Problemy etyczne związane

z

EUGENIKĄ

Pico della Mirandola,

Oratio de hominis dignitate

„Umieściłem cię pośrodku świata, abyś tym
łatwiej mógł obserwować cały świat.
Nie uczyniłem cię ani niebiańskim, ani

ziemskim,

ani śmiertelnym, ani nieśmiertelnym,
abyś sam w sposób wolny i godny
ciebie tworząc siebie, nadał sobie
taki kształt, jaki zechcesz."

Etymologia

Eugenika to termin określający system

poglądów głoszących możliwość

doskonalenia cech dziedzicznych

człowieka, a tym samym gatunku

ludzkiego. Jego twórcą jest Francis Galton,

który użył terminu eugenika w 1869 roku.

Słowo "eugenika" jest pochodzenia
greckiego i oznacza
"dobrze urodzonego"
(gr. eu - dobrze, gen - rodzący).

Historia

• Idea ulepszania właściwości dziedzicznych

przyszłych pokoleń jest dosyć stara.

Koncepcje poprawienia ludzkości (w

wymiarze moralnym) były obecne w myśli

ludzkiej od zarania dziejów. Już Platon w

"Państwie" sugerował konieczność doboru

par małżeńskich w celu uzyskania jak

najbardziej doskonałego potomstwa. Proces,

który zwiększa liczbę pewnego rodzaju

genów, jest naturalny i często występujący w

przyrodzie. Wśród ludzi przykładem może

być preferowanie pewnych cech fizycznych

podczas wyboru partnera.

Historia

• W starożytnej Sparcie zabijano noworodki

obarczone wadami, a zdrowe dzieci

zanurzane były w lodowatej wodzie, co

miało na celu eliminację słabszych

osobników.

Każdy czas miał swoje „metody” i zakres

działań.

Goethe , Faust

Co w tajemnicy natura chowała,

My dzisiaj śmiemy rozsądnie próbować,

Temu, co sama zorganizowała,

My dziś każemy się krystalizować.

Plan wielki, zrazu śmieszny nam się zda,

Lecz kpić z przypadku będziem

znakomicie,

Gdy taki mózg, co świetnie myśleć ma,

W przyszłości stworzy sam myśliciel.

‘nowa eugenika’

Ponowne odrodzenie ‘nowej’ myśli
eugenicznej spowodowało kilka przyczyn,
z których za najważniejszą uważa się odpowiednie
wykorzystanie darwinowskiej i mendlowskiej teorii,
przez sir Francisca Galtona.

Pilnym zadaniem popierających eugenikę stało
się działanie mające zapobiegać procesom
dekoncentracji najbardziej pożądanych cech
skumulowanych w istocie ludzkiej.

Korzystnym czynnikiem dla rozwoju eugeniki był
tak zwany darwinizm społeczny, wedle którego
istniała równość między uwarunkowaniami
genetycznymi a pozycją jednostki w społeczeństwie.

Manipulacje genetyczne,

a eugenika

• Wśród manipulacji genetycznych wyróżnić można

manipulacje typu instrumentalnego i antropologicznego.

• manipulacje instrumentalne należy rozumieć jako

ogół działań w zakresie inżynierii genetycznej, których

przedmiotem jest substancja istot żywych, np. bakterie

lub wirusy, z odniesieniem tych działań do człowieka.

• przedmiotem manipulacji antropologicznej są

działania genetyczne dokonywane na ludzkiej substancji

genetycznej lub na ludzkich komórkach rozrodczych.

• W zrozumieniu wielu problemów należy zwrócić uwagę

na podział manipulacji antropologicznych oparty na

kryterium ich zastosowania w eugenice. W związku z

tym rozróżnia się eugenikę pozytywną oraz eugenikę

negatywną.

Rodzaje eugeniki

• Eugenika pozytywna obejmuje manipulacje zmierzające

do udoskonalenia gatunku ludzkiego przez polepszenie

puli genetycznej bądź określonych populacji czyli grup

wyselekcjonowanych na podstawie odpowiednio

dobranych kryteriów, bądź całego społeczeństwa. Celem

jej jest tworzenie nowego typu człowieka i społeczeństwa,

zorganizowanie racjonalnych form procesów ewolucji, a

ideałem dla niej jest “homo creator”

• Eugenika negatywna wychodzi z faktu, że w

społeczeństwie ludzkim występują ujemne mutacje

genetyczne powodujące patologiczne stany u dotkniętych

nimi jednostek. Zmierza więc do przeciwdziałania tym

stanom szczególnie w aspekcie zwalczania chorób

dziedzicznych. Zwolennicy tego typu eugeniki, domagali

się między innymi utrudnienia w zawieraniu małżeństw, a

także opowiadali się za legalizacją kastracji i sterylizacji.

Ścieżka eugeniki

• 1907 – prawny przymus sterylizacji mieszkańców

stanu Indiana, dotkniętych stanem ‘dziedzicznego

degenerata’.

• Termin ‘dziedziczni degeneraci’, odnosił się do

epileptyków, kryminalistów, nałogowych alkoholików,

prostytutki, żebraków, upośledzonych umysłowo i

obłąkanych.

• Do 1931 – w 30 stanach wprowadzono podobne

regulacje, wzbogacone o nowe ‘dziedziczne defekty’

takie jak perwersja seksualna, nałóg narkotyczny.

• W latach dwudziestych trend eugeniki z USA

przeniósł się do faszystowskich Niemiec.

Niepokój i eugenika

• Ogromne zainteresowanie, a równocześnie

przejawy

niepokoju jakie wzbudziła współczesna genetyka

mają

swoje źródło nie tyle w perspektywach penetracji
tajemnicy biologicznego
stawania się człowieka,
co raczej w możliwościach
zastosowania jej osiągnięć
przez eugenikę pozytywną.
Dlatego należy zwrócić
uwagę na jej cele i środki.

Jürgen Habermas

„Czy pierwszy człowiek, który według własnego

upodobania określi, jaki ma być z natury inny

człowiek, nie zniszczy siłą rzeczy owych

jednakowych wolności, które przysługują ludziom

równym z urodzenia, aby zagwarantować ich

różność?".

Czy określono pożądane
cechy genetyczne i kto
miałby prawo je ocenić?

Przeciw eugenice

• „Badania zarodków i diagnostyka

preimplantacyjna wzburzają umysły przede

wszystkim dlatego, że egzemplifikują

niebezpieczeństwo związane z metaforą ‘hodowli

ludzi’.”

Jürgen Habermas

• Prof. Ewa Bartnik, genetyk z PAN twierdzi, że “ nie

należy <bawić> się w rzeczy, których nie

rozumiemy. Zawsze znajdzie się ktoś, kogo

ciekawość popchnie do odkrycia tajemnicy życia,

bez względu na koszty, jakie to za sobą pociąga”.

Przeciw eugenice

• Jeżeli wszystkie organizmy byłyby tak samo dobrze

przystosowane do panujących warunków, to życie

przestało by istnieć już wielokrotnie w historii

świata. Zachowywanie wielkiej różnorodności

osobniczej w obrębie gatunku jest jedną z

największych wartości. Potomstwo jest tym

zdrowsze im bardziej genetycznie różnią się rodzice.

• Zastępując dobór naturalny i ograniczając

zmienność osobniczą poprzez manipulacje

genetyczne, wytworzymy pewien fenotyp, który

może okazać się nieodporny na naturalne

zmiany środowiska w przyszłości. Wydaje się

oczywiste, że jeśli zachowamy odpowiednią

różnorodność, to będziemy mieli większe szanse

przetrwania jako gatunek.

Przeciw eugenice

Przede wszystkim możliwość selekcji „najlepszych”

spomiędzy wielu embrionów całkowicie zmieniłaby

związki między rodzicami i ich dziećmi. Dzieci nie

byłyby już darem, niespodzianką, nie byłyby

niepowtarzalne i jedyne: byłyby jedynie mniej czy

więcej udaną realizacją projektu, wynikiem selekcji

możliwych cech.

Czułyby się nie osobą, należącą do samej siebie, lecz

rezultatem wyboru rodziców, wyboru

uwarunkowanego czynnikami ekonomicznymi

rodziny, aspiracjami i niespełnionymi marzeniami

rodziców, istniejącą modą, w stopniu o wiele

większym, niż ma to miejsce teraz, w odniesieniu

do dających się kształtować w wychowaniu cech

osobowości dziecka.

Przeciw eugenice

W badaniach genetycznych w wyniku dokonywanych

rekombinacji doszło już do powstania nowych gatunków

mikroorganizmów o właściwościach chorobotwórczych.

Jako przykład przytacza się przypadek bakterii

jelitowych zwanych Escherichia coli.

Nie jest także tajemnicą, ze w arsenale nowoczesnych

broni (ABC) przewiduje się również bakteriologiczne

metody rażenia przeciwnika, a środków do ich

ewentualnego zastosowania jest w stanie dostarczyć

tylko inżynieria genetyczna.

Można również wspomnieć o problemie kontroli jakości,

zwłaszcza gdyby zrealizowano plany wzmocnienia

genetycznego. Na przykład co z produktami tzn.

urodzonymi już dziećmi, które nie odpowiadałyby - po

roku lub dziesięciu latach - złożonemu zamówieniu?

Przychylnym okiem

W przedsiębiorstwie General Electric Corporation.
drogą manipulacji genetycznych zdołano wyprodukować

nowy mikroustrój, nie mający odpowiednika w

przyrodzie, który okazał się bardzo skutecznym

czynnikiem w przeróbce ropy naftowej.

Ten nowy gatunek bakterii powstał w wyniku

rekombinacji czterech gatunków mikrobów żywiących

się ropą naftową, odznacza się zaś tym, że skupia w

sobie właściwości swoich bakteryjnych prototypów.

O ile więc każdy z czynnych w naturze mikrobów

przerabiał jeden z chemicznych składników

węglowodorowych ropy naftowej, to nowy mikroustrój

zdolny jest przetworzyć w mieszankę oleju 2/3

całościowej masy ropy.

Przychylnym okiem

To odkrycie może stać się punktem wyjścia do

nowych odkryć o równie użytecznych

zastosowaniach, np. do uprawy pszenicy na

bezwodnych obszarach.

Przemysł zainteresowany jest wytwarzaniem

produktów przemiany materii,

wypróbowaniem ciał regulatoryjnych w

procesach chorobowych, poprawianiem

właściwości regeneracyjnych

mikroorganizmów, jak również zwiększeniem

korzyści z technik biosyntetycznych

Przychylnym okiem

"Pierwszym wyraźnym sygnałem jest

nowy sojusz między polityką (rządem)
a naukami przyrodniczymi: w nowo
wyłaniającej się biopolityce rząd stymuluje
rozwój >>przemysłu embrionalnego<<,
przejmującego kontrolę nad naszym
genetycznym dziedzictwem poza
demokratycznym nadzorem,
usprawiedliwiając to argumentami, jakim
nikt się nie oprzeć: czyżbyś nie chciał leku
na raka, AIDS, Alzheimera?".

Slavoj Žižek

Przychylnym okiem

Prof. Piotr Stępień, genetyk z PAN twierdzi, że

„Ponieważ zbudowani jesteśmy z miliardów

komórek, to należałoby przyjąć, ze jesteśmy

wieloma istnieniami, a to przecież absurd.

Poza tym wygląda na to, ze komórki

pochodzące z ludzkich zarodków są

najlepsze i oddają nieocenione przysługi w

leczeniu wielu nieuleczalnych schorzeń.

Trzeba myśleć o tych ludziach, którym ta

metoda przyniesie ulgę, a nawet uratuje

życie. Głupotą byłoby zaprzepaścić taką

szansę”

Przychylnym okiem

Zwolennikami eugeniki byli tak

znani intelektualiści, jak H.G.
Wells, G.B. Shaw, J.M. Keynes, T.
Roosevelt.

Do nazwisk tak zacnych jak powyżej

należałoby dopisać jeszcze postaci
pokroju doktora Mengele.

Eugenika i etyka

Z samej definicji wnioskujemy, eugenika jest

dziedziną badań naukowych, zajmującą

się zagadnieniami zmienności (selekcja,

mutacje dziedziczne, migracja, czynniki

losowe także w kojarzeniu się par) i

dziedziczenia genów pokolenia

rodzicielskiego u osobników pokolenia

potomnego w populacjach.

Ingerencja w selekcję naturalną w postaci

usuwania mutacji dziedzicznych może być

interpretowana nawet jako przejaw

rasizmu.

Eugenika i etyka

Wkraczamy tu w obszar wolności osobistej

człowieka, dziecka.

Pojawia się pytanie czy mamy prawo do tego

aby jego niepowtarzalna osobowość była z

góry zdeterminowana.

Być może powstaną technologie pozwalające

zmieniać pewne cech osobnicze już w

organizmach dorosłych, podobnie jak to ma

miejsce podczas prób leczenia chorób

genetycznych za pomocą terapii genowych.

Eugenika i etyka

Zakładając, że w całkowitej zgodzie ze

swoją naturą każdy człowiek chce być
zdrowy i szczęśliwy oraz pragnie wolności
działania, można zastanowić się w jakich
granicach umieścić możliwość
"genetycznego udoskonalenia" jednostki.

Regulacje prawne

• Działania Rady Europy, rekomendacje ze strony

Zgromadzenia Parlamentarnego jak i Komitetu

Ministrów pozwoliły na stworzenie wspólnego

standardu regulacji.

Ustawy stawiają granice wolności badań

naukowych i działań lekarzy.

Chronią ludzkie embriony i płody, przed zabiegami i

eksperymentami, a także przed manipulacjami

genetycznymi.

• Europejska Konwencja Bioetyczna o ochronie

praw człowieka i godności istoty ludzkiej wobec

zastosowanie biologii i medycyny (1997)

wprowadziła ochronę ludzkiego genomu.

Regulacje prawne

• Art. 2
Interes i dobro istoty ludzkiej przeważa nad wyłącznym
interesem społeczeństwa lub nauki

• Art. 11
Każda forma dyskryminacja osób ze względu na
dziedzictwo genetyczne jest zakazana

• Art. 13
Interwencja mająca na celu dokonanie zmian w genomie
może być przeprowadzona wyłącznie w celach
profilaktycznych, terapeutycznych lub diagnostycznych
tylko wtedy gdy jej celem nie jest wywołanie

dziedzicznych

zmian genetycznych potomstwa.

Eugenika w obliczu wiary

Chrześcijaństwo

• Normy w zakresie eugeniki wyrażają
się przede wszystkim w zakazach
zawierania małżeństw pomiędzy krewnymi.
Uzasadnienia próbował dokonać między
innymi święty Tomasz z Akwinu, kierując się
prawdą respectus parentelae, która dowodzi
że takie małżeństwa podważają szacunek dla
rodziców i krewnych, mogłyby również doprowadzić
do rozpadu rodziny ze względu na konkurencję
seksualną i instynktowną repulsję w stosunku
do kazirodztwa.

Kolejne sformułowanie dotyczące takich małżeństw
oparte są już na wiedzy naukowej, określającej
ryzyko wystapienia defektów genetycznych potomstwa.

Eugenika w obliczu wiary

"Jeśli jednak ciało bierze początek z istniejącej
wcześniej materii ożywionej,
dusza duchowa zostaje stworzona
bezpośrednio przez Boga.
W konsekwencji, te teorie ewolucji,
które inspirując się określoną
filozofią uważają, że duch jest
wytworem sił materii ożywionej
lub prostym epifenomenem tejże materii,
są nie do pogodzenia z prawdą
o człowieku. Co więcej, nie są w stanie
uzasadnić godności człowieka".

Pius XII

Eugenika w obliczu wiary

„Jednostka ludzka
nie może być podporządkowana
gatunkowi ani społeczeństwu
jako środek czy narzędzie,
gdyż ma samoistną wartość.
Jest osobą.
Dzięki swojej inteligencji i woli
jest zdolna tworzyć z bliźnimi
więzi wspólnoty i solidarności,

potrafi złożyć dar z siebie".

Jan Paweł II

Eugenika w obliczu wiary

Judaizm

W trosce o zdrowie swoich wyznawców,
Talmud zaleca unikanie małżeństw
z członkami rodzin epileptyków,
trędowatych i obciążonych
chorobami dziedzicznymi.
Zaleca odbywanie stosunków
seksualnych
w trzech ostatnich miesiącach ciąży,
„aby dziecko było dobrze uformowane
i odznaczało się witalnością”.
Chasydzi utrzymują do dziś, że niemoralne
i bezmyślne stosunki seksualne mogą
prowadzić do płodzenia kalekich dzieci.

Eugenika w obliczu wiary

Judaizm dąży świadomie do
wspierania rozwoju zarówno
ilościowego jak i jakościowego,
nakładając na wyznawców takich
obowiązków jak:
- wczesne zawieranie małżeństw
- seksualna czystość małżonków
- harmonizowanie wieku i
charakteru małżonków
- rozwiązywanie nieszczęśliwych
małżeństw
- regulowana częstotliwość
stosunków seksualnych
- wysoki szacunek dla macierzyństwa

Podsumowanie

• Należy odnieść się z szacunkiem do wysiłków

podejmowanych przez licznych uczonych, badaczy i

lekarzy, którzy starają się odkrywać tajemnice genomu

ludzkiego i analizować jego sekwencje, dążąc do

poszerzenia wiedzy o biologii molekularnej i o

genetycznych podstawach wielu chorób.

Badania te są etyczne i można je poprzeć tylko wtedy

gdy:

a) otwierają nowe możliwości leczenia i terapii

genetycznej

b) oparte są na poszanowaniu życia i nietykalności

podmiotów

c) zmierzają do ochrony lub przywrócenia zdrowia

pacjentów, narodzonych lub mających się narodzić.

Podsumowanie

• Natomiast nieetyczne są te odkrycia, których

celem jest selekcja embrionów, polegająca na

eliminacji tych, które są dotknięte przez choroby

genetyczne lub posiadają patologiczne cechy

genetyczne.

• Dlatego w żadnej fazie swojego rozwoju embrion

nie może być zatem przedmiotem zabiegów,

które nie służą jego dobru, ani eksperymentów

prowadzących w sposób nieunikniony do jego

zniszczenia czy to przez amputację, czy też przez

nieodwracalne uszkodzenia, gdyż znieważa to i

rani sama naturę człowieka.