Funkcjonalny opis języka

Wykład 1: Nie jiba ale jiba,

czyli wprowadzenie

do fonetyki i fonologii

Charakterystyka głosek

Tradycyjne opracowania - opis artykulacyjno-

akustyczny (B. Wierzchowska)

Artykulatory:



ruchome: wiązadła głosowe, język, podniebienie
miękkie;



nieruchome: zęby górne, wałek dziąsłowy,
podniebienie twarde.

Praca artykulatorów: nadawanie parametrów fali

głosowej poprzez formowanie kanału głosowego.

Kryteria klasyfikacji głosek



udział wiązadeł głosowych;



położenie podniebienia miękkiego i języczka;



stopień zbliżenia narządów mowy;



miejsce artykulacji;



ułożenie masy języka

Budowa aparatu mowy

Aparat mowy składa się z trzech części:



aparat ekspiracyjny: płuca, przepona, tchawica,
oskrzela



aparat fonacyjny: krtań z wiązadłami głosowymi



aparat artykulacyjny: jama gardłowa, jama ustna i
jama nosowa

Strefy artykulacji (nazwy łacińskie)

Ortografia polska

Ortografia polska w pewnej tylko części opiera się
na wymowie. W języku polskim, który przejął znaki
alfabetu łacińskiego, ważną

przyczyną

rozbieżności

między mową a pismem

jest brak w

tym

alfabecie graficznych odpowiedników dla

niektórych głosek

, co powoduje konieczność

tworzenia dwu- i trójznaków oraz wprowadzania
znaków diakrytycznych.

Różnice ilościowe



w zapisie ortograficznym pojawia się więcej

znaków niż głosek

Przykład:

szachy [występują tu dwa dwuznaki: sz

oraz ch, którym odpowiadają w wymowie

pojedyncze głoski)



w zapisie ortograficznym pojawia się mniej

znaków niż głosek

Przykład

: ząb (wym. [zomp]) - występuje tu

różnica ilościowa (i jakościowa [p] zamiast [b])

Różnice jakościowe (1)



wielkość liter (w zapisie fonetycznym brak
wielkich liter – rozpoczynanie zdania, albo nazw
własnych wielką literą to konwencja!);



litery w zapisie ortograficznym nie
odzwierciedlają cech głosek

Przykład:

w wyrazie auto po samogłosce [a] w poprawnej

wymowie pojawia się półsamogłoska (a nie
samogłoska [u]).

Różnice jakościowe (2)



znak graficzny może odnosić się do różnych

dźwięków

Przykład 1:

litera b w wyrazie burak oznacza głoskę [b], ale w

wyrazie lub literę b wymawia się jako głoskę [p]

(wym. [lup])

Przykład 2:

w wyrazach: kurz, rzeka, zmarznąć połączenie liter

r-z jest wymawiane odpowiednio jako: głoska [š],

głoska [ž] i połączenie dwóch głosek [r] i [z].

Różnice jakościowe (3)



dźwięk może być oznaczany w różny sposób

Przykład 1:

W wyrazach góra i kura występuje ten sam dźwięk

samogłoskowy [u].

Przykład 2:

W wyrazach

szary, krzak, aż występuje głoska [š].

Funkcjonalny opis języka

Wykład 2: Nie głoskami

różnicuje się znaczenia -

wstęp do fonologii

Trubecki: Podstawy fonologii



Szczególnie charakterystyczne jest dla fonetyki
całkowite wykluczenie jakiegokolwiek związku ze
znaczeniem językowym badanych kompleksów
dźwiękowych.



Fonolog ma za zadanie brać pod uwagę w
dźwięku tylko to, co pełni określoną funkcję w
tworze językowym.

Definicje fonemu



Psychiczny odpowiednik dźwięku mowy (Baudouin
de Courtenay)



Zbiór dystynktywnych (fonologicznie
relewantnych) cech danego tworu
dźwiękowego (Trubiecki)



Jednostka fonologiczna (różnicująca znaczenia
wyrazów) nie dająca się rozłożyć ze stanowiska
danego języka na jeszcze krótsze następujące po
sobie jednostki (Trubiecki)

Fonem – definicje cd.



Fonem – podstawowa jednostka fonologii;

najmniejszy, dający się liniowo wydzielić,

funkcjonalny segment formy językowej.

(Encyklopedia wiedzy o języku polskim,

1978:82).



Fonem – jednostka abstrakcyjna, element systemu

językowego (nie mówienia); charakteryzować można

go jedynie na tle całego systemu dźwiękowego,

poprzez opozycję do innych elementów systemu.

(Tambor, Ostaszewska 2002)



Fonem - funkcjonalne jądro głoski, na które składa

się zbiór cech dystynktywnych.

(A.Nagórko, 1996)

Fonem jako jednostka języka



Fonemy są najmniejszymi, nieznaczącymi
elementami języka.



Można je określić tylko w relacji do innych fonemów
danego języka.



Fonemy to zespół cech dystynktywnych, tzn.
takich, które można zrekonstruować, tworząc pary
minimalne.



Na poziomie wypowiedzi fonemom odpowiadają
głoski, które mają swoje cechy artykulacyjne.

Uwaga!

nie jest tak, że każda cecha artykulacyjna

musi być również cechą dystynktywną!

Fonem a głoska

fonem

głoska

jednostka systemu językowego

jednostka wydzielana w potoku
mowy

do jego wyodrębnienia i analizy
konieczny znak językowy

możliwa do analizy w izolacji

klasa głosek o tym samym
zespole cech dystynktywnych
(wyrazoróżnicujących)
zbiór cech dystynktywnych

najmniejszy element dający się
wydzielić w potoku mowy

tworzone przez cechy istotne z
komunikacyjnego punktu widzenia

składają się na nią wszystkie cechy
artykulacyjne i akustyczne
postrzegane zmysłowo w czasie
mówienia

Fonologia – kierunki badań



Fonologia

segmentalna –

bada właściwości

segmentów

(dźwięków,

fonemów); jej

przedmiotem są

allofonia,

fonotaktyka,

allomorfia.



Fonologia

suprasegmentalna –

(tj. prozodyczna) bada

zjawiska wykraczające

poza zasięg

pojedynczych

segmentów;

przedmiotem badań

są m.in.: akcent,

intonacja, ton, sylaba,

wyraz fonologiczny.

Wyraz fonologiczny

to jednostka prozodyczna, w obrębie której zachodzą
procesy fonologiczne. Ma jeden akcent główny.

Wyróżnia się trzy jego fazy:



nagłos,



śródgłos,



wygłos.

Wyraz fonologiczny

nie musi pokrywać się

z wyrazem gramatycznym,

np. zmusili ją, nie pójdę, od dziecka.

Podstawowe prawa fonologiczne:



prawo wygłosu absolutnego;



prawo jednorodności grupy pod względem
dźwięczności;



prawo palatalizacji (woda – wodzie);



prawo asymilacji palatalnej (blizn - bliźnie);



prawa fonotaktyki

Krtań człowieka a) z przodu, b) od tyłu

(Dukiewicz 1995:19)

Aparat artykulacyjny

Składa się z trzech jam:



jama gardłowa



jama ustna



jama nosowa

Jama ustna

W obrębie jamy ustnej są narządy
ruchome:



wargi



język



podniebienie miękkie z języczkiem



dolna szczęka

i nieruchome:



zęby



dziąsła



podniebienie twarde

Podział języka

Wiązadła głosowe

a – spokojne oddychanie
b – głęboki wdech
c – szept
d – chuchanie
e – artykułowanie dźwięcznych elementów

(

Dukiewicz 1995:20)

Położenie ustno-nosowe



Położenie nosowe

Położenie ustne