OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA

SUBSTANCJI CHEMICZNYCH

NIEBEZPIECZNYCH I

SZKODLIWYCH

Substancje

chemiczne

Przez substancje chemiczną należy rozumieć:

 pierwiastki chemiczne i ich związki w stanie, w jakim
występują w przyrodzie lub zostają uzyskane za pomocą

jakiegokolwiek procesu produkcyjnego, wraz ze
wszystkimi dodatkami wymaganymi dla zachowania ich
trwałości oraz wszystkimi zanieczyszczeniami
powstałymi w wyniku zastosowanego procesu, jednak
bez rozpuszczalników, które można oddzielić bez
wpływu na trwałość substancji i bez zmiany jej składu,
a także,

 mieszaniny pierwiastków chemicznych lub ich związków,

o których mowa powyżej, z wyłączeniem mieszanin
będących odpadami.

Skutki działania substancji chemicznych dzieli się na

miejscowe, układowe i odległe (działanie
kancerogenne,
teratogenne, embriotoksyczne).

Mogą one występować w następujących miejscach:

 wchłaniania - skóra, oczy, nabłonek nosa, płuca, przewód

pokarmowy

 przemian - wątroba, płuca, nerki, przewód pokarmowy,

miejsca zawierające specyficzne mechanizmy przemian

 kumulacji (odkładania) - nerka, ośrodkowy układ nerwowy,

wątroba

 wydalania - wątroba, przewód pokarmowy, nerka, pęcherz

moczowy

 w narządach o szczególnej wrażliwości - gonady, zarodek,

układ nerwowy, narządy wydzielania wewnętrznego, układ
krwiotwórczy, układ odpornościowy.

Jako niebezpieczne klasyfikuje się substancje

chemiczne:

 o właściwościach

wybuchowych,

 o właściwościach

utleniających,

 skrajnie łatwo palne,

 wysoce łatwo palne,

 łatwopalne,

 bardzo toksyczne,

 toksyczne,

 szkodliwe,

 żrące,

 drażniące,

 uczulające,

 rakotwórcze,

 mutagenne,

 działające na

rozrodczość,

 niebezpieczne dla

środowiska.

Substancje

niebezpieczne

Substancje chemiczne zaklasyfikowane jako

niebezpieczne znakuje się, podając na etykiecie

następujące informacje:



nazwę lub nazwy chemiczne substancji, a w przypadku

mieszaniny - nazwy chemiczne niebezpiecznych

substancji wchodzących w jej skład oraz ich udział
procentowy w mieszaninie,

 nazwę handlową substancji chemicznej,
 nazwę i adres producenta lub dostawcy,

wprowadzającego substancję chemiczną do obrotu,

 znaki ostrzegawcze wraz z ich znaczeniami, i określenia
dotyczące rodzaju zagrożenia oraz prawidłowego

postępowania z niebezpieczną substancją chemiczną,
odpowiednie do dokonanej klasyfikacji.

 

 Kolor i wygląd etykiety powinny być tak
dobrane, aby znak ostrzegawczy i jego tło

wyraźnie się od siebie odróżniały, a umieszczone
napisy wyraźnie się odróżniały od tła i miały
wielkość oraz krój czcionki ułatwiające ich
odczytanie.

 Znak lub znaki ostrzegawcze umieszczone na

etykiecie powinny pokrywać co najmniej jedną
dziesiątą jej powierzchni.

W zależności od pojemności opakowania etykiety

powinny mieć następujące wymiary:

Pojemność opakowania

Wymiary

(w milimetrach)

do 3 dm

3

co najmniej 52 x 74

ponad 3 dm

3

do 50 dm

3

co najmniej 74 x 105

ponad 50 dm

3

do 500 dm

3

co najmniej 105 x 148

ponad 500 dm

3

co najmniej 148 x 210

Niebezpieczna substancja chemiczna powinna

zostać
zgłoszona do rejestru przez jej producenta lub
dostawcę
wprowadzającego do obrotu, stosującego lub
sprowadzającego tę substancję po raz pierwszy,
najpóźniej
w dniu jej zastosowania lub wprowadzenia do obrotu.

Producent i dostawca niebezpiecznych

substancji
chemicznych mają obowiązek posiadać karty
charakterystyki
tych substancji.

Zgłoszeniu

do

rejestru

nie

podlegają

niebezpieczne
substancje

chemiczne

stosowane

lub

wprowadzane

do

obrotu w ilości poniżej 100 kg rocznie przez
jednego
producenta lub dostawcę, chyba że z innych
przepisów
wynika

obowiązek

zgłoszenia

substancji

chemicznej
stosowanej

w

mniejszych

ilościach.

Substancje o właściwościach

wybuchowych

Znak ostrzegawczy

Symbol ostrzegawczy

E

Stwarzają możliwość wybuchu na skutek

wstrząsów, uderzenia, tarcia lub zetknięcia z
powietrzem.

Obowiązuje jeden zwrot określający zagrożenie,
wyznaczony zgodnie z następującymi kryteriami:

R2 - Zagrożenie wybuchem wskutek uderzenia, tarcia
lub
oddziaływania ognia

-

Substancje wybuchowe, włączając pewne

organiczne

nadtlenki,

R3 - Skrajne zagrożenie wybuchem wskutek
uderzenia, tarcia
lub oddziaływania ognia

- Substancje szczególnie wrażliwe na ww. działanie,
jak np. sole kwasu pikrynowego, PETN

Substancje o właściwościach

utleniających

Znak ostrzegawczy

Symbol ostrzegawczy

O

Substancje i preparaty klasyfikuje się jako
mające

właściwości utleniające na podstawie
wyników

badań wykonanych metodami zawartymi w

przepisach

Obowiązuje jeden zwrot określający zagrożenie,

wyznaczony na podstawie wyników badań,

według następujących kryteriów:

R7 - Może spowodować pożar

- Organiczne nadtlenki, które posiadają właściwości

zapalne, nawet gdy nie pozostają w kontakcie
z innymi materiałami palnymi.

R8 - Kontakt z materiałami palnymi może spowodować pożar

- Inne utleniające substancje które mogą spowodować

pożar lub zwiększyć ryzyko pożaru, kiedy są

w

kontakcie z materiałem palnym.

R9 - Wybucha po zmieszaniu z materiałem łatwo palnym

- Inne substancje które stają się wybuchowe po

zmieszaniu z materiałami palnymi,
np. niektóre chlorany.

Substancje skrajnie łatwo palne

Znak ostrzegawczy

Symbol ostrzegawczy

F

+

Substancje i preparaty klasyfikuje się jako

skrajnie łatwopalne na podstawie wyników

badań wykonanych metodami zawartymi

w przepisach

Zwrot określający zagrożenie należy ustalić

zgodnie z następującymi kryteriami:

R12 - Substancja skrajnie łatwo palna

- Substancje ciekłe o temperaturze zapłonu poniżej

0°C oraz temperaturze wrzenia (lub w przypadku

zakresu temperatur wrzenia, temperaturze

zapoczątkowującej wrzenie) niższej lub równej

35°C.

- Substancje w postaci gazu, palne w normalnych
warunkach temperatury i ciśnienia

Substancje wysoce łatwo palne

Znak ostrzegawczy

Symbol ostrzegawczy

F

Zwrot określający zagrożenie powinien być

ustalony zgodnie z następującymi kryteriami:

R17 - Samorzutnie zapala się w powietrzu

- Substancje, które mogą rozgrzać się i w rezultacie
zapalić w kontakcie z powietrzem w temperaturze
otoczenia bez jakiegokolwiek dodatkowego
wkładu energii.

R15 - Kontakt z wodą wyzwala wysoce łatwo palne gazy

- Substancje które w kontakcie z wodą lub wilgotnym

powietrzem uwalniają wysoce łatwo palne gazy,
w ilościach niebezpiecznych z szybkością wynoszącą
co najmniej 1 l/kg/godzinę.

R11 - Substancja wysoce łatwo palna

- Substancje w stanie stałym, które mogą łatwo
zapalić
się w wyniku krótkotrwałego kontaktu ze źródłem
zapłonu i które mogą spalić się lub wypalić po
usunięciu tego źródła.

- Substancje ciekłe posiadające temperaturę
zapłonu
poniżej 21°C, ale które nie są skrajnie łatwo
palne.

Substancje łatwo palne

Znak ostrzegawczy – nie ma

Symbol ostrzegawczy – nie

ma

Zwrot dotyczący ryzyka powinno się ustalić

zgodnie z kryteriami.

R10 - Substancja łatwo palna
- Substancje w stanie ciekłym, o temperaturze

zapłonu od 21° do 55°C.

W praktyce wykazano, że mieszaniny o temperaturze

zapłonu równej lub większej od 21°C, a mniejszej lub równej
55°C, nie muszą być sklasyfikowane jako łatwo palne, jeżeli
nie mogą podtrzymać ognia, a także jeśli nie ma powodu do
obaw, by stwarzały ryzyko dla osób je stosujących lub dla
innych osób.

Substancje bardzo toksyczne

Znak ostrzegawczy

Symbol ostrzegawczy

T

+

W wyniku spożycia, wdychania lub

kontaktu
ze skórą działają bardzo toksycznie bądź
wywołują
bardzo poważne nieodwracalne zmiany w
stanie
zdrowia.

Przykłady:
Kwas cyjanowodorowy i jego sole z wyjątkiem
kompleksów cyjankowych; Kwas
fluorowodorowy;
fosfor biały; większość związków rtęci
(rozpuszczalnych w wodzie).

Zwroty określające zagrożenie zgodnie z
następującymi

kryteriami:

R28 - Działa bardzo toksycznie w przypadku spożycia

R27 - Działa bardzo toksycznie w przypadku kontaktu
ze

skórą

R26 - Działa bardzo toksycznie w przypadku
narażenia
drogą oddechową

R39 - Zagraża powstaniem bardzo poważnych,
nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia

Substancje toksyczne

Znak ostrzegawczy

Symbol ostrzegawczy

T

Substancja toksyczna jest to substancja powodująca
szkodliwe skutki w organizmach żywych.

Substancje toksyczne występują w postaci gazów, par,
cieczy
lub ciał stałych.

Możliwość wystąpienia efektu działania toksycznego
zależy
od wielkości dawki.

Dawka – jest to ilość substancji chemicznej, podana,
pobrana lub wchłonięta do organizmu określoną drogą
powodująca wystąpienie efektów biologicznych,
wyrażonych
odsetkiem organizmów odpowiadających na tę dawkę.

W zależności od skutków wywołanych przez

substancje toksyczne rozróżnia się następujące

dawki:

 podprogowa lub graniczna – jest to minimalna ilość

substancji wywołująca pierwsze odczyny biologiczne
tkanek,

 lecznicza – wykazuje działanie farmakodynamiczne i

nie wywołuje zakłóceń fizjologicznych,

 toksyczna – wykazuje wyraźne objawy zatrucia i

zaburzenia patofizjologiczne,

 śmiertelna (DL) – najmniejsza ilość substancji

powodująca trwałe uszkodzenie organizmu lub śmierć.

Gdy narażenie na substancje chemiczne

(toksyczne) przekracza granice wydolności
organizmu następuje zatrucie.

Zatrucia mogą mieć przebieg:



ostry,

 podostry,

 przewlekły.

Ostre zatracie jest następstwem wprowadzenia

względnie

dużej dawki substancji toksycznej w krótkim czasie,

objawy są wyraźne i wymagają szybkiej interwencji

klinicznej.

Zatrucia przewlekłe powstają wskutek wprowadzenia

do organizmu małych ilości szkodliwej substancji

chemicznej przez długi okres czasu.

Charakterystyczny jest dla tego zatrucia brak

dostrzegalnych zmian w stanie zdrowia przy

wielokrotnym podaniu małych dawek.

Zatrucia podostre mają charakter pośredni,

szkodliwe zmiany występują w sposób mniej
gwałtowny niż przy zatruciu ostrym przy
wielokrotnym podaniu substancji chemicznej.

Przebieg zatrucia zależy od:

 właściwości fizykochemicznych organizmu,

 drogi wchłaniania,

 dawki,

 okresu narażenia,

 cech indywidualnych organizmu, tj. płeć, wiek, ogólny stan

zdrowia, odżywianie oraz stanu układów

immunologicznego, endokrynologicznego i genetycznego,

 parametrów stanowiska pracy, tj. temperatura, wilgotność

itp.

Gdy organizm ludzki jest narażony na 2 lub więcej
substancji chemicznych, łączne działanie tych
substancji może być:

 niezależne, gdy substancje chemiczne powodują różne

działania,

 sumujące się, gdy występuje sumowanie skutków

biologicznego oddziaływania substancji,

 synergistyczne, gdy następuje potęgowanie działania

jednej substancji toksycznej przez inną,

 antagonistyczne, gdy następuje osłabienie działania

substancji toksycznej występującej w obecności innej
substancji toksycznej.

Skutki działania substancji chemicznych

mogą być ogólne i miejscowe.

Skutki miejscowe to działanie drażniące i
uczulające skórą i błony śluzowe.

Skutki ogólne, to:

 zmiany w układzie nerwowym,

 wątrobie,

 nerkach,

 układzie sercowo-naczyniowym,

 układzie immunologicznym itp.

Można wyróżnić również odległe następstwa:

 bezpośrednio w organizmach narażonych na działanie

substancji toksycznych (po dłuższym okresie utajenia
–
działanie rakotwórcze),

 w następnych pokoleniach (u potomstwa) wskutek

narażenia w okresie rozwoju embrionalnego (działanie
embriotoksyczne), trwałe wady strukturalne, w
zarodkach lub płodach (działanie teratogenne).

Substancje

szkodliwe

Substancje szkodliwe

Znak ostrzegawczy

Symbol ostrzegawczy

X

n

Charakterystyka szkodliwego działania substancji

chemicznej, przekazana w postaci odpowiedniego

oznakowania na etykiecie oraz karty charakterystyki

powinna

służyć

ich

odbiorcom

do

podjęcia

odpowiednich

działań zapobiegawczych, a w szczególności do
unikania

zagrożeń.

Substancje zakwalifikowane do klasy szkodliwych

mogą być sprzedawane i nabywane tylko wtedy,

gdy mają karty charakterystyki i gdy etykiety na

ich opakowaniach zawierają oznakowania, na

które składają się:



znak ostrzegawczy wraz z jego znaczeniem,

 symbol ostrzegawczy,

 wskazówki o rodzaju zagrożenia,

 wskazówki dotyczące prawidłowego postępowania.

Substancje szkodliwe – należą do nich
substancje działające szkodliwie na zdrowie
człowieka lub stwarzające ryzyko powstania
nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia.

Podział szkodliwych substancji chemicznych

w zależności od skutków

oddziaływania na organizm

wg Polskiej Normy PN-80/Z-08052:



drażniące

 uczulające

 rakotwórcze

 mutagenne

 upośledzające funkcje rozrodcze (teratogenne

i embriotoksyczne).

Substancje drażniące

Substancje drażniące są to substancje

charakteryzujące się dużą aktywnością chemiczną,
atakujące miejscowo błony śluzowe dróg
oddechowych i oczu oraz skórę.

Są to najczęściej:

 kwasy,

 zasady,

 rozpuszczalniki organiczne zawarte w: farbach z
połyskiem, bejcy, lakierach, płynach do
usuwania
powłok malarskich, środkach impregnujących
drewno,
środkach zabezpieczających przed wilgocią,

Następstwem bezpośredniego kontaktu substancji

drażniącej z błonami śluzowymi górnych dróg
Oddechowych jest uczucie pieczenia. Jeśli stężenie jest
duże może dojść do skurczu głośni i oskrzeli.

Objawy te występują przez takie substancje, jak:

 amoniak,

 formaldehyd zawarty w: płynach wiórowych (meble),

papierze (tapety), melaminie, materiale izolacyjnym do
muru szczelinowego,

 kwasy,

 zasady.

Chlor poprzez drażnienie może

powodować: zapalenie oskrzeli, a tlenki azotu
zmiany w tkance płucnej tj. obrzęk płuc.

Podczas bezpośredniego kontaktu ze skórą

niektóre substancje chemiczne mogą powodować
zniszczenie warstwy ochronnej skóry, tj.
chropowatość, owrzodzenia (wyprysk toksyczny),
a przy styczności z oczami łzawienie do
trwałego uszkodzenia.

Skutki działania substancji drażniących zależą od:

 stężenia substancji,

 czasu trwania ekspozycji,

 możliwości osobniczej

Substancje uczulające

Substancje uczulające są to substancje

wywołujące uczulenia (alergie).

Zmiany uczuleniowe na skórze przypominają

często
zmiany, które się stwierdza podczas zapalenia skóry
(występowanie świądu, pieczenie skóry, pojawienie
się
plam rumieniowych, grudek, pęcherzyków,
złuszczenia naskórka rąk, przedramion, twarzy).

Choroby uczuleniowe skóry, to wyprysk

kontaktowy

uczuleniowy występujący u pracowników mających

kontakt ze szkodliwymi substancjami chemicznymi

o właściwościach uczulających, np.:

 chrom sześciowartościowy,

 nikiel,

 formalina stosowane w zakładach służby zdrowia.

Schorzenie to w ostatnich latach dominuje

wśród chorób zawodowych skóry. Określa się, ze
ponad 70% rozpoznawanych stanów zapalnych
skóry
było wynikiem uczulenia na substancje
chemiczne o charakterze alergenów,
tj. działających uczulająco.

Uczulenie układu oddechowego, powstałe w
trakcie
narażenia

zawodowego

na

substancje

chemiczne,
powoduje astmy.
Objawy astmy obejmują kaszel, szczególnie w
nocy,
oraz trudności w oddychaniu, takie jak sapanie i
skrócenie oddechu.

Choroby uczuleniowe układu oddechowego,

to
astma oskrzelowa. Do czynników powodujących
takie
choroby można zaliczyć antybiotyki (zwłaszcza
betalaktamowe), detergenty, sole niklu, chromu,
środki dezynfekcyjne stosowane w zakładach
służby

zdrowia.

Czynnikiem ryzyka astmy zawodowej jest

wielkość i czas trwania narażenia. Ekspozycja na
wysokie stężenia stanowi większe zagrożenie.
Większość przypadków astmy zawodowej rozwija
się w ciągu pierwszych dwóch lat

Substancje rakotwórcze

Substancje rakotwórcze są to substancje
mogące

powodować niekontrolowany wzrost komórek
prowadzący do zmian nowotworowych.
Zmiany nowotworowe mogą ujawnić się w ciągu

4-40 lat

od chwili pierwszego narażenia na te substancje.

W

następstwie

narażenia

zawodowego

powstałe

nowotwory mogą być zlokalizowane w różnych
miejscach organizmu.

Zalicza się do nich substancje o udowodnionym

działaniu rakotwórczym

Kategoria
1

substancje o udowodnionym

działaniu rakotwórczym na człowieka
(benzen, arsen, azbest, mgły kwasu
siarkowego, winylu chlorek, sole niklu)

Kategoria
2

substancje, które powinny być
rozpatrywane jako rakotwórcze dla
człowieka (benzo(a)piren, dimetylowy
siarczan, akrylamid, akrylonitryl,
epichlorhydryna, formaldehyd, SiO

2

kryst., trichloroetylen)

Kategoria
3

substancje o możliwym działaniu
rakotwórczym na człowieka.

I tak na przykład:

 benzen powoduje zmiany nowotworowe w szpiku

kostnym,

 chlorek winylu – nowotwór wątroby,

 arsen – nowotwór skóry,

 chrom – zmiany nowotworowe jamy nosowej i zatok

nosowych,

 pył azbestu – raka płuc.

Substancje mutagenne

Substancje mutagenne są to substancje

powodujące zmiany w genach przekazywanych na
następne pokolenie.

Do czynników mutagennych zaliczyć można:

 promieniowanie jonizujące:

 rentgenowskie,
 powstające przy wyzwalaniu energii jądrowej
 powstające przy rozpadzie izotopów promieniotwórczych

 oraz związki chemiczne tj. np.:

 formalina,
 benzen,

 iperyt,

 benzopiren,

 kwas azotowy.

Właściwości tych substancji chemicznych

można

ocenić na podstawie wyników badań
epidemiologicznych, długoterminowych badań
doświadczalnych na zwierzętach oraz
krótkoterminowych testów, umożliwiających

ocenę

toksyczności genetycznej (mutacji i trwałych

uszkodzeń

DNA - kwasu dezoksyrybonukleinowego).

Kategoria 1

substancje o udowodnionym działaniu

mutagennym

na człowieka (badania

epidemiologiczne,

do tej pory nie rozpoznano takiej

substancji);

Kategoria 2

substancje, które powinny być

rozpatrywane

jako mutagenne dla człowieka;

(Akrylamid; Benzopiren; Siarczan (VI) dietylu)

Kategoria 3

substancje o możliwym działaniu

mutagennym na człowieka.

(Tiofanat metylowy;
bis(dimetyloditio)karbaminian
cynku).

Należą do nich substancje powodujące

dziedziczne uszkodzenia genetyczne.

Substancje teratogenne i embriotoksyczne

Czynniki działające szkodliwie na płód w

ciągu pierwszych 3 miesięcy ciąży mogą
powodować trwałe zmiany strukturalne, tj. jego
obumarcie, poronienie lub uszkodzenie
prowadzące do zniekształceń. Działanie takie
nazywamy teratogennym w odróżnieniu od
działania embriotoksycznego, które występuje
w pozostałym okresie ciąży.

Następstwa działania embriotoksycznego

są podobne do działania teratogennego, z tą
różnicą że uszkodzenie płodu ma tylko
charakter zaburzeń biochemicznych (zmiany
patologiczne).

Czynniki działające teratogennie, to:

 związki chemiczne – niektóre leki

przeciwnowotworowe, hormony, chinina, sole

talu, selenu, arszenik, aldehyd mrówkowy,

nikotyna, alkohol etylowy,

 niedobory witamin, zwłaszcza A i E oraz z grupy B,

 czynniki fizyczne (promieniowanie jonizujące,

podwyższona lub obniżona temperatura),

 choroby infekcyjne, szczególnie wirusowe

(różyczka, świnka, ospa wietrzna, grypa).

Podział szkodliwych substancji chemicznych

w zależności od dróg wchłaniania

W zależności od dróg wchłaniania szkodliwe
substancje chemiczne dzielimy na:

 wchłaniane przez drogi oddechowe substancji
toksycznych (w postaci par, gazów, aerozoli i pyłów)
- rozpuszczalniki, amoniak, kwasy, wodorotlenki,

 przenikanie przez skórę szkodliwych substancji
chemicznych (głównie substancje rozpuszczalne w
tłuszczach) - rtęć, cyjanki,

 wchłanianie przez przewód pokarmowy.

Wchłanianie przez drogi oddechowe

Zatrucie zawodowe na skutek wchłaniania przez

układ oddechowy występuje najczęściej. Na wchłanianie
substancji

chemicznych

w

drogach

oddechowych

wywierają

wpływ następujące czynniki:

 rozpuszczalność substancji toksycznej w wodzie

 stężenie substancji toksycznej w powietrzu

 wentylacja płuc,

 szybkość przemiany i wydalania szkodliwych substancji

chemicznych z organizmu,

 stan skupienia tej substancji.

Najszybciej wchłanianie odbywa się w
pęcherzykach

płucnych (70 m

2

powierzchni pęcherzykowej przy

90 m

2

całego układu oddechowego).

Przenikanie przez skórę

Wchłanianie substancji toksycznych przez skórę
może być przyczyną zatruć zawodowych.

Do najważniejszych czynników, od których zależy
wchłanianie substancji toksycznych przez skórę
należy:

 stan skóry,

 różnice anatomiczne,

 wiek,

 temperatura,

 wilgotność.

Skaleczenia oraz oparzenia eliminują działanie
bariery naskórkowej i zwiększają wchłanianie
związków chemicznych.

Wchłanianie w przewodzie pokarmowym

Wchłanianie w przewodzie pokarmowym

występuje

najczęściej

na

skutek

nieprzestrzegania przepisów bhp oraz higieny
osobistej, np.: przeniesienie na rękach (brak
mycia rąk), z pożywieniem (jedzenie i picie na
stanowisku

pracy),

palenie

tytoniu

na

stanowisku pracy, wypicie przez pomyłkę -
opakowanie ze szkodliwą substancją w
naczyniu po środkach spożywczych.

Związek

chemiczny

wchłonięty

do

organizmu jedną z możliwych dróg może zostać
wydalony z organizmu w postaci niezmienionej lub
też ulec procesowi przemian metabolicznych
kumulując się w organizmie, przy czym metabolit
może być bardziej szkodliwy niż substancja
toksyczna pierwotna wprowadzona do organizmu.
Główne skutki narażenia mogą mieć charakter
ogólny lub miejscowy. Skutki miejscowe to
działanie drażniące i uczulające skórę i błony
śluzowe. Skutki ogólne to zmiany w układzie
nerwowym (ośrodkowym i obwodowym) oraz w
nerkach,

wątrobie,

w

układzie

sercowo-

naczyniowym

itp.

DZIĘKUJEMY ZA

UWAGĘ