

zamożnych rodzin. Z każdym podopiecznym de Metz

przeprowadzał osobistą rozmowę (często na tym

etapie następowała wola poprawy). Dom Ojcowski

miał osobne wejście, chłopcy spali w osobnych

celkach, nie mogli się miedzy sobą porozumiewać.

Środki wychowawcze polegały na stosowaniu rad,

pouczeń, przykładów. Każdy wychowanek miał swego

pedagoga, który czuwał nad jego edukacją i

zachowaniem. W miarę poprawy chłopiec mógł

opuścić celkę i przechodził do ładniejszego

pomieszczenia. Chłopiec mógł odbywać przechadzki

po okolicy z opiekunem po to by widział ciężką pracę

chłopów. Taka terapia trwała około 2 miesięcy. De

Metz kontaktował się wówczas z rodziną chłopca i

decydował czy można oddać go rodzinie czy też

kontynuować terapię.

Francja c.d.

- na początku XX w. istniała instytucja rodzin

zastępczych. Sprecyzowano zasady opieki nad
dziećmi nieślubnymi

- W 1912 r. ruszają we Francji sądy dla nieletnich /

wobec nieletnich 13-18 lat, którzy dokonali
przestępstwa stosowano dozór wolnościowy, nie
dłużej niż do ukończenia przez dozorowanego 21 lat.
oprócz tego przewidziano dozór kuratora tytułem
próby (wybierano osoby godne zaufania - mogły być
to zarówno kobiety jak i mężczyźni, pełnienie tych
funkcji było nieodpłatne. Kuratorów zawodowych we
Francji ustanowiono dopiero po II wojnie światowej
(1945)

Holandia

- wzór francuskie kolonie rolnicze. W holenderskich koloniach (od

1818 r.) przebywali w dorośli żebracy, małoletni. W połowie XIX w.

powstaje w Rijssel osada rolnicza dla 150 chłopców w wieku od 9

do 14 lat, zwana niderlandzkim Mettrey.

- Osada znajdowała się w pięknym, otoczonym zielenią miejscu.

Wychowankowie mieszkali w osobnych domkach.

- Podopieczni byli wychowywani w sposób wojskowy: „odgłos trąby

budzi ich rano, wzywa do stołu, do szkoły, warsztatów, ogrodów,

roli i z powrotem do domu. Trzy razy dziennie, po śniadaniu, przed

obiadem i przed wieczerzą odbywa się rewia ogólna. Nadaje się

stopnie dowódcom manewrów (...) najmniejszy błąd w

poruszaniach lub postawie wywołuje naganę”.

- We wszystkich pomieszczeniach umieszczano umoralniające

zwroty /np. „ubogim jest człowiek, który nie ma nic więcej prócz

pieniędzy” ; „praca ma złoty fundament” lub „głupim jest kto żyje

ubogo, ażeby umierał bogato”. Biblia była jednym z ważniejszych

środków wychowania.

- Nie stosowano kar cielesnych, co wieczór 1 godzinę poświęcano

na ćwiczenia fizyczne. Pobyt w zakładzie uzależniony był od woli

rodziców (w każdym momencie mogli zabrać dziecko)

- Uroczyście obchodzono urodziny poszczególnych wychowanków

- Wychowankowie tej kolonii wyrastali na ogół na porządnych

obywateli

Anglia

- w Anglii już od X w. istniało prawo zakazujące wykonywania kary

śmierci na przestępcy poniżej 15 r. życia (z wyłączeniem

recydywy)

- 1876 r. system probacji, czyli zawieszenie wykonywania kary po

złożeniu przyrzeczenia dobrego sprawowania się i wyrażenia

zgody na poddanie się kontroli kuratora społecznego lub

zawodowego /wprowadzony przez Kościół anglikański/

- Na przełomie XVIII/XIX w. parlament pracował nad

ustanowieniem rozwiązań prawnych, które wykluczałyby

umieszczanie młodocianych przestępców razem z dorosłymi

- W 1846 r. Maria Papè Carpantier (1815-1878)zakłada w

Lewi’s Mead szkołę, w której oddziaływała na wychowanków

przez wychowanie religijne i moralne /akcentuje potrzebę

tworzenia nowoczesnych placówek, prowadzonych przez

państwo, instytucje społeczne i osoby fizyczne)

- Pod wpływem rozwiązań w Mettrey w Anglii uruchomiono

instytut, zwany „Szkołą Redhilską” (1850)który szybko zdobył

opinię najlepszej placówki brytyjskiej. Wizytował ją de Metz.

Powodzenie tego zakładu zaowocowało powstaniem National

Reformary Union, które roztoczyło opiekę nad ok. 50 tys.

nieletnich, podrzutków, opuszczonych i żebraków. W 1868 r.

istniało w Anglii 50 zakładów poprawczych dla chłopców i 36 dla

dziewcząt (+ Szkocja 14 placówek)

Anglia c.d -

Borstal

- zakłady Borstalu przeznaczone były dla młodzieży przestępczej

w wieku od 16 do 23 lat. Pierwsza placówka ruszyła w 1905 r. z

inicjatywy sir Evelin Ruggles - Brise

- Podstawa systemu: indywidualizacja w traktowaniu

podopiecznych, każdy zakład przeznaczono dla innego typu

młodzieży (ze względu na wiek, rozwój umysłowy, fizyczny,

stopień demoralizacji) Prowadzono rzetelne rozpoznanie,

selekcję.

- Każdy zakład składał się z kilku domów (dla 60-70 wychowanków

podzielonych na grupy)

- Podopieczni pracowali przy budowie dróg, mostów itp., następnie

przechodzili przez szkolenie rzemieślnicze, uczyli się w szkole

- Wychowankowie dzielili, w zależności od noszonych ubrań, na

„brązowych”/bez przywilejów/ i „błękitnych”/pracowali bez

nadzoru, swobodnie poruszający się, bez nadzoru/ Błękitnym

stawał się wychowanek po przejściu 4 stopni brązowych

- Przywiązywano wagę do wychowania fizycznego

- Odwoływanie się do honoru wychowanka dawało pozytywne

rezultaty

- 1908 r. „Children Act”- zwany „kartą dziecka” /dokument

obejmował całokształt spraw związanych z opieką na dzieckiem

nieślubnym- ustanowiono opiekuna z urzędu/

Belgia

- Dwa pierwsze zakłady poprawcze /kolonie/ powstały w 1843 r. z

inicjatywy Ministerstwa Sprawiedliwości /tzw. ècoles de réforme), jedna

dla chłopców (500) i druga dla dziewcząt(300). Nadzorował je główny

inspektor więzień w Belgii. Kilka lat później powstała kolejna placówka.

Wszystkimi kierował Wilhelm Poll, a potem jego syn.

- Wychowankowie podzieleni byli na oddziały, którymi zawiadywali

nadzorcy

- Prócz pracy na roli uczono ich rzemiosła, wpajano elementarne

wiadomości, umoralniano ich

- W Belgii (poł. XIX w.) powstawały tzw. maison penitentiare k.

Luksemburga – były to placówki w których resocjalizowano przez pracę,

ale stosowano też środki karno-represyjne

- Dzieci w Belgii poddawano badaniom testowym. W laboratorium

psychologicznym w Moll przechodziły badania słuchu, wzroku,

wydolności fizycznej. Po 3 miesiącach pobytu w Instytucie kierowano je

do zakładów wychowawczych. Dzieci upośledzone umysłowo kierowane

były do szkół zamkniętych.

- W 1881 r. w Belgii przyjęto ustawę o opiece społecznej /dotyczyła

zasad opieki nad upośledzonymi umysłowo, chorymi, niewidomymi,

kalekami/

- w 1912 r. uchwalono ustawę o opiece nad dzieckiem (wg Balcerka był

to „mały kodeks praw dzieci”)

USA

- 1876 r. rusza reformatorium w Elmirze dla

skazanych w wieku 16-20 lat

- Republika młodzieżowa w Freeville (1895)-

ośrodek wiejski, przeznaczony dla opuszczonej i

trudnej młodzieży obu płci. W 1912 r. było tam

100 chłopców i 70 dziewcząt- z tego 35%

skierowanych przez sądy, reszta przez rodziców

lub opiekunów, w wieku 14-21 lat. Był to

prywatny zakład: idea „wolność” i „Nic bez

pracy” /tekst źródłowy/

- Miasto chłopów „Boys Town” w Omaha, stan

Nebraska (1917)była to placówka dla

opuszczonych chłopów, którym starał się dać

wszechstronne wychowanie, przygotowanie

zawodowe

Szwajcaria

- za prekursora opieki nad dziećmi opuszczonymi, osieroconymi i

zaniedbanymi moralnie uznaje się Jana Henryka Pestalozziego

/miłość do dziecka, empatia, wyrobienie w wychowanku sił

pozwalających mu na pełny udział w życiu społecznym/ W pierwszym

zakładzie (Neuhof) Pestalozzi stworzył podstawy swego systemu

opiekuńczego / praca fizyczna podstawą rozwoju psychofizycznego,

ogólne wykształcenie drogą ku harmonijnemu rozwojowi sił i

zdolności, które dała dziecku natura: „coraz bardziej zdaje sobie

sprawę, że możliwości realizowania swoich ideałów opierają się na

ojcowskim stosunku do dzieci (...) dopiero gdy stosunki w zakładzie

ułożą się jak w rodzinie, można będzie mieć nadzieją na dobre wyniki

wychowania. Bez takiej organizacji zakładu wszelkie nadzieje

pozostaną w sferze marzeń”

- Poza Neuhof opiekował się dziećmi w Stanz, Burgdorf, Yverdon.

W placówkach tych prowadził szkoły elementarne, także seminaria

dla nauczycieli i szkołę średnią (Yverdon)

- W XIX w. szwajcarskie zakłady wychowawczo-poprawcze podlegały

ustawodawstwu poszczególnych kantonów

- Interesującą placówką był zakład w Baechtelen k. Berna

/stosowano selekcję, podział na rodziny, atmosfera przyjaźni, praca

na roli,nauka rzemiosła, schludne domki, obchodzono święta i

różnorodne uroczystości/

- Istniało zróżnicowane ustawodawstwo w poszczególnych kantonach

Austria i Austro-Węgry (od 1867r.)

- W austriackim kodeksie karnym z 1852 r.

wyodrębniono 3 okresy wiekowe odpowiedzialności

karnej nieletnich: do 10 lat, 10-14 i 14-20 lat. Nieletni do

10 r. nie ponosili żadnej odpowiedzialności za swoje

czyny. Za zbrodnie popełnione w przedziale wiekowym

10-14 lat nieletnich kierowano do placówek

wychowawczo-poprawczych. Po 20 r. życia –pełna

odpowiedzialność (zamiast kary śmierci wieloletnie

więzienia)

- 1885 ustawa o zakładach poprawczych sądy orzekały w

stosunku do nieletnich 14-18 lat umieszczenie ich w

zakładzie wychowawczo-poprawczym (mogli w nich

przebywać do 21 r. życia) Na wzór niemiecki

ustanawiano dozór kuratorski, kierowano do rodzin

zastępczych, do zakładów wychowawczych i ostatecznie

poprawczych. Do wybuchu I wojny światowej liczba

zakładów wychowawczo-poprawczych była

niezadowalająca

W 1905 r. Minister Sprawiedliwości nakazał tworzenie w

więzieniach specjalnych oddziałów dla nieletnich w wieku 14-18

lat.

Austro-Węgry były jedynym krajem europejskim, który

organizował (w pełni) państwową opiekę nad dziećmi

zaniedbanymi, opuszczonymi i występnymi (ustawy z 1908 i 1913

roku)

………..

Na obszarze zaboru austriackiego pierwsze zakłady

wychowawczo-poprawcze powstały tuż przed I wojną światową w:

Przędzielnicy k. Przemyśla na przełomie 1913 /1914 roku i w

Cieszynie (1912 r.), znany jako Śląski Krajowy Zakład

wychowawczo-poprawczy /dla 150 chłopców kierowanych na

mocy wyroków sądowych. Wykonywali pracę, uczyli się, mieli

prawo do rekreacji. Za najcięższe przewinienia stosowano kary

cielesne (chłosta). Za dobre sprawowanie wychowankowie

otrzymywali bilety do kina, przepustki do miasta, pozwolenie

na

wyjazd do rodziny i inne.

Niemcy-ziemie niemieckie

- w 1833 r. w małym domku we wsi Horn k. Hamburga

powstał prywatny zakład dla dzieci przestępczych i

pozbawionych opieki. Placówka ta szybko stała się punktem

odniesienia dla innych zakładów w Niemczech

- Kierownikiem szkoły był Jan Henryk Wichern (1808-1881)

w zakładzie było dużo sierot, dzieci porzuconych,

przestępczych. Do zakładu przyjmowano dzieci od 8 lat, w

zakładzie przebywały 4-5 lat

- Tworzono rodzinne warunki, dzieci podzielono na grupy

(rodziny obejmujące 12 osób) zamieszkujące osobne domki.

- Resocjalizowano przez pracę, prowadzono naukę (m.in.

religia, arytmetyka, geografia, historia, botanika, zoologia,

fizyka, nauczano rzemiosła

- W połowie XIX w, prócz domu poprawczego, powstałą pensja

wychowawcza dla 30 dzieci zamożnych rodziców /pensja

szybko stała się bardzo znana dlatego przebywały w nich

dzieci nawet z Anglii). Wychowankowie pracowali na roli,

pobierali naukę m.in. greki, łaciny i języka francuskiego.

ziemie niemieckie c.d

- niemiecki kodeks karny z 1871 r. chronił 12 letnie dzieci przed

odpowiedzialnością karną ale mogą być umieszczane w

zakładach wychowawczych lub poprawczych. Nieletni (12-18 lat)

działający z rozeznaniem mogli być skazani na pobyt w więzieniu

dla nieletnich

- 1878 r. ustawa o wychowaniu przymusowym dla nieletnich

przestępców (dot. dzieci w wieku 6-12 lat). Dziecko trafić mogło

do obcej rodziny lub do zakładu wychowawczego.

- 1896 r. kodeks cywilny i 1900 r. nowa ustawa o wychowaniu

publicznym nieletnich - w miejsce wychowania przymusowego

- wprowadzono wychowanie opiekuńcze (1900). Ustawa kładła

szczególny nacisk na sprawowanie opieki nad zaniedbanymi

dziećmi (do 18 r. życia) przez gminę. Wychowanie publiczne

miało odbywać się pod nadzorem państwa i na koszt publiczny w

obcej rodzinie lub w zakładzie wychowawczym i poprawczym.

- z chwilą powstania sądów dla nieletnich (1908 r.) rośnie rola

opieki specjalistycznej: Lekarze, psychiatrzy, pedagodzy. W 1911

r. było w Niemczech 200 sądów dla nieletnich. Jednocześnie

rozwija się instytucja kuratora, rodziny opiekuńcze.

- w końcu XIX w. ustawodawstwo niemieckie osobno regulowało

opiekę nad dziećmi przestępczymi i opuszczonymi

ziemie polskie zaboru pruskiego

- w latach 1883-1885 powstał Pomorski Zakład Krajowy w Chojnicach (z

założenia przeznaczony dla obojga płci powyżej 18 lat: skazanych

wyrokami za włóczęgostwo, żebractwo, nierząd) Był to kompleks 2-

piętrowych budynków, zbudowany z dobrej cegły, wyposażony w obiekty

gospodarcze, siec kanalizacyjną i wodociągową.

- Od 1889 r. do zakładu byli przyjmowani również ubodzy, chorzy i

niewidomi. Na mocy niemieckiej ustawy z 1900 r w 1901 r. utworzono

oddział wychowawczy /dla około 100 chłopców do lat 18 skierowanych z

wyroków sądów opiekuńczych i powiatowych/

- w zakładzie panowała bardzo surowa dyscyplina, surowsza niż w

Studzieńcu. Wychowankowie przebywali pod stałym nadzorem

wychowawców. W 1901 r. w zakładzie było blisko 600 nieletnich.

- Zakład czerpał dochody z drukarni, gospodarstwa rolnego, ogrodnictwa,

cegielni i licznych warsztatów.

- Zakład posiadał własny szpital i aptekę
- Nieletni uczęszczali do szkoły zakładowej. Uczyli ich nauczyciele

dochodzący z miasta /uczyli w małym wymiarze godzin/

Zakład wychowawczo-poprawczy w Szubinie

- placówka powstała z inicjatywy poznańskiego samorządu. Władze

miejskie Szubina odstąpiły na ten cel 12 morgów ziemi leżącej za

miasteczkiem wraz z 10-letnim budynkiem (po lazarecie powiatowym)

- W latach 1888-1902 budynek zmodernizowano i rozbudowano

/powstały 2 sypialnie, 4 izby lekcyjne/

- Do zakładu kierowano nieletnich przestępców w wieku od 10 do 21 lat.

Naukę prowadzono w języku niemieckim (germanizacja)

- Stosowano surowe kary: chłosta, dodatkowa praca, ograniczenie racji

żywnościowych, areszt

- W zakładzie tym stale przebywało ok. 200 osób
- Nie organizowano żadnych zajęć rekreacyjnych, po pracy i nauce byli

zamykani w sypialniach

- Na mocy ustawy z 1900 r. zakład opracował nowy regulamin,

zatwierdzony w 1901 r. /ograniczono kary cielesne ale i tak za

najmniejsze przewinienia wymierzano karę „kijów”, istniała izolatka

karna, ograniczano racje żywnościowe/

- Młodzież pracowała głównie na roli. Warsztaty przeznaczone były dla

młodzieży starszej, powyżej 14 r. życia

- W zaborze pruskim powstały inne placówki w: Cerekwicy,

Pleszewie, Kamieniu, Grudziądzu

Rosja

- w 1843 r.- przy petersburskim więzieniu otworzono oddział dla

małoletnich aresztantów

- Z prywatnych funduszy tworzono przytułki (Narwa –1848 r.), Rewlu

(1850), Moskwie (1863), a w Petersburgu zakład moralnej poprawy

dziewcząt w 1864 r.

- W moskiewskim przytułku dla nieletnich przestępców istniały

warsztaty (produkcja obuwia, usługi introligatorskie)

- W Rosji, po zniesieniu poddaństwa (1861),dokonano korekty w

kodeksie karnym- łagodzenie kary

- Zgodnie z ustawą z 1897 r. dzieci do lat 10 były całkowicie zwolnione

z odpowiedzialności karnej, a nieletni 10-17 lat-jeśli popełnili czyn

bez rozeznania podlegali dozorowi rodziców lub opiekunów

- Do połowy XIX w. nieletni przestępcy trafiali na ogół do zwykłych

więzień. Dopiero w ustawie z 1864 r. zadecydowano, że będzie się je

umieszczać w zakładach poprawczych /prowadzonych przez

organizacje wyznaniowe, stowarzyszenia, osoby prywatne/

- W 1909 r. uchwalono ustawę „O zakładach wychowania

przymusowego dla nieletnich” /cel przystosowanie do uczciwego

życia nieletnich w wieku od 10 do 17 lat kierowanych do placówek

wych. na mocy orzeczenia sądu/

- W Rosji brakowało placówek poprawczych a placówki wychowawcze

podlegały kompetencji Centralnego Zarządu Więziennictwa.

- Sądy dla nieletnich organizowano od 1912 r.

ziemie polskie zaboru rosyjskiego

Kodeks Karzący Królestwa Polskiego z 1818 r. /pierwszy w

historii państwa polskiego/ określał, że młodociani do

lat 12 podlegają tylko „karceniu domowemu”.

Młodociany (15-18 lat), który popełnił zbrodnię - i

pochodził przy tym ze środowiska zaniedbanego

moralnie - karany był (nie jak za zbrodnię) lecz jak za

występek popełniony przez dorosłego człowieka. Jeśli

pochodził z normalnego środowiska to w pełni

odpowiadał za swój czyn. Najwyższa kara dla nieletnich

było zamkniecie na okres 1 roku w domu poprawy lub w

areszcie publicznym /ograniczano im racje

żywnościowe, wykonywali prace, pobierali naukę i byli

umoralniani w duchu religijnym/

Z instrukcji z 17 IX 1823 r. pochodzi zapis, że:
„wiek także przy umieszczaniu więźniów na względzie

mieć potrzeba; szczególniej więźniów małoletnich, nie

mających 15 lat, z dorosłymi zbrodniarzami mieszać nie

należy, dla uniknięcia ich zepsucia”

Od lat 20-ych XIX w. starano się nie

umieszczać w jednej celi nieletnich z dorosłymi

więźniami.

W stosunku do młodocianych od 1861 r. odchodzono

od kar cielesnych.

Dorosłych przestępców powszechnie karano chłostą.

W Królestwie Polskim organizowano:

gubernialne, powiatowe i miejskie rady opiekuńcze,

w celu zwalczania włóczęgostwa, żebractwa,

przestępczości.

Zakłady opiekuńcze dla dzieci niedostosowanych

społecznie otoczone były stałym nadzorem, m.in. z

uwagi na potencjalną możliwość działalności

niepodległościowej.

Niewątpliwie na ziemie polskie zaboru

rosyjskiego docierały prądy penitencjarne z Europy

zachodniej.

W Kodeksie Kar Głównych i Poprawczych KP z

1847 r. aż 7 artykułów dotyczyło okoliczności

łagodzących względem nieletnich. Znalazło się w nim

zalecenie by nieletnich, skazanych na umieszczenie w

domu poprawy, twierdzy lub wieży nie mieszać z

dorosłymi przestępcami.

W praktyce zapis ten wprowadził w życie

nadzorca więzienia kieleckiego - Franciszek

Maternicki w 1850 r. /wszystkich nieletnich 10-14 lat

umieścił w osobnym oddziale/ Wobec nieletnich (w

wieku 10-14 lat) sędzia rozpoznawał czy czyn

popełniony był świadomie. Do 17 r. życia młodociany

przestępca umieszczany był w zakładzie poprawczym.

Idąc za przykładem więzienia kieleckiego Komisja

Rządowa Spraw Wewnętrznych KP czyniła starania aby

podobne oddziały powstawały w innych placówkach

więziennych, ale na ogół bezskutecznie (brak środków)

W 1859 r. w wydanej instrukcji dla więzień KP napisano,

że nieletni do lat 15 mają być odseparowani od pełnoletnich, a

w nocy - w miarę oczywiście możliwości – sypiać w odrębnych

celach.

W 1871 r. staraniem Józefa Wieczorkowskiego

(1804-1883) {prezesa Sądu Apelacyjnego Królestwa Polskiego}

rząd carski zatwierdził Statut Towarzystwa Osad Rolnych i

Przytułków Rzemieślniczych (TOR) Cele Towarzystwa to m.in.:

„§1. Towarzystwo zakłada sobie pracować nad moralną poprawą

dzieci płci obojga, które przez występek przez sąd na karę
skazane zostały, tudzież nad polepszeniem losu nieletnich

żebraków i włóczęgów bez przytułku”

/

cyt. Za S. Mauersberg (red), Dzieje szkolnictwa i pedagogiki

specjalnej..., s. 138./

Studzieniec k/Skierniewic

W 1876 r. w Studzieńcu powstał pierwszy na ziemiach

polskich dom poprawczy dla nieletnich przestępców,

założony z inicjatywy TOR. Placówkę tę wzorowano na

francuskim Mettrey. Placówka ta powstała z inicjatywy

wspomnianego Józefa Wieczorkowskiego, który zdołał

skupić wokół idei poprawy losu nieletnich wielu wybitnych

działaczy społecznych i pisarzy, w tym: Bolesława Prusa i

księcia Tadeusza Lubomirskiego, a potem H. Sienkiewicza, M.

Konopnicką, prezydenta Warszawy – Sokratesa

Starynkiewicza.

Statut placówki powstał w oparciu o przeprowadzone we

Francji, Szwajcarii i Belgii rozeznanie co do kierunku

resocjalizacji nieletnich. Kierownictwo powierzono

nauczycielowi z Ins.Dz.Mor.Zan. Na Mokotowie Zygmuntowi

Zajewskiemu, który osobiście udał się do Mettrey. W latach

80-ych XIX w. zakład studzieniecki był już znany w Europie i

na międzynarodowym kongresie w Paryżu zaliczono go do

grupy najlepszych placówek na kontynencie.

W pierwszym roku działalności przyjęto

zaledwie 9 wychowanków. W 1877 r. było 50

chłopców, a w 1887 już 150.

Przez 30 lat placówka rozwijała się bardzo pomyślnie,

aż do 1906 r. bunt wychowanków. /kradzieże,

samowola, ucieczki/

Z ogólnej liczby 6625 wychowanków (lata

1876-1924) przypadło 1896 ucieczek.

Proceder ten był tym częstszy czy więcej

stosowano kar cielesnych.

-

Karę chłosty zniesiono dopiero w 1908 r.

- Według regulaminu z 1898 r. za palenie

papierosów karano 17 uderzeniami batem, za

próbę ucieczki-9, za łakomstwo i kradzież- 2.

- W 1903 r. zaostrzono kary: i tak za ucieczkę

25 uderzeń, kłótnia i bójka –7, kłamstwo-5,

samowola, lenistwo i opór po 4 uderzenia. Bito

do krwi!

-

W zakładzie studzienieckim prowadzono nauczanie.

Z grona wszystkich nieletnich przestępców 2/3 nie umiało

czytać i pisać (za lata 1882-1904)Praca wychowawcza

zakładu była ściśle powiązana z nauczaniem ogólnym i

zawodowym.

- Chłopcy podzieleni byli na grupy: „grupa obserwacyjna”,

„pierwsza rodzina wychowawcza”, „rodzina społeczna”

(przystosowani do życia społecznego). Wychowankowie

mogli brać udział w pracy samorządu i sądów koleżeńskich,

kółek samokształceniowych i innych.

- co kwartał udzielano nagrody za koleżeństwo, nagrody

zbiorowe dla poszczególnych „oddziałów”/”rodzin”.

Osiągnięcia zakładu w Studzieńcu:

W początkowym okresie swej działalności

Studzieniec /Zajewski, Walenty Miklaszewski/ - w

aspekcie organizacji i sukcesów wychowawczych był

porównywalny nawet z francuską kolonią Mettrey.

W 1882 r. W. Miklaszewski- twórca systemu

wychowawczego, powiedział: „zakład studzieniecki,

którego system i działalność jest znana daleko poza

granicami kraju naszego, wydał już setkę użytecznych

pracowników na niwie społecznej”

/cyt. za S.Mauersberg..., s.145/

Istota pracy w zakładzie polegała na rozszerzaniu

uprawnień wychowanka w miarę czynionych przez niego

postępów, stopniowanie nagród, awans do kolejnej

„rodziny”, indywidualne podejście do każdego

wychowanka.

W II Rzeczypospolitej opinia publiczna była wstrząśnięta

głośnym procesem w sprawie okrutnego traktowania wychowanków

Studzieńca z lat 1927-1931 /udowodniono, że strażnicy,

wychowawcy znęcali się nad podopiecznymi - np. kaleczyli ich,

zachęcali do bójek, sami bili wychowanków/. W związku z tą sprawą

Zakład przejęło Ministerstwo Sprawiedliwości, a na stanowisko

dyrektora powołano Piotra Suchana. W swoich wspomnieniach

pisał:

„Miałem w zakładzie prawdziwy konglomerat

najrozmaitszych typów: jednostki o normalnej inteligencji i

umysłowo upośledzone, histeryków i najrozmaitszych psychopatów,

jednostki ulegające okresowym zamroczeniom epileptycznym,

zdradzających zboczenia seksualne”

Zakład dla Dziewcząt w Puszczy Mariańskiej

- w 1891 r. z inicjatywy Towarzystwa, które ustanowiło zakład w Studzieńcu

powstaje kolonia dla skazanych dziewcząt w Puszczy Mariańskiej /odległy 3

km od Studzieńca/

- Zakład umożliwiał przyjęcie 50 dziewcząt, ale średnio przebywało w nim

od 10 do 17 podopiecznych. Dopiero w latach 1910-1913 zwiększyła się

liczba przyjęć

- zakład zamknięto w 1924 r. z powodu remontu. Po jego zakończeniu w

1927 r. umieszczano w nim tylko młodszych chłopców z zakładu

studzienieckiego

- zakład dla Dziewcząt nie przypominał więziennej placówki ze Studzieńca.

Prowadzono w nim nauczanie, ale na bardzo niskim poziomie /wiele

dziewcząt wykazywało cechy upośledzenia umysłowego/ „dziewczęta nie

nosiły szarych mundurków, nie stawały na głos trąbki na apelach.

- W opinii A. Komorowskiego z 1929 r.:

„ Wychowanki Puszczy nie robią wrażenia na tyle zepsutych, jak chłopcy w

Studzieńcu, raczej może wyglądają na nieszczęśliwe i przygnębione niż złe

i zepsute. Strona moralna dziewcząt przedstawiała się również nie tak

rozpaczliwie jak w Studzieńcu, większość dziewcząt dostawała się do

Zakładu drogą wyroków sądowych, przeważnie za kradzież”

/cyt za. A.Komorowski, Nieletni przestępcy, Warszawa 1929./

Szkoła Pracy w Strudze

- w 1911 r. w Strudze k/ Radzymina powstała

Szkoła Pracy - założona przez Towarzystwo

Opieki nad Uwolnionymi z Więzień

- Była to szkołą dla mężczyzn zwolnionych z

więzień (także na prośbę rodziców), ze

szczególnym przeznaczeniem dla nieletnich w

wieku od 14 do 18 lat

- Kierownictwo zakładu spoczywało w rękach pani

Nowackiej

- Nie stosowano kar cielesnych
- Przebywało w nim kilkudziesięciu wychowanków
- Zakład zamknęły niemieckie władze okupacyjne

podczas I wojny światowej

Zakład w Wielucianach k/Wilna

- uruchomiono w 1901 r. przez władze rosyjskie

- Utworzono w nim szkołę zakładową o programie 7-oddziałowej

szkoły powszechnej, kształcącej w zawodach: ogrodnik, rolnik,

kowal, stolarz, ślusarz, krawiec, szewc, murarz. Warsztaty

zaspokajały w zasadzie wewnętrzne potrzeby placówki i tylko

oddział krawiecki i szewski przyjmowały zamówienia prywatne.

- Przygotowanie rolnicze odbywało się na terenie folwarku

Wieluciany (łącznie z zakładem 190 ha ziemi ornej, 48 ha łąk,

8 ha nieużytków i 32 ha lasu)

- Wychowanków dzielono na 4 grupy zwane „drużynami”.

- Do I grupy należeli najgorsi wychowankowie, do II wykazujący

chęć poprawy, do III ci którzy wykazywali wyraźną poprawę, do

IV wychowankowie cieszący się pełnym zaufaniem. Drużyny

dzieliły się na sekcje a na ich czele stali najlepsi

wychowankowie

- Personel placówki stanowili: kierownik zakładu, ksiądz,

nauczyciel, lekarz, felczer, 9 dozorców-wychowawców, praczka

i stróż

- W zakładzie tym pracowała czasowo Natalia Han-Ilgiewicz

(1895-1978)

Fryderyk Skarbek (1792-1866)

- Urodził się w Toruniu, w zamożnej rodzinie kasztelana

inowrocławskiego. Z powodu bankructwa rodzina przeniosła się do

Żelazowej Woli, gdzie Fryderyk pobierał naukę u Mikołaja Chopina ojca

Fryderyka Chopina.

- Od 1805 r. rozpoczął naukę w Liceum Warszawskim u Bogumiła

Samuela Lindego. W latach 1809-1811 studiuje w Paryżu (ekonomia).

Był prof. w Szkole Prawa, a następnie od 1818 r. objął katedrę prof.

ekonomii w nowoutworzonym UW.

- Był członkiem warszawskiego TPN /autor wielu cenionych publikacji

ekonomicznych/

- W 1822 r. wydaje pracę: „O poprawie moralnej winowajców w

więzieniach” /ogłoszona na forum TPN/ Na zlecenie ministra

spraw wewnętrznych, Tadeusza Antoniego Mostowskiego,

przeprowadził inspekcję więzień krajowych (złożył raport z

którego wynikało, że nieletni przebywają z dorosłymi więźniami.

Ułożył statut nowoczesnej placówki wychowawczej.

- W 1828 r. wyjechał do Niemiec, Francji, Holandii - celem poznania

organizacji zakładów poprawczych /przygotował drukowane

sprawozdanie z tej podróży/

Skarbek w 1830 r. bawił w Petersburgu, gdzie dowiedział się o

wybuchu powstania listopadowego, w którym nie brał udziału. Jego

negatywny stosunek do insurekcji czynił z niego dobrego kandydata

na stanowiska państwowe po stłumieniu powstania. Iwan Paskiewicz
mianował F. Skarbka członkiem Rady Głównej Opiekuńczej Zakładów

Dobroczynnych i powierzył mu reformę więziennictwa.

W 1854 r. został dyrektorem Komisji Rządowej Sprawiedliwości, w

1861 r. nie przyjął stanowiska w rządzie Aleksandra hr.

Wielopolskiego.

Fryderyk Skarbek uważał, że warunkiem uzyskania poprawy

jest dobra znajomość charakteru i skłonności nieletnich, które skłoniły

go do popełnienia czynu przestępczego. Zalecał przygotowanie

kwalifikowanych kadr pedagogicznych. Wykluczał wszelkie kary

fizyczne i cielesne. W 1829 r. – z jego inspiracji- powstało

Towarzystwo Wspierające Instytut Dzieci Moralnie Zaniedbanych,

a na kierownika tej placówki wybrał Stanisława Jachowicza.

/Instytut Moralnej Poprawy dzieci na Mokotowie/

Stanisław Jachowicz (1796-1857)

- Uczeń szkoły obwodowej w Rzeszowie (1805-1808), następnie

gimnazjum w Stanisławowie i liceum lwowskim (od 1814 r.).

Angażował się w życie kulturalne miasta /tłumacz, członek

tajnego związku literackiego/

- Od 1818 r. w Warszawie: naucza w prywatnych żeńskich

pensjach (Plewińskiej i Wilczyńskiej), pracuje jako kancelista w

Biurze prokuratorii Królestwa Polskiego. W 1820 r. wstąpił do

Związku Wolnych Polaków

- 1824 r. wydaje „Bajki i powiastki”- zapoczątkowując nowy typ

literatury dziecięcej /poezja dla dzieci/

- 1827 r. wydaje „Pamiętniki dla dobrych dzieci”, a w 1829 r.

„Naukę o zabawie dla najmłodszych”. Pracował ponadto nad

elementarzem dla dzieci. Istota wychowania - wychowanie

moralne/uczciwość, pobożność, miłosierdzie, pracowitość/

Współpracuje z Klementyną Tańską-Hoffmanową, pisząc na

łamach „Tygodnika dla dzieci” (229 numerów pisma)

- W latach 20-ych XIX w. poznaje F. Skarbka włączając się w

prace nad Instytutem Moralnej Poprawy Dzieci. Osobiście

angażuje się w zbieranie środków na utworzenie tej placówki. Na

łamach „Dziennika dla Dzieci” nakreśla cele wychowawcze

zakładu.

-

w ramach Warszawskiego Towarzystwa

Dobroczynności (WTD od 1814 r.) założył w 1833 r.

Szkółkę dla Sierot (głównie dla dzieci, które straciły

rodziców podczas powstania) Z czasem przebywało w

niej ok. 170 chłopców i dziewcząt (uczono ich zawodu,

uczono historii, rysunku, geometrii, technologii, j.

rosyjskiego i niemieckiego. Napisał dwa poradniki:

„Książkę dla rzemieślnika” i „rozrywki dla młodzieży

rzemieślniczej”. Wychowankowie posiadali książeczki

oszczędnościowe, odbywali praktyki u majstrów,

niejednokrotnie zakładali własne warsztaty.
- Jachowicz zwracał wyjątkową uwagę na właściwy dobór

nauczycieli

- w czasie powstania listopadowego (1830-1831)Jachowicz na

łamach „Dziennika dla dzieci” informuje o celach walki

powstańczej. Angażuje się w prace Związku Dobroczynności

Patriotycznej- założonym z inicjatywy Klementyny Hoffmanowej.

Instytut Moralnej Poprawy Dzieci na Mokotowie

- Placówka ta nawiązywała organizacyjnie do sierocińca z 1629 r.

(Bractwo św. Benona)

- „Ojcem chrzestnym” placówki był Fryderyk Skarbek, który po

powrocie z zagranicy w końcu 1828 r. /Francja, Niemcy,

Holandia/wygłosił w TPN odczyt: „O Instytucie Berlińskim dla

poprawy moralnie zaniedbanych dzieci”, kreśląc wizję podobnej

placówki w Królestwie Polskim. Placówka ruszyła już w 1828 r.

pod nadzorem rady A Administracyjnej i wydatnym wsparciu

finansowym społeczeństwa.

- W statucie Instytutu z 1830 r. zapisano: „ma się zajmować opieką

nad tymi dziećmi, których rodzice dla ubóstwa, niedbalstwa lub

zepsucia swego, w moralnym zaniedbaniu zostawiają, i takich,

które z tego powodu dopuściły się już przestępstwa” /cyt. za M.

Kalinowski, J. Pełka, s.62/

- Do zakładu przyjmowano chłopców w wieku 6-14 lat. Pierwotna

siedziba mieściła się przy ul. Okopowej. W dniu 15 marca 1831

Instytut zamknięto - walki powstańcze (czerwiec 1831 r. budynek

spłonął)

- od 1834 r. Instytut mieścił się przy ul.

Konwiktorskiej, w pałacu Chodkiewiczów. W latach 50-

ych XIX w. przebywało w nim w przybliżeniu 50

moralnie zaniedbanych /umieszczeni tam na skutek

kary sądowej i administracyjnej, za złe postępowanie,

bezskuteczne staranie rodziców, z powodu

pozbawienia „opieki rodzicielskiej”.

- od 1854 r. Instytut mieścił się w Królikarni /fundacja

Julii i Ksawerego Pusłowskich/ zgromadzony dzięki

zapisom donatorów majątek pozwolił na budowę

nowego domu w

1862 r. na Mokotowie. Projekt budynku przygotował

Henryk Marconi (oficjalne otwarcie 25 XI 1862). W

Królikarni urządzono odtąd doświadczalny, zwany

kolonią Ksawerów (od imienia głównego fundatora

Ksawerego Pusłowskiego) W 1870 r. ciężar

prowadzenia placówki przejęła Rada Miejskiej

Dobroczynności Publicznej a na pocz. XX w. władze

miasta.

-

Zadania Instytutu: „zabieganie o moralną poprawę

wychowanków, a środkami do tego maja być nauki

moralne i moralne”. Rodzice nie mieli prawa zabierać,

ani odwiedzać dzieci. Panował surowy regulamin.

Każdy wychowanek miał obowiązek sumiennie

pracować i uczyć się. Jeśli łamał przepisy mógł być

pozbawiony posiłków, nie wolno mu było swobodnie

poruszać się po zakładzie, zamykano go w sali,

stosowano chłostę.

- Nauka: religia, rachunki, kaligrafia, śpiew,

gimnastyka

- Praca: warsztat stolarski, ślusarski, szewski,

wikliniarski, ogród.

- Stosowano system celkowy: nocą wychowankowie

spali w zamkniętych celach, w ciągu dnia pod stałym

nadzorem wychowawców.

Wszyscy podopieczni byli jednakowo

umundurowani, założono im osobiste kartoteki,

wydawano skromne posiłki

-

w końcu XIX w. rozluźniono regulamin (odwiedziny

rodziców, łagodniejsze kary) Otwarto drugi oddział dla

dziewcząt. Zakład borykał się z problemami finansowymi, a

zmniejszające się dochody poważnie utrudniały pracę

Instytutu. W związku z tym w początkach XX w. w dzierżawę

przekazano Farmę Ksawerów, co doprowadziło do likwidacji

warsztatu pracy wychowawczej.

W 1907 r. Instytut przeszedł pod zarząd Magistratu

Warszawy.

W tym czasie w zakładzie przebywało około 50

wychowanków

- łącznie w latach 1830-1880 przez Instytut przeszło 1458

wychowanków

- przed I wojną światową do zakładu przyjmowano nie tylko

dzieci stwarzające problemy wychowawcze, ale też po

prostu sieroty. Placówkę poddano szczegółowej kontroli

władz carskich.

- z chwilą odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 r.

przywrócono Instytut. Przebywały w nim przeważnie sieroty,

w wieku od 8 do 15 lat /początkowo nie było szkoły i nie

prowadzono nauki zawodu/

Warszawskie Towarzystwo Dobroczynności (WTD)

- Prowadzi działalność w latach 1814-1950
- Prowadzi przytułek dla starców i kalek z kilkoma

oddziałami dla ok. 400 osób, przytułek dla
rekonwalescentów, 5 przytułków dla 500 sierot
chłopców, 6 przytułków dla sierot dziewcząt (blisko
800), 43 ochrony dla 464 dzieci, 4 żłobki (258 miejsc),
25 szwalni dla blisko 1300 dziewcząt, 17 sal zajęć dla
ponad 2700 chłopców, 3 tanie kuchnie, 2 tanie
kąpiele, 23 bezpłatne czytelnie, 2 kasy pożyczkowe,
bezpłatne ambulatorium, biuro pośrednictwa pracy

- WTD zorganizowało nauczanie na poziomie

przedszkolnym, elementarnym, zawodowym, dla
dorosłych

upośledzeni umysłowo

-

Na przełomie XVIII/XIX w. zainteresowania lekarzy i

pedagogów koncentrowały się wokół dzieci głęboko

upośledzonych umysłowo (umiarkowanie, znacznie i głęboko

według terminologii z XX w.)

- jednocześnie w II poł. XIX w. , w miarę rozwoju metod

diagnostycznych (selekcyjnych), w szybkim tempie rosła

liczba dzieci lekko upośledzeni umysłowo. Ich populacja

była dużo większa (i stale rosła)niż dzieci głuchych i

niewidomych.

- Rewolucja naukowo-techniczna II poł. XIX w., racje

humanitarne i społeczne oraz rozwój nauk przyrodniczych,

psychologii i pedologii - przemawiały za podjęciem opieki

nad dziećmi lekko upośledzonymi umysłowo.

- Dwie koncepcje opieki: anatomiczno-fizjologiczna i

psychologiczno-pedagogiczna.

- Zwolennicy koncepcji anatomiczno -fizjologicznej

diagnozowali etiologię upośledzenia, badali somatyczne

przyczyny zaburzeń. Wybitnym przedstawicielem tego

kierunku badań był Emil Kraepelin (1856-1926), twórca

pojęcia „oligofrenii”. Z kolei Jean De Moore (1867-1941)

wyznawał koncepcję oddzielającą czynniki organiczne od

czynników zewnętrznych (zależnych od warunków wychowania

dziecka)

koncepcja psychologiczno-pedagogiczna:

Alfred Binet i Teodor Simon zajmowali się problematyką

dynamizowania rozwoju dzieci z upośledzeniem umysłowym.

Interesowali się zagadnieniami porównawczymi miedzy

dzieckiem pełnosprawnym a upośledzonym w stopniu

lekkim.

W miarę rozwoju nauk i różnorodnych instytucji dla

lekko upośledzonych umysłowo ta koncepcja stała się

wiodąca. Opracowywano klasyfikacje, które uwzględniały

potencjał dziecka w zakresie realizacji wymagań

programowych w szkole masowej (w tym kontekście J.

Philippe i P. Boncourt podzielili dzieci upośledzone na

2 grupy: mogące sprostać wymaganiom szkolnym {lekkie
upośledzenie} i nie nadające się do szkoły dla ogółu

dzieci {głęboki upośledzenie})

- przełom XIX/XX w. to czas udoskonalania metod

diagnostycznych w zakresie upośledzenia umysłowego

/psychologia eksperymentalna i psychometria/

Alfred Binet (1857-1911)wspólnie z T. Simonem,

opracował i opublikował skalę metryczną umysłowych

zdolności dziecka.

- w 1912 r. William Stern wprowadził pojęcie

ilorazu inteligencji dziecka /określa go jako

stosunek wieku inteligencji do wieku życia/

- na przełomie XIX/XX w. w dyskusji na temat

upośledzonych ścierały się 2 koncepcje:

a) segregacyjna (prowadząca do alienacji dziecka

upośledzonego spośród ogółu dzieci i umieszczenia

go w specjalnej szkole/zakładzie)

b) uspołecznienia i usamodzielnienia do możliwie

pełnego życia w świecie ludzi pełnosprawnych

Niemcy/ ziemie niemieckie:

Najszybszy rozwój szkolnictwa specjalnego dla

upośledzonych umysłowo. Od połowy XIX w. powstają dla

najsłabszych tzw. klasy uzupełniające /liczono, że z

czasem powrócą oni do szkoły masowej/.

Na bazie klas uzupełniających powstały (od 1867 r.)

klasy specjalne. Ich powstanie związane było z przyjętym

przez nauczycieli niemieckich stanowiskiem, że dzieci

upośledzone po 2 latach bezowocnej nauki w szkole

masowej, winny być kierowane do osobnych szkół tzw.

pomocniczych /Hilfsschulen/

Na terenie ziem niemieckich (w połowie XIX w.)

zorganizowano „Związek Dla Kształcenia Słabo

Rozwiniętych Umysłowo Dzieci”.

W 1865 r. w Hamburgu utworzono „Towarzystwo Popierania

Akcji Wychowawczej nad Idiotami i Niedorozwiniętymi”

/działalność księdza Haldenwanga i lekarza K.H. Röscha/.

W 1898 r. powstał Powszechny Niemiecki Związek Szkół dla

Dzieci Upośledzonych.

W 1911 r. w Prusach wydano ustawę:

„W sprawie kształcenia dzieci
niedorozwiniętych i głuchych”

ustawa dotyczyła również ziem polskich

zaboru pruskiego.

Do 1894 r. utworzono 110 klas specjalnych w

32 miastach (dla 2290 dzieci).

W 1903 r., w 138 miastach, istniały 572

klasy (dla 12 tys. dzieci).

W 1914 r. funkcjonowały 1544 klasy (dla

32771 dzieci)

/dane za Łukasz Kurdybacha/

- na ziemiach niemieckich do I wojny

światowej zorganizowano wiele instytucji i
form opieki nad dzieckiem niepełnosprawnym

intelektualnie w stopniu lekkim: klasy,

szkoły specjalne, szkoły przygotowujące do

pracy, przedszkola, kolonie dla upośledzonych

przerośniętych wiekiem.

- dla głębiej upośledzonych umysłowo

organizowano odrębne zakłady.

Około 1900 r. było ich ponad 70 dla 10 tys.

osób

- przymus kształcenia upośledzonych umysłowo

wprowadzono najwcześniej w

Saksonii w 1873

r.

- wybitni niemieccy pedagodzy z tego okresu

to m.in.: Wilhelm Wundt, Johann Weize, Bruno

Mennel, Arno Fuks, Emil Kraepelin, Karl Kern.

Francja:

W Państwie w którym powstała pierwsza szkoła specjalna

dla dzieci głębiej upośledzonych umysłowo (Eduard Seguin 1837

r.Paryż) - dopiero w 1904 r. powołano specjalną komisję (z

udziałem m.in. Alfreda Bineta, Teodora Simona), celem

zdiagnozowania możliwości kształcenia dzieci upośledzonych

umysłowo w samodzielnych w szkołach specjalnych. Wyniki prac
tej komisji opublikowano w 1907 r. w książce Bineta i Simona
pt. „Dzieci anormalne”. W oparciu o prace komisji, w 1909 r.

władze francuskie wydają ustawę o nauczaniu upośledzonych

umysłowo /poprawki w 1944 i 1958 r./prawo nie przewidywało

wprowadzenia bezwzględnego obowiązku szkolnego.

Przez cały wiek XIX opiekę nad dziećmi upośledzonymi

umysłowo sprawowały szpitale psychiatryczne/

W 1903 r. przebywało w nich około 3,5 tys. upośledzonych

umysłowo (ich liczbę obliczano na 40 tys.)

Do 1922 r. we Francji powstawały klasy specjalne, ale

było ich tylko 30 dla około 700 dzieci.

Belgia:

Szczególne osiągnięcia w zakresie metod nauczania i wychowania

upośledzonych

W 1901 r. w Brukseli powstaje Instytut Kształcenia

Specjalnego Dzieci Anormalnych, założony z inspiracji

Owidiusza Decroy’ego (1871-1932), twórcy metody ośrodków

zainteresowań/metoda ta zbudowana na bazie idei centralnych

Niemca Fryderyka Fröbla polegała na wychowaniu „przez życie

dla życia”. Z inicjatywy Decroly’ego powstały klasy

obserwacji, w których przebywały dzieci na okres 2-12

miesięcy.

Owidiusz Decroly, na forum III belgijskiego Kongresu

Neurologii i Psychiatrii w 1913 r., mówił: „problem dziecka

anormalnego trzeba rozpatrywać jako problemat biologiczny, a nie

zwykłą kwestię fizjologii lub pedagogiki”

/cyt. za M. Wawrzynowski, „Szkoła Specjalna”, 1926/27, t.III

/

Jean De Moore (1867-1941)

założył pierwszą szkołę dla dzieci upośledzonych umysłowo w

1897 r. w Brukseli. W 1898 r. w Antwerpii. Do 1907 r.

utworzono 7 szkół specjalnych dla 791 dzieci.

Obowiązek szkolny wprowadzono w 1914 r.

Stany Zjednoczone (USA)

Na przełomie XVIII i XIX w. upośledzeni umysłowo

niejednokrotnie wychowywani byli wspólnie z niewidomymi i głuchymi.

Rozwój szkolnictwa specjalnego dla dzieci

upośledzonych umysłowo rozpoczyna się właściwie z chwilą

przybycia do Ameryki E. Seguina w 1850 r.

/zakłady w Ohio, Kentucky, Illinois. Do 1866 r. w 6 stanach

objęto opieką około tysiąc upośledzonych/

Do 1906 r. utworzono 72 zakłady dla dzieci

upośledzonych umysłowo (w stopniu znacznym i głębokim).

Niektóre stany wprowadziły obowiązek kształcenia

dzieci upośledzonych umysłowo, kierowanych przez sąd dla

nieletnich. W USA z upodobaniem korzystano z testów

diagnostycznych Binet-Termana - do tego stopnia, że opinia

publiczna była zaniepokojona niskim ilorazem inteligencji

badanych dzieci (błędy i nadużywanie metod psychometrycznych)

Anglia:

W Anglii znaczny wpływ na rozwój szkolnictwa

specjalnego dla upośledzonych umysłowo miał

Szwajcar Jan Guggenbühl, który w 1847 r.

przyjechał do Anglii.

W latach 70-ych XIX w. upowszechniano

pogląd, że w interesie dzieci upośledzonych leży

rozwój form opieki i wychowania wzbogacony o

kształcenie zawodowe.

Pierwsze szkoły specjalne dla up.um. W

stopniu lekkim powstają w końcu XIX w. (Londyn,

Manchester)

W 1889 r. przyjęto w Anglii ustawę o

obowiązku szkolnym dla dzieci upośledzonych

umysłowo (5-16 lat)

W 1913 r. parlament angielski przyjął ustawę „O

dalszym ulepszaniu opieki nad upośledzonymi i w inny sposób

odchylonymi w rozwoju umysłowym i poprawkach do ustawy o

psychicznie chorych”. Wyróżniano 4 kategorie upośledzonych:

idioci, imbecyle, niedorozwinięci umysłowo, moralnie

upośledzeni (agresywni pod nadzorem) Przewidziano dla nich:

przedszkola , klasy specjalne przy szkołach masowych,

jedenastoletnie szkoły specjalne i przytułki dla dzieci

głęboko upośledzonych. Wprowadzono obowiązek kształcenia

upośledzonych w wieku 5-16 lat. Osoby nadające się do pracy,

ale wymagające przy tym opieki, kierowano do kolonii

rolniczych (1874 r. koło Londynu) W 1913 r. przebywa w niej

wiele setek dzieci i dorosłych upośledzonych umysłowo

(warsztaty, szkoły zawodowe)

Do I wojny światowej utworzono blisko 200 szkół

specjalnych dla ok. 12 tys. dzieci.( głównie z inicjatywy

Towarzystwa Pomocy Dzieciom Upośledzonym)Szkoły funkcjonowały

na ogół w dobrych i bardzo dobrych warunkach lokalowych,

dzieci korzystały z opieki specjalistycznej. Oblicza się, że

nawet 40% absolwentów szkół dla upośledzonych było w stanie

prowadzić samodzielne życie.

/ dane za S. Mauersberg (red.), Dzieje ...., s. 92/

Rosja

W carskiej Rosji system opieki i kształcenia

niepełnosprawnych należał do najsłabszych w

Europie (na 75 mln ludności w 1883 r. kształcono

615 głuchych, zorganizowano 5 zakładów dla

niewidomych.

Jedyny zakład dla dzieci nerwowych, chorych

psychicznie i upośledzonych umysłowo prowadził

działalność w Petersburgu (zorganizowany na wzór

placówki prowadzonej przez Seguina). Zakład

posiadał ogród, ziemię. W programie nauczania

uwzględniono: prace ręczne, rysunki, naukę gry

na instrumentach i zajęcia gimnastyczne.

Moskwa; w 1908 r. powstaje pierwsza szkoła dla

dzieci lekko upośledzonych umysłowo, założona

przy gimnazjum żeńskim.

W roku szk. 1912/22 na terenie Moskwy

funkcjonowały jeszcze 22 klasy specjalne

Inne szkoły: Niżny Nowogród (1911) oraz Wołgograd i

Charków.

Do 1917 r. nauczeniem objęto około 2 tys. Dzieci

upośledzonych umysłowo.

Królestwo Polskie:

1904 r. – powstaje pierwsza szkoła specjalna dla dzieci

lekko upośledzonych umysłowo (ewangelicko-

augsburska) w Warszawie

(od 1911 r. przy ul. Karolkowej)
W 1907 r. magistrat warszawski zakłada w miejscowości

Karolin k/ Brwinowa szkołę specjalną dla dzieci

głębiej upośledzonych umysłowo.

Od 1908 r. opiekę nad upośledzonymi umysłowo sprawuje

Towarzystwo Opieki nad Nerwowo i Psychicznie Chorymi

Żydami w Otwocku (szpital „Zofiówka”)

Od 1907 r. w Warszawie rozpoczyna działalność Polskie

Towarzystwo Badań nad Dziećmi /placówka

eksperymentalna w której prowadzono badania nad

dziećmi upośledzonymi umysłowo. Kierowała nim Aniela

Szycówna i Jan Włądysław Dawid. W 1910 r, staraniem

tego Towarzystwa wydano kwestionariusz do badania

inteligencji dziecka

W 1917 i w 1918 r. w Warszawie i Łodzi

organizowano kilkutygodniowe kursy

przygotowawcze dla nauczycieli z zakresu

pedagogiki leczniczej/specjalnej

/wykładowcy: Jan Hellmann, Tytus Benni,

Władysłąw Sterling, Michalina Stefanowska/

Michalina Stefanowska (1885-1943)

Przewodnicząca Belgijskiego Towarzystwa

Neurologicznego, współtwórczyni Towarzystwa Badań nad

Dzieckiem w Polsce (1908), pracownik Instytutu

Fizjologicznego Solvaya w Brukseli.

Uzyskała habilitację na wydziale przyrodniczym Uniwersytetu w

Genewie. Przewodnicząca Belgijskiego Towarzystwa

Neurologicznego. Organizowała pierwsze klasy specjalne i

szkolenia dla nauczycieli/zakłada pierwszy publiczny oddział

specjalny dla dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym przy

ul. Złotej 24.

W 1918 r. było już 7 oddziałów, organizowanych przy szkołach

powszechnych/

w roku szkolnym 1924/25 dzieci upośledzone umysłowo

zgrupowane zostały w 22 klasach znajdujących się w 10

lokalach szkolnych (tak duża liczba klas była przyczyną

rozdzielenia uczniów na 2 szkoły: nr 147, 177)

W 1925 r. Michalina Stefanowska na temat

warunków pracy tych szkół pisała:

„Te szczupłe lokale szkolne bynajmniej nie odpowiadają

wymaganiom higieny, ani pedagogiki: niektóre z nich

są źle oświetlone, inne, umieszczone zbyt wysoko- na

trzecim i czwartym piętrze, większość klas mieści się

„kątem” przy wielkich szkołach normalnych, co w

wysokim stopniu krępuje nauczycielstwo i dzieci szkoły

specjalnej.Powyższe braki i wiele innych wypływają

stąd, że dla dzieci upośledzonych umysłowo w

Warszawie nie oddano dotąd ani jednego lokalu, który

by nazwać można było właściwym lokalem szkolnym”

/

cytat za J. Wyczesany, Oligofrenopedagika, Kraków 1998, s.74

/

ziemie polskie zaboru pruskiego

1897 r. – powstaje pierwsza w zaborze pruskim szkoła

specjalna dla upośledzonych umysłowo w Poznaniu przy

ul. Wielkie Garbary 25, tzw. „Hilfsschule”- szkoła

pomocnicza (pierwsza na ziemiach polskich szkoła dla

upośledzonych umysłowo)

Założona przez Niemców, przeznaczona dla

biednych dzieci, negatywnie oceniana przez

społeczeństwo polskie. Z danych pochodzących

z 1909 r. wynika, że szkoła liczyła 5 klas

mieszanych ze 100 uczniami (57 chłopców i 43

dziewczynek)Działała do 1920 r. Odnowiona w

1922 r. W 1938 r. uruchomiono w Poznaniu

drugą szkołę przy ul. Grunwaldzkiej (w

chwili wybuchu wojny obie szkoły liczyły 10

oddziałów, 220 uczniów i 11 nauczycieli

)

Kolejne placówki/klasy specjalne:

Zakład specjalny dla upośledzonych umysłowo w

Owińskach koło Poznania (dla dzieci głębiej

upośledzonych umysłowo przy zakładzie

psychiatrycznym),

klasy specjalne przy zakładzie psychiatrycznym

w:, Bytomiu, Piekarach Śląskich,, Lublińcu,

Leśnicy Opolskiej, Świetochłowicach,

Szopienicach.

Szkoła specjalna w Chorzowie(1900) dla 170

dzieci o 9 oddziałach i 10 nauczycielach, w

Katowicach (1906) w Toruniu (1913)

ziemie zaboru austriackiego

Pierwsze szkoły specjalne dla

upośledzonych umysłowo(w stopniu znacznym i

głębokim) powstają na pocz. XX wieku:

Równe (1904), Lwów (1911), Kraków w 1912

r. /do I wojny światowej 3 placówki/

W 1912 r. powstaje w Krakowie pierwszy w

Polsce zakład dla dzieci z odchyleniami od

normy, powstały z inicjatywy prof. Jana

Piltza, który prowadził badania nad etiologią

upośledzenia umysłowego.

W Krakowie powstało Towarzystwo

Neurologiczno-Psychiatryczne.

Pierwsza szkoła dla dzieci upośledzonych

umysłowo w stopniu lekkim powstała we Lwowie

w 1918 r. i w 1924 r. w Krakowie.

głuchoniemi w XIX wieku

-

do 1880 nauczyciele głuchoniemych dzielili
się w Europie na zwolenników metody
Samuela Heinicke’go /tzw. oralna, usta,
dźwiękowa/ i kontynuatorów spuścizny
Michała de L’Epee /tzw. metoda manualna,
migowa, mimiczna/

-

W 1880 r. Międzynarodowy Kongres
Surdopedagogów w Mediolanie podjął dwie
uchwały:

a) stwierdził wyższość słowa nad migami
b) za najlepszą metodę uznano metodę „oralną

czystą” (tzn. bez znaków manualnych)Stan
taki utrzymał się prze blisko 50 lat.

Kongres w Mediolanie:

Zgromadził zdecydowanych zwolenników metody

„oralnej”: 15O Włochów, 50 Francuzów, 20 Niemców,

3-5 Anglików. Wśród zwolenników „migów” było 4

Amerykanów i 2 Szwedów

Z warszawskiego Instytutu Głuchoniemych nie było

żadnego przedstawiciela na Kongresie, gdyż
dyrektor Instytutu był zwolennikiem metody

mieszanej/kombinowanej, czyli oralno-manualnej,

wspartej daktylografią.

Jan Papłoński, kierujący wówczas Instytutem

Głuchoniemych w Warszawie pisał:

„Mowa migowa- jakokolwiek w praktycznym użyciu z

osobami słyszącymi daleko niżej mowy stoi, jednak jako

środek do rozwinięcia umysłu i wykształcenia serca u

głuchych ma przed mową niezaprzeczone pierwszeństwo”

Szkolnictwo dla głuchych w XIX wieku. Główne kierunki

rozwoju

 W Rosji liczba szkół wzrosła przez wiek XIX z

6 do 32. Przebywało w nich 1300 dzieci /rejestr

głuchych z 1897 r. wykazał 40 tys. dzieci

głuchych/ tylko 3% dzieci umieszczono w

szkołach. Sytuacja uległa poprawie po 1917 r.
 W 1941 r. w ZSRR, w 211 szkołach dla głuchych

przebywało ok. 31 tys. dzieci /szkoły

państwowe/
Po raz pierwszy obowiązek szkolny dla głuchych

wprowadzono w Szlezwiku w 1805 r., w 1817 r.

rozciągnięty na całą Danię.

 pierwsze szkoły specjalne dla głuchych

powstawały z inicjatywy prywatnej bądź

społecznej a nauczanie dzieci opłacali ich

rodzice

- Znacznie później obowiązek szkolny dla dzieci

głuchych wprowadzono w: Norwegii, Anglii,

Szwecji

Angielska ustawa o obowiązku szkolnym dla

głuchych z 1894 r. została znowelizowana w

1921 r. W art. 61 napisano: „czas i obowiązek

nauczania dzieci głuchych chłopców i dziewcząt,

rozciąga się do

16 roku życia”

- Obowiązek kształcenia głuchych dotyczył na

ziemiach polskich- w okresie zaborów- tylko ziem

pruskich/ ustawa z 1911 r.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918

r. tylko na byłych ziemiach zaboru pruskiego

obowiązywał obowiązek szkolny dla głuchych

!!!

-

pierwsze szkoły dla głuchych powstawały w

ośrodkach miejskich

- z czasem, w miarę wzrostu zainteresowania
kształceniem dzieci głuchoniemych ze strony

rodziców, szkoły takie powstawały poza miastem

/tworzono przy nich internaty/

- kolejnym etapem w rozwoju szkół dla głuchych

były warsztaty rzemieślnicze, przygotowujące

wychowanków do pracy zawodowej/ do połowy XIX w.

szkolenia rzemieślniczego nie prowadziły szkoły

w Niemczech i Szwajcarii/

- okres nauczania dzieci głuchych: najczęściej

od 7 do 10 lat

/w warszawskim Instytucie Głuchoniemych

początkowo nauka trwała 6 lat/

-liczba uczniów w klasie: bardzo różna, od kilku do

kilkunastu uczniów

- selekcja: badania diagnostyczne prowadzono w końcu
XIX w., w miarę rozwoju nauk medycznych, wprowadzania

testów, kwestionariuszy badań diagnostycznych etc.

- programy: większość szkół pracowało w oparciu o

własne, autorskie programy nauczania zatwierdzane na

Radzie Pedagogicznej

-treści nauczania; j. ojczysty z wymową i

odczytywaniem mowy z ust, religia, arytmetyka, łacina

i greka /do połowy XIX w./, od poł. XIX w. j.

nowożytny, geografia, przyrodoznawstwo, historia

powszechna i ojczysta

{W Instytucie Głuchoniemych w latach 80-ych XIX

w. uczono; religii, wymowy, j. polskiego, arytmetykę,

geometrię, historię powszechną, wiadomości z nauk

przyrodniczych, kaligrafię, rysunek i szereg rzemiosł
(m.in..; stolarstwo, tokarstwo, krawiectwo, szewstwo,

drukarstwo, szycie, haft i gospodarstwo domowe dla

dziewcząt }

Reforma niemieckiej metody nauczania głuchych

przeprowadzona przez Maurycego Hilla (1805-1874)

 metoda Heinickego została poddana krytyce ze
względu na niski poziom wiadomości uczniów z
poszczególnych przedmiotów
 Maurycy Hill był nauczycielem w zakładzie dla
dzieci głuchych w Berlinie,a od 1830 r.
nauczycielem i potem inspektorem w Instytucie
Głuchoniemych w Deissenfelds
Hill - na bazie doświadczeń naukowych i
pedagogicznych Pestalozziego - uznał, że metody
nauczania głuchoniemych winny być zgodne z
psychologią i opierać się na gruntownej
znajomości dziecka

Hill – inaczej niż Heinicke – uznał, że

gesty, migi są zasadne w nauczaniu głuchych.

W nauczaniu mowy dążył do tego by dzieci

chętnie przystępowały do nauki, by miały okazję

żyć w środowisku dzieci słyszących, przypatrywać

się im. Słowem dziecko głuche miało możliwość

zachowań naturalnych, zabaw i zajęć typowych dla

wszystkich dzieci w młodym wieku

Mowa migowa mogła być szkodliwa gdy znaki

migowe wyrażały przedmioty, zjawiska i czynności

co było trudne w momencie ich przełożenia na

mowę ustną/ tak było u L’Epee i Sicarda/ Zalecał

przeto by w toku nauczania szkolnego korzystać

zasadniczo ze znaków naturalnych

.

Metoda Hilla została dobrze przyjęta w

środowisku osób zajmujących się kształceniem

głuchych i panowała do ok. 1925 r.

ziemie polskie pod zaborami/ szkoły dla dzieci głuchych

- pierwsze próby nauczania głuchoniemych

podejmowano na ziemiach polskich w połowie

XVIII w. (Stanisław Leszczyński, ks. Michał

Bohusz - obserwował pracę z głuchymi w

szkole Michała de L’Epée)

- W czasach króla S.A. Poniatowskiego

nakłaniał Jana Nepomucena Kossakowskiego do

zajęcia się i w 1778 r. przesłał do niego

list w tej sprawie /traktowany jako pierwszy

list w piśmiennictwie polskim dotyczący

głuchoniemych/

- J.N. Kossakowski zainicjował w latach 1802-

1805 budowę szkoły dla głuchych w Wilnie

(nie wyszło)

- W Księstwie Warszawskim w 1809 r. pomysł

utworzenia szkoły dla głuchych zgłosił

Konstanty Wolski, członek warszawskiego TPN.

(nie zrealizowany)

Pierwszą, i najstarszą na ziemiach rdzennie

polskich placówkę dla głuchych założył pijar ks.

Jakub Falkowski, w Szczuczynie, w 1816 r., ale już

w październiku 1817 r. przeniósł ją do Warszawy.

J. Falkowski przed 1816 r. przez kilkanaście

lat zajmował się głuchoniemym chłopcem- Piotrem

Gąsowskim. W trakcie wyjazdów zagranicznych

zwiedził zakłady niemieckie Heinicke’go w Berlinie

i Lipsku. Był też prefektem szkół pijarskich w

Szczuczynie. W 1809 r. Falkowski przedstawił swego

wychowanka na forum Izby Edukacyjnej i TPN. Do 1816

r. J.Falkowski zwiedził zakłady dla głuchych w

Linzu, Monachium, Ratyzbonie i Wiedniu.

W instytucie wiedeńskim uzyskał 28 VI 1816 r.

dyplom uprawniający go do założenia i prowadzenia

własnej szkoły dla głuchych.

Zakład księdza Falkowskiego prowadził działalność

na mocy Ustawy „O urządzeniu Instytutu Głuchoniemych

w Warszawie” , wydanej przez Komisję Oświecenia

Publicznego Królestwa Polskiego. Przez 10 lat Instytut

mieścił się w wynajętych salach i w 1827 r. przeniósł

się do własnego gmachu przy placu Trzech Krzyży, gdzie

działa po dziś dzień. W pierwszych latach nauka w
Instytucie trwała 4 lata, istniały początkowo 2 a

następnie 3 klasy.

Do 1826 r. uczniowie uczyli się 9 rzemiosł:

tokarstwa, stolarstwa, ślusarstwa, kołodziejstwa,

bednarstwa, ciesielstwa, sztukatorstwa,

introligatorstwa i szklarstwa. W latach 1829-30

wprowadzono kolejne specjalizacje a w 1831 r. nastąpiła

całkowita likwidacja warsztatów.

Metody nauczania: ustna i migowa /Falkowski

preferuje migową, która jego zdaniem była bardziej

adekwatna w nauczaniu grupowym/

Ksiądz J. Falkowski kierował Instytutem do czasu

przejścia na emeryturę w 1831 r. (zmarł w tym roku)

Następcą Falkowskiego był W. Wysocki (do 1837),

następnie Instytutem kierował ksiądz Józefat Szczygielski (w

latach 1837-1863) i Jan Papłoński w latach 1864-1885.

W Instytucie Głuchoniemych (wspaniałą kartę zapisał Jan

Siestrzyński (ur. w Szczebrzeszynie, studiował w Wiedniu,

gdzie poznał J.Falkowskiego), Był propagatorem nowoczesnych

metod nauczania głuchych i pierwszym nauczyciel zawodu W

Instytucie. Przedłużył kurs nauki z 4 do 6 lat /w programie

nauczania znalazły się: nauka pisania i czytania, mowy ustnej,
podstawy rachunków, fizyka, historia, geografia, nauka religii

oraz nauka zawodu w ponad 20 specjalnościach/

Siestrzyński ukończył w 1821 r. swe dzieło: „Teoria i mechanizm

mowy z zastosowaniem nauki czytania dla wszystkich (...)”

W Instytucie Jan Siestrzyński założył pierwszą

pracownię litograficzną (w latach 1821-1824 wydał dzieło „O

litografii”)

Konsekwentnie opowiadał się za metodą „niemiecką”-

Heinick’ego.

Jan Siestrzyński (1788-1824)

- napisał nie opublikowaną pracę „Teoria i mechanizm mowy”

(1820) Dokonał klasyfikacji głosek według kryterium

akustycznego podzielił je na głoski:

- nieme („półdźwięki”): l,ł, m,n, ń, r, w, z, ż, ź, dz, dż, dź,

rz.

- Głoski ciche długie: („dechowe”) n, ch, f, s, sz, ś,c, cz, x.
- Głoski ciche krótkie: p, b, t, d, k, g, q.

Podział wg artykulacji:
wargowe (o,u, f, w, p, b)
zębowe (s, z, c, dz, t, d)
gardłowe (a, k, h, g)
językowe (e, i, l, r)
nosowe (m, n)

Zalecał: możliwie najwcześniejszą pracę z głuchoniemym w

zakresie kształtowania mowy, stosowanie znaków ręczno-ustnych

W X 1842 r. w Instytucie powstał na stałe drugi

dział Ociemniałych, stąd nazwa Instytut Głuchoniemych

i Ociemniałych (IGO)- nazwa formalnie od połowy XIX

w. Jednocześnie Instytut poddano kontroli Rady

Głównej Opiekuńczej Szpitali i Instytutów

Dobroczynnych- co oznaczało, że Instytut z palcówki

naukowo-badawczej spadł do rangi przytułku czy

szpitala (do 1864 r.)

Za kierownictwa Józefata Szczygielskiego

wzrósł majątek Instytutu. W Instytucie nauczał

religii. Za jego czasów rozpoczęto w Instytucie

stosowanie metody mieszanej.

Był autorem dzieł: „Elementarz dla

głuchoniemych” ; „O sposobie nauczania głuchoniemych

mowy i pisania”

W okresie rządów Instytutem przez Jana

Papłońskiego (członka Rady oświecenia
Publicznego) utworzono w IGO 1-roczne

seminarium nauczycielskie (1872) i

zainicjowano druk Pamiętnika Warszawskiego

Instytutu głuchoniemych i Ociemniałych. Było to

możliwe dzięki uruchomieniu w 1871 r.
drukarni, w której prowadzono szkolenie

zawodowe zecerów i maszynistów drukarskich.

Oprócz tego w IGO powstał warsztat

rzeźbiarsko-kamieniarski, ogródek botaniczny,

kasa pożyczkowa dla pracowników Instytutu.

Chory na serce zmarł w 1885 r. W ogrodzie

IGO wystawiono mu pomnik, wykuty przez

uczniów głuchoniemych.

W latach 1887-1915 IGO poddano pełnemu

nadzorowi dyrektorów Rosjan (było ich sześciu).

Połowa z nich nie miała żadnych kompetencji

pedagogicznych do prowadzenia Instytutu.

Zakład poddano rusyfikacji. W 1905 r.- w

trakcie strajku szkolnego w Królestwie Polskim –

niewidomi uczniowie Instytutu odmówili nauki.
Uczniów głuchych poddano brutalnemu nadzorowi

personelu rosyjskiego.

W 1915 r. nawet przeniesiono zakład

częściowo do Moskwy (w tym 290 tys. rubli w

papierach wartościowych stanowiących kapitał

żelazny IGO, 30 tys. rubli w gotówce i książeczki

oszczędnościowe pracowników)

Nauczyciele IGO byli autorami wielu

podręczników, programów nauczania i rozlicznych

opracowań naukowych.

W Królestwie Polskim dla głuchych poza IGO

dla dzieci głuchoniemych zorganizowano placówki

w:

Międzyrzecu Podlaskim – dla dzieci

żydowskich (1901 r., zlikwidowana w 1933 r.)

Dwie szkoły w Łodzi,również szkoły

żydowskie, utworzone w 1910 r. przy ul. Zielonej

23 i w 1915 r. przy ul. Sienkiewicza 39)

Były to niewielkie zakłady, w których

przebywało od kilkunastu do kilkudziesięciu

uczniów. Nauka odbywała się w j. rosyjskim

Pierwszą szkołę dla dzieci chrześcijan

zorganizowano w Łodzi w 1915 r., w prywatnym domu

przy ul. Placowej 3. Była to szkoła dla 24
dzieci, w wieku od 7 do 16 lat (od 1917 r.

przeniesiona na ul. Boczną 5)

Jan Baudouin de Courtenay (1845-1929

)

- działacz społeczny, wykładowca,

inicjator badań nad językiem dzieci w
Polsce

- autor wielu opracowań naukowych:

„Szkice językowe” (1904) ;

„Z patologii i embriologii języka”

(1885) ; „O ogólnych przyczynach
zmian językowych” (1885)

Władysław Ołtuszewski (1855-1922)

- lekarz, terapeuta, foniatra
- twórca medycznych podstaw logopedii korekcyjnej

(tzw. logoterapii)

- W latach 1892-1922 prowadził w Warszawie Zakład

Leczenia Zboczeń Mowy

- Działał w Warszawskim Towarzystwie Lekarskim
- Wygłaszał odczyty w Warszawskim Towarzystwie

Higienicznym

- Autor prac:
„Szkic nauki o mowie i jej zboczeniach” (1905) ;

„Bełkotanie mowy i pisma” (1893)

ziemie litewsko-ruskie

Zakład dla głuchych w Wilnie:

Pomysł i próby

utworzenia tej placówki pojawiły się w 1805

r. (biskup Kossakowski) Drugą próbę podjęto

w 1810 r. (kilkoro osób z Zygmuntem

Anzelmem, który w Wiedniu poznał metodę

francuską L’Epée. Od 1806 r. pracował w

Pawłowsku pod Petersburgiem, gdzie zajmował

się nauczaniem głuchych)

Trzecią próbę podjęto w 1819 r. (student Karol

Małochowiec został oddelegowany do Warszawy

do Instytutu Głuchoniemych, potem do

Berlina. Do Wilna powrócił w 1823 r., ale

idea założenia zakładu upadła)

Czwartą próbę podjęto w 1833 r. i zakończyła

się powodzeniem ! Małochowiec został

kierownikiem i nauczycielem szkoły.

/istniała 10 lat/ Szkołę wznowiono w 1925 r.

/istniała do 1939 r./

Zakład dla głuchych w Romanowie

W 1805 r. August Iliński uzyskał zgodę cara Aleksandra I na

utworzenie instytutu dla głuchych / w „dzienniku Wileńskim”

wyszedł artykuł zawierający szczegółowe informacje na temat

organizacji tej placówki, np.: przyjmowano dzieci od 8 do 14 lat,

pierwszeństwo otrzymały dzieci z ubogich rodzin/ W 1808 r. Iliński

przekazał rosyjskiemu ministrowi oświecenia pierwszy raport o

urządzeniu Instytutu. Szkoła składała się z 3 wydziałów:

naukowego, artystycznego, rzemieślniczego. W Instytucie były 3

klasy. W pierwszej klasie uczono: gramatyki, arytmetyki, geometrii

religii, języków: niemieckiego, francuskiego, łacińskiego,

rosyjskiego, polskiego, włoskiego, fizyki, logiki, historii, mitologii,

geografii, literatury, botaniki, technologii, farmacji, chemii, handlu,

wszystkich gałęzi prawa, buchalterii. W drugiej klasie: architektura,

mechanika, rysunek, malarstwo, jazdy konnej, sztuki ogrodniczej,

złotnictwa, jubilerstwa, zegarmistrzostwa i innych. W kl. trzeciej:

sukiennictwo, tapicerstwo, stolarstwo, siodlarstwo, kowalstwo,

robienie pojazdów.

Raport z 1808 r. ukazał słabości placówki. Brakowało kadr, stosowano

nieodpowiednie metody pracy, program był zbyt obszerny i

nieadekwatny dla głuchych. W następnych latach sytuacja nie

uległa wyraźnej poprawie. Zakład zamknięto ostatecznie w 1832 r.

ziemie zaboru pruskiego

• Pierwsza placówka dla dzieci głuchych powstała

w Poznaniu w 1832 r. jako Zakład dla

Głuchoniemych przy seminarium nauczycielskim w

Poznaniu. Była to państwowa placówka,

wzorowana na analogicznym zakładzie

berlińskim, którego pracy przyglądał się Józef

Sikorski (przez 2 lata)

.

W seminarium

nauczycielskim podjęto kształcenie nauczycieli

dla potrzeb wspomnianego zakładu.

• W Zakładzie poznańskim wykładano w języku

niemieckim. W 1857 r. utworzono oddział polski

• Od 1874 r. seminarium nauczycielskie zostało

przeniesione do Rawicza i tym samym pozostał

tylko zakład dla głuchych. W 1875 r. uzyskał

prawa samodzielnego kształcenia nauczycieli w

specjalności głuchych (germanizacja placówki)

• Ustawa z 1911 r. o przymusie szkolnym dla

głuchych objęła dzieci w wieku od 7 do 15 lat

ziemie zaboru austriackiego

• Pierwszy zakład/instytut dla dzieci głuchych

powstał we Lwowie w 1830 r. z fundacji

anonimowego „Holdheima” (prawdopodobnie był to

cesarz Franciszek I, który w 1827 r. złożył 16

tys. florenów na utworzenie domu sierot lub

szkoły dla głuchych) i składek społecznych.

• Dyrektorem zakładu (przez 18 lat) został Czech

Dominik Wichtil /przybył z Pragi, gdzie uczył

głuchoniemych/

• Pierwszeństwo przyjęcia do zakładu miały sieroty

i ubogie dzieci. Założono szkołę, w której

początkowo nauczano wyłącznie w j. niemieckim. W

ciągu 6 lat uczono: religii, czytania, pisania,

rachunków, historii.

• Od 1841 r. Instytut mieścił się w nowym gmachu

przy ul. Łyczakowskiej 35.

• W 1911/12 r. w szkole przebywało 136 głuchych

dziewcząt i chłopców.

szkoła dla głuchych we Lwowie

• Druga szkoła (prywatna) powstała również we

Lwowie w 1870 r. przy ul. Za zbrojownią 3.

• Szkoła przeznaczona była dla głuchych dzieci

żydowskich

• Jej założycielem był Izaak Bardach

/nauczyciel dzieci głuchych w Wiedniu i w
Niemczech/

• W 1877 r. przebywało w niej 9 chłopców i 4

dziewczynki.

• Zajęcia lekcyjne prowadzono w języku

niemieckim, hebrajskim, potem w j. polskim.

ziemie polskie pod zaborami/szkoły dla niewidomych

Królestwo Polskie

- Ksiądz J. Falkowski w 1821 r. przyjął do

Instytutu pierwsze dzieci niewidome/ociemniałe

Uczył je nauki czytania i pisania (nie zdołał

utworzyć dla nich osobnych klas)

- 1842 r. w warszawskim Instytucie Głuchoniemych

powstaje: oddział/szkoła dla Ociemniałych (ks.

Józefat Szczygielski)

- W roku szkolnym 1853/54 do szkoły dla

niewidomych przyjęto pierwsze dziewczęta

- W szkole dla niewidomych uczono m.in.:

czytania, pisania, odbywały się zajęcia

muzyczne

- Najwięcej dzieci niewidomych przyjęto w roku

szkolnym 1886/87 – 43 i 1907/8- 44 dzieci

W 1864 r., z inicjatywy Jana

Papłońskiego, utworzono

Towarzystwo Niewidomych Muzyków.

Liczyło blisko 50 osób,

najczęściej wychowanków IGO,

którzy wspierali się wzajemnie,

szukali dla siebie pracy,

mieszkania itp. Założyli kasę

zapomogową. Towarzystwo istniało

do chwili odzyskania przez Polskę

niepodległości.

Róża Czacka (1876-1961) – Matka Elżbieta

- Prawnuczka Tadeusza Czackiego. W 22 r. życia utraciła

wzrok, wcześniej otrzymała gruntowne wykształcenie

(znała m.in. języki obce, grała na fortepianie)

- Jako ociemniała zwiedziła ośrodki w Austrii, Szwajcarii

i Francji /spotkała się m.in. z L. Braille’m i M. de

Sizeranne’m /

- W 1910 r. utworzyła Towarzystwo Opieki nad Ociemniałymi

- Do 1914 r. powstało Biuro Przepisywania Książek, zakład

dla niewidomych dziewcząt, szkołę dla chłopców,

przedszkole oraz dział tyflologiczny - kontakt z

czołowymi pedagogami europejskimi. Do I wojny światowej

patronatem Towarzystwa objęto 55 rodzin.

- 1918 r. powstaje Zgromadzenie Sióstr Służebnic Krzyża

- 1922 r. budowa zakładu w Laskach

- autorka prac: „Sprawa niewidomych w Polsce” (1928) ;

„System Braille’a” ; „Dziecko niewidome” (1938)

Alfabet Braille’a - 1825 r. zatwierdzony oficjalnie we

Francji w 1854 r.

Polskie pismo brailowskie ukształtowało się ostatecznie w

1934 r. /zatwierdzone przez MWRiOP/

ziemie zaboru austriackiego

- na całym obszarze ziem polskich, które weszły w skład

zaboru austriackiego powstał tylko 1 szkoła specjalna

dla niewidomych w 1851 r. we Lwowie, jako Zakład dla

Ciemnych.

- Placówka powstała z fundacji hrabiego Wincentego

Zaremby-Skrzyńskiego (ku pamięci niewidomego syna)

- Przyjmowano do niej wyłącznie pełnosprawne (fizycznie)

dzieci niewidome. W 1902 r. przy zakładzie utworzono

przedszkole

- W 6-klasowej szkole nauczano: czytania, pisania,

liczenia, historii Polski, historii Austrii, botaniki,

zoologii, odbywały się zajęcia muzyczne (skrzypce,

fortepian, organy)

- Ważne miejsce w organizacji zakładu miało przygotowanie

zawodowe: koszykarstwo, szydełkowanie, wyplatanie mat,

robienie na drutach (dla dziewcząt)

- W 1870 r. w Zakładzie przebywało 35 wychowanków (z tego

21 chłopców)

- Dążono do tego by osoba opuszczająca placówkę była w

miarę samodzielna i mogła podjąć pracę zarobkową

ziemie polskie zaboru pruskiego

- w 1853 r. w Wolsztynie powstał jedyny w tym

zaborze zakład specjalny dla niewidomych

(prywatny), przeniesiony następnie do

Bydgoszczy (nowy gmach).

- W bydgoskim zakładzie odbywało się

przysposobienie zawodowe w zakresie:

szczotkarstwa, koszykarstwa, tapicerstwa,

masażu. Przygotowywano też organistów i

stroicieli fortepianów

- Placówkę poddano silnej germanizacji
- Utrzymywano kontakt z zakładami

niemieckimi, korzystano z systemu Braille’a