GRAMATYKA HISTORYCZNA

CZASOWNIK

WYKŁAD

dr Joanna Przyklenk

SPIS TREŚCI

 0. Informacje wstępne – historia i

współczesność polskiego czasownika.

 1. Bezokolicznik.

 2. Czas teraźniejszy.

 3. Tryb rozkazujący.

4. Czas przeszły prosty czasownika.

SPIS TREŚCI

5. Formy złożone czasownika:

A. Czas przeszły złożony.
B. Tryb przypuszczający.

 C. Czas przyszły złożony.

 D. Czas zaprzeszły złożony.

Za tydzień:
6. Imiesłowy.

A. Imiesłów czasu przeszłego czynny I.
B. Imiesłów czasu przeszłego czynny II.
C. Imiesłów czasu przeszłego bierny.
D. Imiesłów czasu teraźniejszego czynny.
E. Imiesłów czasu teraźniejszego bierny.

KONIUGACJA = ODMIANA

PRZEZ OSOBY

Pięć koniugacji prasłowiańskich:

I -o-/-e- (nes|

ą

, nes|e|

šь

)

II -no-/-ne- (dvign|

ą

, dvig|ne|

šь

)

III -jo-/-je- (znaj|

ą

, zna|je|

šь

)

IV -i- (xval’|

ą

, xval|i|

šь

)

V atematyczna –

tylko cztery

czasowniki: byti, dati, vĕdĕti, jasti

POWTÓRZENIE

Dziś są różne propozycje podziału na

koniugacje.

Zwykle wyodrębniamy:
 koniugację -ę, -esz (piszę, piszesz);
 koniugację -ę, -isz/-ysz (myślę,

myślisz; słyszę, słyszysz);

 koniugację -m, -sz (czytam,

czytasz).

POWTÓRZENIE -

CZAS TERAŹNIEJSZY

I -o-/-e-
1. nes-ą
2. nes-e-šь
3. nes-e-tъ
1. nes-e-

mъ

2. nes-e-te
3. nes-ątъ

II -no-/-

ne-

dvig-n-ą
dvig-ne-šь
dvig-ne-tъ
dvig-ne-

mъ

dvig-ne-te
dvig-n-ątъ

III-jo-/-

je-

zna-j-ą
zna-je-šь
zna-je-tъ
zna-je-

mъ

zna-je-te
zna-j-ątъ

IV -i-
xval’-ą
xval-i-šь
xval-i-tъ
xval-i-

mъ

xval-i-te
xval-i-

ętъ

POWTÓRZENIE

-

CZAS

TERAŹNIEJSZY

V koniugacja

(końcówki dodawane

bezpośrednio do rdzenia):

BYĆ (*BYTI)

*jes-mь, *je-si, *jes-tъ;
*jes-mъ, *jes-te, *s-ątъ;
*jes-vĕ, *jes-ta, *jes-te;

WIEDZIEĆ (*VĔDĔTI)

*vĕ-mь, *vĕ-si, vĕs-tъ;
*vĕ-mъ, *vĕs-te, *vĕd-ętъ;
*vĕ-vĕ, *vĕs-ta, *vĕs-te;

POWTÓRZENIE - CZAS TERAŹNIEJSZY

DAĆ (*DATI)

*da-mь, *da-si, *das-tъ;
*da-mъ, *das-te, *dad-ętъ;
*da-vĕ, *das-ta, *das-te

JEŚĆ (JASTI)

*ja-mь, *ja-si, *jas-tъ;
*ja-mъ, *jas-te, *jad-ętъ;
*ja-vĕ, *jas-ta, *jas-te.

POWTÓRZENIE - CZAS TERAŹNIEJSZY

Ewolucja końcówek:
1. –ą (po krótkości) = -ę (Kontynuowana)
2. –šь (zanik jeru) = -sz (Kontynuowana)
3. –tъ (zanik końcówki) = -Ǿ
1. –mъ > -m > -my (chyba wpływ zaimka

osobowego MY)

2. –te > - cie (Kontynuowana)
3. –ątъ / -ętъ > -ą

DUALIS: 1. –wa, 2. –ta, 3. –ta (w 3. osobie najpierw

kontynuowane –cie, potem wpływ 2. osoby

).

CZAS TERAŹNIEJSZY – kształtowanie

się polskiej koniugacji: -m, -sz;

przedpolska innowacja.

1. X-XIII wiek. Procesy kontrakcji objęły

część czasowników koniugacji III-jo-/-
je-; tu wszystkie formy oprócz 1. os. lp.
i 3. os. lmn:

zna-j-ą
zn

a-je

-šь

zn

a-je

-tъ

zn

a-je

-mъ

zn

a-je

-te

zna-j-ątъ

CZAS TERAŹNIEJSZY – kształtowanie

się polskiej koniugacji: -m, -sz.

Proces kontrakcji:
-aje- > -ae- > -aa- > -ā- > -á- > -a-.
2. XIV-XV wiek. Upraszczanie systemu

koniugacji. Nałożenie się tendencji
innowacyjnych dotyczących
czasowników typu znaję, umieję i
czasowników atematycznych (czyli
dawnych prasłowiańskich koniugacji
III i V), tzn.:

a)1. os. lp. czasowniki typu

znaję przejmują końcówkę z
V koniugacji –m;

b)2. os. lp. czasowniki

atematyczne przejmują –sz
(z koniugacji III – po
kontrakcji, por. dasz, jesz,
wiesz; wyjątkiem - jesteś).

Przykład:

Polacy lepiey o tym wiedzą y
rozumieyą

niźli

ya

powiedzieć

umiem.

umie/m
•1. os. lp. czas teraźniejszy;
•koniugacja ps. III -jo-/-je-;
•końcówka pierwotna –ą (po krótkości
kont.); ps. umie-j-ą > stp. umieję;
•przejęcie końcówki z V koniugacji
atematycznej -m.

1. Formy czasu przeszłego –

formy proste

 IMPERFECTUM

czas przeszły niedokonany
(cząstka -ax- lub -aš-)

 AORYSTY

czas przeszły dokonany; trzy typy:

o aoryst asygmatyczny - pozbawiony

cechy -s-

(wymiennej z -x-) i

tworzony tylko od

czasowników I i II

koniugacji;

o aoryst sygmatyczny I - z cechą -s-

(wariantywnie - x-);

o aoryst sygmatyczny II - kontaminacja

aorystu

asygmatycznego

i

sygmatycznego I (tworzony tylko dla
czasowników I i II koniugacji + cecha
-s-/-x-).

CZAS PRZESZŁY PROSTY

Imperfectum - końcówki:
1. -axъ / -ĕaxъ
2. -aše / -ĕaše
3. -aše / -ĕaše
1. -axomъ / -ĕaxomъ
2. -ašete, -aste / -ĕašete, -ĕaste
3. - axą / -ĕaxą
1. -axovĕ / -ĕaxovĕ
2. - ašeta / -ĕašeta
3. - ašete / -ĕašete

CZAS PRZESZŁY PROSTY

Aoryst - na gruncie polskim kontynuujemy
aoryst typu sygmatycznego I; końcówki:
1. -xъ
2. -Ǿ
3. -Ǿ
1. -xomъ
2. -ste
3. -šę (-xą)

1. -xovĕ
2. -sta
3. -ste

UWAGA!

Pozostałością

aorystu

są

formy

czasownika „BYĆ” w tym czasie:

byx, by, by; byxom, byście,

byxą

.

Był on używany w funkcji trybu

przypuszczającego

(w

niektórych

gwarach jest w tej funkcji używany
do dziś).

Czasy proste przeszłe na gruncie

polskim

Imperfectum i aoryst - pierwotnie dwie

różne formacje na gruncie polskim zlały
się we wspólne formy:

• 1. os. lp. oraz 1. i 2. os. l.mn. - u tych

czasowników, których temat
bezokolicznika nie kończy się na -i-;

• 3. os. l.mn. -xą;
• UWAGA!!!
2. i 3. os. lp. końcówki imperfectum są

wyraziste,

2. i 3. os. lp. aorystu często równa formom

czasu teraźniejszego.

Czasy proste przeszłe na gruncie

polskim – lp.

imperfectu

m

aoryst

czasy polskie

imp.

aoryst

1. –axъ/-ĕaxъ

1. - xъ

1. – x (takie same

formy, jeśli temat
bezokolicznika nie

kończy się na –i)

2. - aše / -ĕaše 2. - Ǿ

2. - še

2. - Ǿ

3. - aše / -ĕaše 3. - Ǿ

3. - še

3. - Ǿ

Czasy proste przeszłe na gruncie

polskim

imperfectu

m

aoryst

czasy polskie

imp.

aoryst

1.–axomъ/-

ĕaxomъ

1. -xomъ

1. -xom (takie

same formy,
jeśli temat

bezokolicznika
nie kończy się

na –i)

2. --ašete,
-aste /

-ĕašete, -ĕaste

2. --ste

2. – ste (takie same
formy, jeśli temat

bezokolicznika nie
kończy się na –i)

3. -- axą /

-ĕaxą

3. --šę (-

xą)

3. - xą

1.

Formy dualisu czasów prostych nie
zachowały się w języku polskim.

2.

W staropolskich tekstach zachowało się tylko

26 form czasów przeszłych prostych: Kazania
świętokrzyskie (8); Psałterz floriański (13);

Psałterz puławski (2); Zapiska sądowa z
1401 (2); Biblia szaroszpatacka (1). W innych
zabytkach można znaleźć formy aorystu, ale

tylko od czasownika „być”.

3.

Tożsamość form aorystu oraz imperfectum,
jeśli temat bezokolicznika nie kończy się na –
i. Gdy temat jednak kończy się na -i, a

element -i- widoczny przed końcówką, to jest
to aoryst, np. mołwich.

Budowa form złożonych doby

ps.

1. Czas przeszły złożony:

im. cz. przeszłego czynny II (tzw. „elowy”,

bo zawiera element „L”) + słowo posiłkowe

*byti odmieniane w czasie teraźniejszym.

l.p. neslъ / nesla / neslo

+ 1. jesmь, 2. jesi, 3. jestъ;

l.mn.

nesli / nesly / nesla

+ 1. jesmъ, 2. jeste, 3. sątъ;

l. du. nesla / neslĕ / neslĕ

+ 1. jesvĕ, 2. jesta, 3. jeste.

Słowo posiłkowe „być”

Staropolska odmiana BYĆ w czasie

teraźniejszym:

1. jeśm
2. jeś
3. jest/jeść/je
1. jesmy
2. jeście
3. są

CZAS PRZESZŁY ZŁOŻONY

Przeobrażenia - trzy etapy:

1.

X-XIII wiek: słowo posiłkowe w postpozycji i
prepozycji (kontynuacja stanu
prasłowiańskiego).

2.

XIV-XV/XVI wiek:

a)

M. lmn. rodzaju nijakiego zamiast końcówki

-a pojawia się końcówka -y;

b)

wychodzi z użycia słowo posiłkowe w 3. os.

lp. i lmn.

c)

formy dwuwyrazowe zaczynają się
przekształcać w jednowyrazowe.

Czas przeszły złożony

Formy dwuwyrazowe zaczynają się
przekształcać w jednowyrazowe:
1.lp. słowo posiłkowe skracało się do
-eśm / śm; łączyło się ono z
imiesłowem lub innym wyrazem w
zdaniu;
2.lp. słowo posiłkowe skracało się do
-eś/-ś;
3.lp. słowo posiłkowe zanika.

Czas przeszły złożony

Formy dwuwyrazowe zaczynają się
przekształcać w jednowyrazowe:
1.lmn. słowo posiłkowe skracało się
do -smy, które pod wpływem
skróconych końcówek 1. i 2. osoby lp.
i 2. os. lmn uzyskiwało postać -śmy;
2.lmn. słowo posiłkowe skracało się
do -ście;
3.lmn. słowo posiłkowe zanika.

Czas przeszły złożony

Etap 3.
XVI-XVIII wiek: do przełomu XV i

XVI

stulecia

współwystępują

formy proste (skrócone - nowsze)
i złożone (starsze, kontynuowane)
czasu przeszłego. W XVII i XVIII
wieku formy analityczne zanikają!

Przykłady

1.

Wytargny mo ot nieprzyyaczelow
mogych, pane, ku tobe vczekl gesm.

uciekł jeśm;
1. os. lp. r. m., czas przeszły złożony;
czas ten zbudowany z imiesłowu cz. przeszłego

czynnego II i słowa posiłkowego „byti”
odmienionego w czasie teraźniejszym;

koniugacja III;
3 etapy; w tekście: etap przed zrastaniem się

form: jeśm > -eśm/śm > -em.

Przykłady

2. Slyszelyszmy zapewne, ysze

przeczyw matcze y synom naszym
ukazalesz wyelką dobrocz.

słyszeliśmy;
1. os. lmn. r. mos., czas przeszły złożony;
czas ten zbudowany z imiesłowu cz.

przeszłego czynnego II i słowa posiłkowego
„byti” odmienionego w czasie teraźniejszym;

koniugacja IV;
3 etapy; w tekście forma zrośnięta.

Przykłady

3. A ony to krolowye na ony slowa

pylno baczily, a barzo sye ssa
wesselily.

weselili są;
3. os. lmn. r. mos., czas przeszły złożony;
czas ten zbudowany z imiesłowu cz.

przeszłego czynnego II i słowa posiłkowego
„byti” odmienionego w czasie teraźniejszym;

koniugacja IV;
3 etapy; w tekście forma przez etapem

zrastania się elementów.

Przykłady

4. Glossem moym ku gospodnu wolal

yesm y wysluchal mye zgory swyętey
swoyey.

wołał jeśm;
1. os. lp. r. m., czas przeszły złożony;
czas ten zbudowany z imiesłowu cz. przeszłego

czynnego II i słowa posiłkowego „byti”
odmienionego w czasie teraźniejszym;

koniugacja III;
3 etapy; w tekście: etap przed zrastaniem się

form: jeśm > -eśm/śm > -em.

Przykłady

5. Ta wipelnyw, wiszedl gest tegosz

dnya wsziczyek sboor panow zszemye
Egipskyey.

wyszedł jest;
3. os. lp. r. m., czas przeszły złożony;
czas ten zbudowany z imiesłowu cz. przeszłego

czynnego II i słowa posiłkowego „byti”
odmienionego w czasie teraźniejszym;

Koniugacja IV;
3 etapy; w tekście: etap przed zrastaniem się

form; tu: przed zanikiem słowa posiłkowego.

Budowa form złożonych

doby ps.

2. Czas zaprzeszły złożony =

plusquamperfectum:
im. cz. przeszłego czynny II („L”) +
słowo posiłkowe *byti odmieniane w
formie czasu prostego albo
przeszłego dokonanego (aorystu),
albo przeszłego niedokonanego
(imperfectum).

*BYTI – w aoryście oraz

imperfectum

*BYTI
AORYST/IMPERFECTUM
l.p. 1. byxъ / bĕaxъ

2. by / bĕaše
3. by / bĕaše

l.mn. 1. byxomъ / bĕaxomъ

2. byste / bĕašete
3. byšę (pol. byxą)/ bĕaxą

l.du. 1. byxovĕ / bĕaxovĕ

2. bysta / bĕašeta
3. byste / bĕašete

Budowa form złożonych

doby ps.

3. Czas przyszły złożony:

imĕti / načęti / vъčęti / xotĕti + bezokolicznik

lub

im. cz. przeszłego czynny II („L”) + słowo

posiłkowe *byti odmieniane w czasie

przyszłym.

*BYTI (czas przyszły):

lp. 1. bądą, 2. bądeši, 3. bądetъ,
l. mn. 1.bądemъ, 2. bądete, 3. bądątъ,
l.du.

1. bądevĕ, 2. bądeta, 3. bądete.

Budowa form złożonych

doby ps.

4. Tryb warunkowy = przypuszczający:

im. cz. przeszłego czynny II („L”) +
*byti odmieniane w trybie
warunkowym.

*BYTI (tryb warunkowy):
lp.

1. bimь, 2. bi, 3. bi,

l. mn.

1. bimъ, 2. biste, 3. bą,

l.du.

1. bivĕ, 2. bista, 3. biste.

Tryb przypuszczający

1. W polszczyźnie nie ma śladu po

dawnej formie prasłowiańskiej - z
elementem „bi”.

2. Zamiast niej występuje w tej funkcji

aoryst:

byx, by, by; byxom, byście,

byxą.

3. Stan ten trwa do XVI wieku włącznie,

a i do dziś w polszczyźnie ogólnej w 3.
os. lp. (BY) oraz 2. os. lmn. (BYŚCIE).

Tryb przypuszczający

4. Potem - już od XV wieku - upodabniają się formy

dawnego aorystu w funkcji trybu
przypuszczającego do aglutynacyjnej odmiany
słowa „być” w nowo powstałym czasie przeszłym
(z danego przeszłego złożonego), tzn.:

1. os. lp. byx przechodzi w

bym

(na wzór byłe-

m

)

2. os. lp. by przechodzi w

byś

(na wzór byłe-

ś

)

1.os. lmn.

byxom przechodzi w

byśmy

(na

wzór

byli-

śmy

)

3.os. lmn.

byxą przechodzi w

by

(na wzór byli-

Ǿ

)

Tryb przypuszczający

W wyniku tych przeobrażeń mamy dziś

formy:

bym, byś, by;
byśmy, byście, by

.

Formy te zatraciły swój pierwotny

związek z aorystem i zyskały funkcję
partykuły trybu warunkowego. To
cząstki ruchome - tzw. aglutynacyjne.

Przykłady

1. Socrates rzekł: gdibych od osła

uderzon był, nigdybych sie z nim
oto nie sądził.

bych był;
1. os. lp. r. m., tryb przypuszczający;
etapy kształtowania się tryby (prasłowiański,

aorystyczny i wpływ złożonej przeszłej
formy czasownika „być”);

koniugacja V;
etap z aorystem.

Przykłady

2. Uciekłbych na pustynią y

odbieżałbych ludu mego.

uciekłbych;
1. os. lp. r. m., tryb przypuszczający;
etapy kształtowania się tryby

(prasłowiański, aorystyczny i wpływ
złożonej przeszłej formy czasownika
„być”);

koniugacja III;
etap z aorystem.

Przykłady

3. Staly naulyczy, placzącz [...]; a

przydącz do domv, skarżyły
maczyoram, iże on czarownyk kazal
nam, bychmy brały ogyen [...].

bychmy brały;
1. os. lmn. r. nmos., tryb przypuszczający;
etapy kształtowania się tryby (prasłowiański,

aorystyczny i wpływ złożonej przeszłej formy
czasownika „być”);

koniugacja I;
etap z aorystem.

CZAS TERAŹNIEJSZY - słowo

być

Staropolska odmiana BYĆ w czasie

teraźniejszym:

1. jeśm
2. jeś
3. jest/jeść/je
1. jesmy
2. jeście
3. są

CZAS TERAŹNIEJSZY - słowo

być

Te staropolskie formy wychodzą z użycia z

początkiem XVI stulecia.
Pojawiają się nowe formy typu jestem, jesteś

oraz jesteśmy, jesteście (1. i 2. osoba lp. i

l.mn) na wzór dawnego złożonego czasu

przeszłego. Tam podstawą jest słowo „był-”,

do

którego

dołącza

się

odpowiednio

końcówki (-em, -eś). Tu podstawą stało się

słowo ”jest” w lp., a w mnogiej początkowo

„są” (sta mieliśmy sąśmy, sąsmy), a potem

też jest+eśmy/+eście.

HISTORIA CZASOWNIKA

JEST BARDZO

INTERESUJĄCA!

Dziękuję za uwagę i

zapraszam na ciąg dalszy…