GRAMATYKA HISTORYCZNA

CZASOWNIK

WYKŁAD

dr Joanna Przyklenk

SPIS TREŚCI

0. Informacje wstępne – historia i

współczesność polskiego czasownika.

1. Bezokolicznik.

2. Czas teraźniejszy.

3. Tryb rozkazujący.

4. Czas przeszły prosty czasownika.

SPIS TREŚCI

5. Formy złożone czasownika:

A. Czas przeszły złożony.
B. Tryb przypuszczający.
C. Czas przyszły złożony.
D. Czas zaprzeszły złożony.

6. Imiesłowy:

A. Imiesłów czasu przeszłego czynny I.
B. Imiesłów czasu przeszłego czynny II.
C. Imiesłów czasu przeszłego bierny.
D. Imiesłów czasu teraźniejszego czynny.
E. Imiesłów czasu teraźniejszego bierny.

CZASOWNIK – STAN

WSPÓŁCZESNY

TEMAT CZASOWNIKA

Formy czasownikowe są tworzone na bazie dwóch

tematów:
 tematu czasu teraźniejszego,
 tematu bezokolicznika (zwanego również

tematem czasu przeszłego).

W tworzeniu osobowych i nieosobowych postaci

czasownika należy brać pod uwagę nie tylko

temat, ale również kategorię aspektu (dk/ndk) oraz

tzw. przechodniość (tranzytywność) czasownika,

tzn. jego zdolność wystąpienia w konstrukcjach

strony biernej.

Ograniczenia, jakie nakłada na koniugację kategoria

aspektu, sprowadzają się przede wszystkim do

następujących zasad:

• tylko czasowniki NIEDOKONANE mogą stać się

budulcem form czasu teraźniejszego, przyszłego

złożonego, imiesłowów przymiotnikowych czynnych

oraz przysłówkowych współczesnych;

• tylko czasowniki DOKONANE mogą stać się budulcem

form czasu przyszłego prostego (który - pod

względem swej struktury - jest de facto czasem

teraźniejszym form dokonanych), imiesłowów

przysłówkowych uprzednich;

• pozostałe formy mogą być tworzone zarówno od

czasowników dk, jak i ndk;

• ograniczenia w zakresie tranzytywności dotyczą imiesłowów

przymiotnikowych biernych oraz konstrukcji strony biernej.

Dwa tematy czasownika

TEMAT CZASU TERAŹNIEJSZEGO

3 os. lp. czasu teraźniejszego

RYSUJ-Ą

TEMAT BEZOKOLICZNIKA

po odcięciu bezokolicznikowego

-ć/-c

RYSOWA-Ć

► czas teraźniejszy
► czas przyszły prosty
► tryb rozkazujący
► imiesłów przym. czynny
►

imiesłów

przysł.

współczesny

► czas przeszły
► czas przyszły złożony
► tryb przypuszczający
► imiesłów przymiotnikowy
bierny
► imiesłów przysł. uprzedni
► nieosobowa forma (na -no,
-to)
►

rzecz.

odsłowny

(gerundium)

CZASOWNIK – STAN

WSPÓŁCZESNY

FORMY PROSTE I ZŁOŻONE

CZASOWNIKA

Dominują formy proste (syntetyczne)!
Do form złożonych (analitycznych) należy:
 czas przyszły złożony (będę malować)!
Do form aglutynacyjnych należą głównie

formy:

 czasu przeszłego (Powiedz, co zrobiłeś.

Powiedz, coś zrobił),

 trybu przypuszczającego (poszlibyśmy –

byśmy poszli)!

CZASOWNIK – STAN

PRASŁOWIAŃSKI

FORMY PROSTE

Formy proste czasownika w dobie prasłowiańskiej:
a)czas teraźniejszy;
b)tryb rozkazujący;
c)aorysty = czasy przeszłe proste dokonane

(aorysty były trzy: ASYGMATYCZNY, SYGMATYCZNY

I, SYGMATYCZNY II);
d)imperfectum = czas przeszły prosty niedokonany;
e)czas przyszły prosty;
f)bezokolicznik;
g)imiesłowy.

CZASOWNIK – STAN

PRASŁOWIAŃSKI

FORMY ZŁOŻONE

Formy złożone w dobie prasłowiańskiej:
a)czas przeszły złożony;
b)czas zaprzeszły złożony;
c)czas przyszły złożony;
d)tryb warunkowy = przypuszczający;
e)strona bierna i zwrotna.

Budowa form złożonych doby

ps.

1. Czas przeszły złożony:

im. cz. przeszłego czynny II (tzw. „elowy”,

bo zawiera element „L”) + słowo posiłkowe

*byti odmieniane w czasie teraźniejszym.

l.p. neslъ / nesla / neslo

+ 1. jesmь, 2. jesi, 3. jestъ;

l.mn.

nesli / nesly / nesla

+ 1. jesmъ, 2. jeste, 3. sątъ;

l. du. nesla / neslĕ / neslĕ

+ 1. jesvĕ, 2. jesta, 3. jeste.

Budowa form złożonych

doby ps.

2. Czas zaprzeszły złożony =

plusquamperfectum:
im. cz. przeszłego czynny II („L”) +
słowo posiłkowe *byti odmieniane w
formie czasu prostego albo
przeszłego dokonanego (aorystu),
albo przeszłego niedokonanego
(imperfectum).

*BYTI – w aoryście oraz

imperfectum

*BYTI
AORYST/IMPERFECTUM
l.p. 1. byxъ / bĕaxъ

2. by / bĕaše
3. by / bĕaše

l.mn. 1. byxomъ / bĕaxomъ

2. byste / bĕašete
3. byšę (pol. byxą)/ bĕaxą

l.du. 1. byxovĕ / bĕaxovĕ

2. bysta / bĕašeta
3. byste / bĕašete

Budowa form złożonych

doby ps.

3. Czas przyszły złożony:

imĕti / načęti / vъčęti / xotĕti + bezokolicznik

lub

im. cz. przeszłego czynny II („L”) + słowo

posiłkowe *byti odmieniane w czasie

przyszłym.

*BYTI (czas przyszły):
lp.

1. bądą, 2. bądeši, 3. bądetъ,

l. mn.

1.bądemъ, 2. bądete, 3. bądątъ,

l.du. 1. bądevĕ, 2. bądeta, 3. bądete.

Budowa form złożonych

doby ps.

4. Tryb warunkowy = przypuszczający:

im. cz. przeszłego czynny II („L”) +
*byti odmieniane w trybie
warunkowym.

*BYTI (tryb warunkowy):
lp.

1. bimь, 2. bi, 3. bi,

l. mn.

1. bimъ, 2. biste, 3. bą,

l.du.

1. bivĕ, 2. bista, 3. biste.

KONIUGACJA = ODMIANA

PRZEZ OSOBY

Pięć koniugacji prasłowiańskich:

I -o-/-e- (nes|

ą

, nes|e|

šь

)

II -no-/-ne- (dvign|

ą

, dvig|ne|

šь

)

III -jo-/-je- (znaj|

ą

, zna|je|

šь

)

IV -i- (xval’|

ą

, xval|i|

šь

)

V atematyczna –

tylko cztery

czasowniki: byti, dati, vĕdĕti, jasti

1. BEZOKOLICZNIK

 W dobie prasłowiańskiej bezokolicznik miał

zakończenie *- ti, co dało na gruncie polskim

najpierw –ci, a w końcu –ć:

myti > myci > myć
dati > daci > dać.
Por. tekst „Bogurodzicy”.

 Czasowniki zakończone na *-gti oraz *-kti,

czyli te, które przed *-ti miały „K” lub „G”,

zyskiwały w języku polskim –c:

pekti > piec
mogti > móc

2. CZAS TERAŹNIEJSZY

I -o-/-e-
1. nes-ą
2. nes-e-

šь

3. nes-e-

tъ

1. nes-e-

mъ

2. nes-e-te
3. nes-ątъ

II -no-/-ne-
dvig-n-ą
dvig-ne-šь
dvig-ne-tъ
dvig-ne-

mъ

dvig-ne-te
dvig-n-ątъ

III-jo-/-je-
zna-j-ą
zna-je-šь
zna-je-tъ
zna-je-

mъ

zna-je-te
zna-j-ątъ

IV -i-
xval’-ą
xval-i-šь
xval-i-tъ
xval-i-mъ
xval-i-te
xval-i-

ętъ

2. CZAS TERAŹNIEJSZY

V koniugacja (końcówki dodawane

bezpośrednio do rdzenia – por.
czasownik *byti)!

W liczbie podwójnej natomiast były

następujące końcówki dla wszystkich
koniugacji (I-V):

DUALIS: 1. -vĕ

2. -ta
3. -te

2. CZAS TERAŹNIEJSZY

Ewolucja końcówek:
1. –ą (po krótkości) = -ę (Kontynuowana)
2. –šь (zanik jeru) = -sz (Kontynuowana)
3. –tъ (zanik końcówki) = -Ǿ
1. –mъ > -m > -my (chyba wpływ zaimka

osobowego MY)

2. –te > - cie (Kontynuowana)
3. –ątъ / -ętъ > -ą

DUALIS: 1. –wa, 2. –ta, 3. –ta (napjpierw –cie, potem

wpływ 2. osoby

).

2. CZAS TERAŹNIEJSZY

Staropolska odmiana BYĆ w czasie

teraźniejszym:

1. jeśm
2. jeś
3. jest/jeść/je
1. jesmy
2. jeście
3. są

2. CZAS TERAŹNIEJSZY

Te staropolskie formy wychodzą z użycia z

początkiem XVI stulecia.
Pojawiają się nowe formy typu jestem, jesteś

oraz jesteśmy, jesteście (1. i 2. osoba lp. i

l.mn) na wzór dawnego złożonego czasu

przeszłego. Tam podstawą jest słowo „był-”,

do

którego

dołącza

się

odpowiednio

końcówki (-em, -eś). Tu podstawą stało się

słowo ”jest” w lp., a w mnogiej początkowo

„są” (sta mieliśmy sąśmy, sąsmy), a potem

też jest+eśmy/+eście.

2. CZAS TERAŹNIEJSZY

Dziś są różne propozycje podziału na

koniugacje.

Zwykle wyodrębniamy:
 koniugację -ę, -esz (piszę, piszesz);
 koniugację -ę, -isz/-ysz (myślę,

myślisz);

 koniugację -m, -sz (czytam,

czytasz).

2. CZAS TERAŹNIEJSZY

W historii obserwujemy przesunięcia z

jednego typu koniugacji do drugiego, np.:
 z typu -m, -sz do -ę, -esz (dziś: łupię,

kłamię, drapię, płaczę, czerpię, kopię,

kaszlę);
 z typu -ę, -esz do -ę, -isz (dotyczysz,

troszczysz);
 z typu -ę, -esz do -m, -sz (ciosam,

chowam, iskam, tkam, zyskam)
 z typu -m, -sz do -ę, -isz (słyszę, widzę)

3. Tryb rozkazujący.

I
1. -
2. -i- Ǿ
3. -i- Ǿ
1. -ĕ-
mъ
2. -ĕ-
te
3. -ĕ-
te
1. -ĕ-
vĕ
2. -ĕ-
ta
3. -ĕ-
te

II
1. -
2. -n-i-
Ǿ
3. -n-i-
Ǿ
1. n-ĕ-
mъ
2. n-ĕ-te
3. n-ĕ-te
1. n-ĕ-
vĕ
2. n-ĕ-ta
3. n-ĕ-te

III
1. -
2. -j-i-
Ǿ
3. -j-i-
Ǿ
1. -j-i-
mъ
2. -j-i-te
3. -j-i-te
1. -j-i-
vĕ
2. -j-i-ta
3. -j-i-te

IV
1. -
2. -i- Ǿ
3. -i- Ǿ
1. -i-
mъ
2. -i-te
3. -i-te
1. -i-vĕ
2. -i-ta
3. -i-te

V
1. -
2. -j-ь
3. -j-ь
1. -i-mъ
2. -i-te
3. -i-te
1. -i-vĕ
2. -i-ta
3. -i-te

3. TRYB ROZKAZUJĄCY

Zmiany:
1. Już w przedhistorycznej polszczyźnie

upodobniły się formy liczby pojedynczej
i mnogiej I i II koniugacji (element -i-).

2. Z czasem ginie wygłosowe -i w 2. i 3.

osobie l.p.; w formach rozkaźnika z
akcentem na końcowym -i utrzymywało
się ono dłużej, a w formach z akcentem
na głoskę tematyczną - zanikało.

3. Tryb rozkazujący

3.

Z

czasem

formy

zaczęły

się

wyrównywać: -i zanika!

4. Wyjątkowe są tu formy rozkaźnika tych

czasowników, w których rdzeniem jest
grupa spółgłosek. W ich przypadku po
zaniku

jeru

wyrazy

te

przybrały

następującą postać, np.: tni, wydrzy,
umrzy.

5. W takiej postaci przetrwały przez wiek

XVII.

3. TRYB ROZKAZUJĄCY

6. Ale już w XVII stuleciu ulegają

przekształceniom, tzn. przybierają w
wygłosie spółgłoskę -j. Stało się to w
związku z przeważającą normą, że 2.
osoba rozkaźnika kończy się na -i
oraz także na wzór rozkaźników III
koniugacji, w których -j- należy do
tematu (pij, bij, myj).

3. TRYB ROZKAZUJĄCY

7. Początkowo 3. osoba lp. = 2. osobie

lp. Natomiast w średniowieczu do
końca XV stulecia stosowano struktury
opisowe typu:
ać < a ci (Celownik zaimka)/niechaj +
3. osoba lp. czasu teraźniejszego.
Z kolei partykuła „niechaj” jest to 2.
osoba

lp.

rozkaźnika

czasownika

„niechać”, a tzn. ‘pozwolić, dopuścić’.

4. Formy czasu przeszłego –

formy proste

 IMPERFECTUM

czas przeszły niedokonany
(cząstka -ax- lub -aš-)

 AORYSTY

czas przeszły dokonany; trzy typy:

o aoryst asygmatyczny - pozbawiony

cechy -s-

(wymiennej z -x-) i

tworzony tylko od

czasowników I i II

koniugacji;

o aoryst sygmatyczny I - z cechą -s-

(wariantywnie - x-);

o aoryst sygmatyczny II - kontaminacja

aorystu

asygmatycznego

i

sygmatycznego I (tworzony tylko dla
czasowników I i II koniugacji + cecha
-s-/-x-).

HISTORIA CZASOWNIKA

JEST BARDZO

INTERESUJĄCA!

Dziękuję za uwagę i

zapraszam na ciąg dalszy…