Kategorie gramatyczne

imienne i leksemy

odmienne przez nie

Marek Łaziński

Gramatyka opisowa języka

polskiego

Deklinacja (z łac. ‘odchylenie’).

Kategorie imienne



Wszystkie imiona mowy odmieniają się przez przypadek.



Liczba



Rodzaj (5-8 wartości)



Stopień przymiotnika i przysłówka (fleksja czy słowotw.?)



Formy wariantywne, przyjmowane przez badaczy za

wartości odrębnych kategorii imiennych:



formy poprzyimkowe i akcentowe zaimków osob.: jego/niego/go



formy deprecjatywne rzeczowników mos.: urzędnicy/urzędniki



Formy predykatywne przymiotników: gotowy/gotów



formy charakterystyczne D lm. rzeczowników: lekcji/lekcyj



formy akomodacyjne i rekcyjne liczebników: dwóch/dwaj, dwoje



Przypadek, liczba i rodzaj (także deprecjatywność) mają

wspólne końcówki.

Deklinujące się części mowy



Odmienne tylko przez przypadek:



zaimki sg. tantum: osobowe - ja, pytające – kto,

nieokreślone – ktoś, ktokolwiek, wskazujące – to,

upowszechniające – wszystko (rodz. i liczba klasyfikujące),

zwrotne (lub nieokreślone) – się



rzeczowniki pl. tantum – drzwi (rodz. i liczba

klasyfikujące)



Odmienne przez przypadek i liczbę



Rzeczowniki (rodzaj klasyfikujący)



Odmienne przez przypadek i rodzaj:



liczebniki główne – dwa/dwie/dwaj/dwóch, ułamkowe –

półtora/półtorej i zbiorowe - dwoje



Odmienne przez przypadek, liczbę i rodzaj:



przymiotniki (imiesłowy przymiotnikowe czynne i bierne)



liczebniki porządkowe - drugi, wielokrotne - dwukrotny,

wielorakie – dwojaki i mnożne – podwójny



zaimki przymiotne: wskazujące – ten/ta/to, uogólniające –

każdy, pytające (lub względne) - który

Klasy liczebników



L. główne: sześć, trzydzieści



L. zbiorowe: sześcioro



L. ułamkowe: ćwierć, pół, półtora (formy

typu jedna druga uznajemy za połączenie. l.

głównego i przymiotnika)



L. porządkowe: drugi, mnożne: podwójny,

dwukrotny i wielorakie: dwojaki zaliczamy

do przymiotników lub przysłówków

(dwukrotnie).



L. nieokreślone: kilka, kilkanaście



Ze względu na odmianę do klasy

liczebników można włączyć zaimki liczebne,

np. ile i tradycyjne przysłówki

typu

dużo,

wiele (według Saloniego)

Przypadek



Przypadek: służy do wyznaczania roli argumentu
(przedmiotu) w przedstawionej w zdaniu sytuacji.



Pierwotne znaczenie przypadków było
prawdopodobnie lokatywne (skąd, dokąd, gdzie).



Wartości: M, D, C, B, N, Ms, W



W sanskrycie było 8 przypadków: nominativus,
genetivus, dativus, accusativus, ablativus,
instrumentalis, locativus, vocativus.



W łacinie ablativus (podstawowe pytania: od kogo, od
czego, skąd) przejął funkcję narzędnika i
miejscownika.



W polszczyźnie zachowało się 7 z 8 przypadków pie.



W językach bułgarskim i macedońskim, podobnie jak
w angielskim przypadki zanikły (z wyjątkiem zaimków
osob.).

Hierarchia przypadków

gramatycznych i konkretnych



Według Kuryłowicza tylko część przypadków
zachowała znaczenie semantyczne, głównie
okolicznika.



Przypadki konkretne to celownik, narzędnik i
miejscownik, a także przypadki analityczne - z
przyimkami.



Przypadki gramatyczne: mianownik, dopełniacz i
biernik pełnią funkcję czysto składniową i wyznaczają
pozycję argumentu: podmiotu i dopełnienia. Także
przypadki z zasady konkretne mogą pełnić sekundarną
funkcję syntaktyczną, np. narzędnik jako orzecznik.



Nazwy przypadków są umowne. Np. w gramatykach
polskich dla Niemców miejscownik bywa nazywany
Lokativ lub Präpositiv („przyimkownik”).

Przypadek niezależny i przypadki

zależne. Języki nominatywne i

ergatywne



Trudno wybrać człon nienacechowany w

kategorii przypadka: mianownik (według

GWJP) czy biernik (wedlug Kuryłowicza)?



W polszczyźnie i innych jęz.

nominatywnych mianownik to przypadek

niezależny, inne to przypadki zależne.



W językach ergatywnych brak

mianownika i biernika. Przypadek

niezależny to ergativus odpowiadający

agensowi czynności przechodniej.

Przypadki i role

składniowe

Ergativus

Agens
czynności
tranzytywnej

Mianownik

Pacjens stanu/
agens
czynności
nietranzytywn
ej

Absolutivus

Biernik

Obiekt

Ergatywne (np.
eskimo-aleuckie,
baskijski,
częściowo
gruziński,
kurdyjski)

Eominatyw
ne (w tym
indo-
europejskie
)

Języki

Ergativus i absolutivus



W baskijskim (12 przyp.) agens czynności

nieprze-chodniej wyrażany jest w tym samym

przypadku co obiekt czynności przechodniej – w

absolutiwie.



Gizona (absol.) etorri da. ‘Mężczyzna przybył.’



Gizonak (erg.) gizona ikusi du. ‘Mężczyzna widzi

mężczyznę.’



W gruzińskim ergatiwu używa się tylko w

aoryście:



rfwb othbkc othc - kac-i (nom.) c’eril-s (dat.)

sc’ers ‘mężczyzna pisze list’



rfwvf othbkb lfothf - kac-ma (erg.) c’eril-i (nom.)

dacera ‘mężczyzna napisał list’ (aoryst)



rfwc othbkb lfeothbf - kac-s (dat.) c’eril-i (nom.)

dauc’eria ‘mężczyzna napisał list’ (perfekt)

Problem wołacza



Wołacz to szczególny przypadek, nie
wyznacza roli w zdaniu, lecz stoi poza
zdaniem. Część badaczy uznaje wołacz nie
za przypadek, lecz za odrębną kategorię
apelu.



W polszczyźnie wołacz zanika nawet wśród
rzeczowników osobowych i imion własnych,
z wyjątkiem konstrukcji honoryfikatynych:
Janek/Janku, ale tylko: panie Janie/Janku.



W rosyjskim wołacz zanikł zupełnie. W
serbskim i chorwackim używa się go nawet
w nazwiskach.

Liczba



Liczba: kategoria zwykle motywowana
semantycznie (choć lp. może oznaczać mnogość
przedmiotów, a lm. przedmiot pojedynczy)



Wartości: lp., lm.



Liczba mnoga rzeczowników plurale tantum i
liczba pojedyncza większości zaimków osobowych,
np.kto, ja, coś jest kategorią klasyfikującą.



Dawniej polszczyzna (a także język
praindoeuropejski) miała liczbę podwójną, której
ślady do dziś są np.. w formach uszy, oczyma, w
ręku.

Rodzaj



Rodzaj (kat. klasyfikująca rzeczownika): w grupie

rzeczowników osobowych i żywotnych kategoria

częściowo motywowana semantycznie (zob. niżej).



Wartości (wspólne dla obu liczb): męskoosobowy

(B=D w lp. i lm.), męskozwierzęcy (B=D w lp.,

B=M w lm.), męskorzeczowy (B=M w lp. i lm.),

żeński, nijaki.



W nowszych ujęciach gramatyki (Saloni) dla

rzeczowników plurale tantum wyróżnia się rodzaje

przymnogie mos. i nmos. (wujostwo, drzwi).



Łączliwość rzeczowników nijakich z tradycyjnymi

liczebnikami zbiorowymi jest podstawą do

wydzielenia rodz. N1: (dwoje) dzieci i N2 (dwa)

okna.



W sumie można wydzielić 8 klas rodzajowych: M1,

M2, M3, Ż, N1, N2, P1 i P2.

Konteksty dla rodzajów

gramatycznych według

Saloniego



Widzę jednego albo dwóch spośród tych

..., których lubię.

M1



Widzę jednego albo dwa spośród tych ..., które lubię.

M2



Widzę jeden albo dwa spośród tych

..., które lubię.

M3



Widzę jedną albo dwie spośród tych

..., które lubię.

Ż (F)



Widzę jedno albo dwoje spośród tych ..., które lubię.

N1



Widzę jedno albo dwa spośród tych

..., które lubię.

N2



Widzę jednych albo dwoje spośród tych

..., których lubię.

P1



Widzę jedne albo dwoje spośród tych ..., które lubię.

P2



(Widzę jedną albo dwie pary

..., które lubię.

P3)

M1: alkoholik, M2: królik, M3: stolik, Ż: koleżanka/czapka
N1: dziecko, N2: jezioro, P1: wujostwo, P2: drzwi, (P3: spodnie)

Stopniowanie przymiotników i

formy przysłówkowe

przymiotnika



Stopniowanie proste (syntetyczne) za pomocą
afiksów –(ej)szy i naj- można uznac za zjawisko
fleksyjne o niepełnej kategorialności.
Stopniowanie analityczne (bardziej, najbardziej)
jest operacja składniową.



Stopniują się przymiotniki jakościowe, np. stary,
dziecinny, ale nie relacyjne, np. roczny, dziecięcy.



Pierwotny semantycznie jest stopień wyższy
(comparativus), nie równy (positivus). Wysoki
znaczy ‘wyższy niż norma’.



Tradycyjne przysłówki od przymiotników
jakościowych, np. wysoko Saloni uznaje za
nieodmienne formy paradygmatu przymiotnika.