saponiny

• Saponiny to niejednorodna grupa

związków chemicznych, której
przedstawiciele występują w ponad
500 gatunkach roślin z ponad 90
rodzin. Znaleziono je zarówno w
roślinach jadalnych (np. soja,
szpinak), jak i niejadalnych (np. żeń-
szeń, kasztanowiec, mydlnica
lekarska)

• Jedynym przykładem występowania

saponin u zwierząt są żyjące w
morzach szkarłupnie
(Echinodermata).

• Saponiny pod względem chemicznym

są glikozydami triterpenoidów lub
steroli, tworzących tzw. aglikon,
nazywany w przypadku saponin
sapogeniną, podczas gdy komponent
cukrowy zwany jest glikonem.

• Sama zaś nazwa „saponina”, użyta po

raz pierwszy w 1811 r., pochodzi od
łacińskiego słowa sapo oznaczającego
mydło.

• Związki te bowiem mają między innymi

wysoką zdolność obniżania napięcia
powierzchniowego cieczy, w związku z
czym wytwarzają w roztworach
wodnych obfitą i trwała pianę.

• Ze względu na rodzaj i ilość

pierścieni wchodzących w skład
aglikonu, saponiny dzieli się na:
steroidowe, których sapogeniną jest
ugrupowanie steroidowe oraz
triterpenowe, posiadające aglikon o
charakterze triterpenowym .

• Saponiny steroidowe występują

prawie wyłącznie w klasie roślin
Jednoliściennych (Monocotyledones),
głównie w rodzinach Agavaceae,
Dioscoreaceae, Liliaceae .

• Saponiny triterpenowe występują w

klasie roślin Dwuliściennych
(Dicotyledones), w bardzo wielu
rodzinach jak np. Araliaceae,
Fabaceae, Hippocastanaceae,
Primulaceae.

• Saponiny to substancje dobrze

rozpuszczalne w wodzie,
bezpostaciowe lub słabo krystalizujące.

• Najważniejszą właściwością fizyczną

saponin jest ich wysoka zdolność do
obniżania napięcia powierzchniowego
roztworów wodnych, a co za tym idzie
zdolność wytwarzania obfitej, stabilnej
piany oraz emulgacji tłuszczów.

• Jednym z najbardziej znanych

przykładów zastosowań tego
zjawiska jest wykorzystanie saponin
pochodzenia roślinnego do produkcji
różnego typu detergentów, środków
piorących, a także gaśnic pianowych.

• Inną bardzo ważną cechą saponin,

odpowiedzialną za przynajmniej niektóre
ich aktywności biologiczne jest ich
zdolność do łączenia się ze sterolami, w
tym z cholesterolem błon komórkowych.

• Saponiny steroidowe i triterpenowe

monodesmozydy wykazują również
wysoką zdolność do hemolizowania
erytrocytów.

• Największą aktywność hemolityczną

wykazują saponiny triterpenowe o
aglikonie typu kwasu oleanolowego
(np. escyna) lub hederageniny (np. α-
hederyna).

• Stanowią substrat do syntezy leków

steroidowych i syntetycznych
hormonów (progesteronu i
pochodnych kortyzonu), a największe
zastosowanie mają saponiny
steroidowe, jak np. diosgenina z
Dioscorea tokoro oraz hekogenina z
agawy sizalowej (Agave sisalana).

• Jedną z najbardziej znanych roślin

wykorzystywanych nie tylko w
tradycyjnej medycynie chińskiej jest
żeń- -szeń (Panax ginseng) należący do
rodziny Araliaceae. Biologicznie czynne
saponozydy występujące w korzeniu tej
rośliny nazywane są ginsenozydami lub
panaksozydami i zostały zaadaptowane
przez medycynę konwencjonalną.

• Wykazują one między innymi

działanie psychopobudzające,
zwiększające zdolność koncentracji i
skracające czas reakcji, działają
hipoglikemizująco w cukrzycy typu 2
i powodują wzrost aktywności
seksualnej.

• Preparaty zawierające ginsenozydy

stosowane są w terapii stanów
osłabienia psychicznego i fizycznego,
zwłaszcza u osób starszych i
rekonwalescentów (np. Geriavit-
Pharmaton®)

• Powszechne zastosowanie w

przemyśle farmaceutycznym
saponiny zawdzięczają swoim
właściwościom wykrztuśnym. Na
przykład, primulasaponiny zawarte w
korzeniu pierwiosnka (Primula sp.)
działają drażniąco na zakończenia
nerwowe błony śluzowej żołądka.

• Powodują w ten sposób pobudzenie

ośrodka nerwu błędnego, co
prowadzi z kolei do zwiększenia
produkcji i wydzielania wodnistego
śluzu w drogach oddechowych, a w
rezultacie powoduje odruch kaszlu.

• Właściwości wykrztuśne posiada

również wiele innych saponin z
różnych roślin, np. gipsozyd A z
korzeni łyszcza wiechowatego
(Gypsophila paniculata) oraz
saponazyd A z korzeni mydlnicy
lekarskiej (Saponaria officinalis).

• Wyprodukowano bardzo wiele

preparatów, których składnikami
aktywnymi są saponiny zawarte w
wymienionych roślinach (np.
Pectosol®, Tussipect®).

• Jedną z najlepiej zbadanych właściwości

saponozydów jest ich działanie
przeciwzapalne.

• Efekt taki wywiera na przykład

glicyryzyna występująca w korzeniu
lukrecji gładkiej (Glycyrrhiza glabra), a jej
aktywnoś przeciwzapalna wynika ze
stymulacji uwalniania ACTH , co powoduje
wzrost poziomu glikokortykosteroidów.

• Substancja ta ma również wpływ na

metabolizm kwasu arachidonowego.
Sól wapniowo-potasowa glicyryzyny
jest używana w terapii choroby
wrzodowej żołądka i innych stanów
zapalnych układu pokarmowego .

• Właściwości przeciwzapalne posiadają

również saponiny z nasion soi (Glycine
max). Wykazują one odmienny
mechanizm działania, który
prawdopodobnie polega na bezpośredniej
interakcji z błona komórkową.

• Innymi przykładami saponin

przeciwzapalnych są ginsenozyd
wyizolowanY z korzenia żeń-szenia. Jego
działanie polega na wiązaniu się ze
specyficznym receptorem
glikokortykosteroidowym i

• Fakt, że saponiny tworzą kompleksy

ze sterolami jest także
wykorzystywany w leczeniu
miażdżycy. Wykazano, że
ginsenozydy z korzenia żeń-szenia
oraz saponiny sojowe powodują
obniżenie poziomu frakcji
cholesterolu.

• Saponiny wykazują także aktywność

antymutagenną.

• Wykazano, że awicyny z akacji

(Acacia victoriae) hamują u myszy
kancerogenezę indukowaną
promieniami UV-B.

• Inną właściwością saponin jest ich

działanie przeciwwirusowe.
Wykazano, że sasaponozydy z
Calendula avensis hamują
namnażanie wirusów opryszczki
zwykłej typu 1 i 2 (Herpes simplex 1 i
2), wirusa grypy, HI V i WZW poprzez
bezpośredni wpływ na proces
replikacji.

• Saponiny sojowe oraz glicyryzyna (z

korzenia lukrecji) hamują replikację
wirusa HI V i Herpes simplex.

• Znane są również właściwości

przeciwbakteryjne saponozydów z
tojeści zwyczajnej (Lysimachia vulgaris)
i rozesłanej (L. nummularia), zwłaszcza
w odniesieniu do Escherichia coli,
Mycobacterium tuberculosis, Neisseria
gonorrheae, Pseudomonas aeruginosa,
Salmonella typhi, Staphylococcus
aureus, Streptococcus pyogenes .

• Właściwości przeciwgrzybicze wykazują np.

α-hederyna wyizolowana z liści bluszczu
(Hedera helix) oraz primulasaponina A z
pierwiosnka (Primula officinalis).

• Ich działanie wynika ze zdolności tworzenia

kompleksów z cholesterolem występująw
ścianach komórkowych grzybów takich jak
np. Candida albicans, Trichomonas
maenagrophytes, Aspergillus nigercym .

• Niektóre saponiny mają też

aktywność pierwotniakobójczą (α- i β-
hederyny z bluszczu) i
mięczakobójczą, a także przejawiają
toksyczność względem ryb i innych
zwierząt zmiennocieplnych.

• Dla organizmów stałocieplnych, w

tym człowieka saponiny są bardzo
słabo toksyczne przy podaniu
doustnym, gdyż resorbują się bardzo
słabo z przewodu pokarmowego.

• Natomiast są one bardzo toksyczne

przy podaniu dożylnym z uwagi na
ich właściwości hemolityczne.

• Mechanizm działania saponin jest

bardzo różny i zależy od charakteru
samej saponiny, a także od rodzaju
komórek. Saponiny wykazujące
najsilniejsze właściwości
cytotoksyczne występują w roślinach
takich jak na przykład soja
zwyczajna, żeń-szeń, lukrecja gładka.

PRÓBY NA OBECNOŚĆ SAPONIN W SUROWCU

• Próba pienienia – wodny wyciąg z surowca w

stosunku 1:10 wytrząsa się przez 2 minuty.
Powinna powstać warstwa piany utrzymująca się
przez najmniej 60 sek.

• Próba hemolizy krwi
• Próba anyżowa

Większe dawki saponin powodują powstawanie

odruchu wymiotnego .

Podział pobudliwości między powstaniem odruchu

wyksztuśnego a wymiotnego może być jednak różny u

poszczególnych pacjentów , dlatego dawką saponin

,która u większości osób wywołuje działanie

wyksztuśne może u innych powodować wymioty(dzieci)

Drażnienie nerek – działanie moczopędne
Aktywność powierzchniowa saponin wykorzystywana

jest również przy zastosowaniu zewnętrznym na skórę i

niektóre błony śluzowe ze względu na wynikające z tej

aktywności działanie p/bakteryjne ,a nawet

p/grzybicze.

• Saponiny jako związki powierzchniowo czynne mają

też zdolność do obniżania napięcia powierzchniowego
na powierzchni jelit – powodują nasilenie resorpcji
innych związków np. leków(same bardzo się
wchłaniają)

• Dlatego niewielkie dawki surowców saponinowych lub

czystych wyizolowanych saponin (poniżej progu
działania wyksztuśnego) stosowane są w różnych
mieszankach ziołowych lub z lekami syntetycznymi w
celu przyspieszenia i zwiększenia ich wchłaniania

• Istnieją saponiny o sprzyjających właściwościach

farmakologicznych, niekoniecznie związanych z
aktywnością

• powierzchniową , np. saponiny z kasztanowca

mają działanie ujędrniające , uszczelniające ,
uelastyczniające naczynia krwionośne

• saponiny z korzenia lukrecji gładkiej mają w

stosunku do śluzówki przewodu pokarmowego
działanie wręcz kojące , przeciwzapalne i
łagodzące podrażnienia

• saponiny żeń-szenia mają tzw. unikalne działanie

adaptogenne.

INNE ZASTOSOWANIA

Ponadto saponiny i zawierające je surowce wykorzystywane są :

-do produkcji środków myjących przeznaczonych dla osób
- uczulonych na mydła
-do prania tkanin szczególnie delikatnych i drogich
-w technologii konserwacji zabytków - do czyszczenia tkanin

zabytkowych

BADANIE SIŁY DZIAŁANIA SAPONIN

Dzięki swej aktywności powierzchniowej powodują

hemolizę, czyli rozpad krwinek czerwonych oraz

przemijające lub stałe zaburzenie czynności receptorów

odpowiedzialnych u ryb za utrzymywanie się w pozycji

pionowej ,czyli receptorów odpowiedzialnych za

równowagę .

• Mogą też trwale lub częściowo uszkodzić ich oskrzela.
• Tworzenie piany ,hemoliza oraz wpływ na receptory

równowagi i skrzela ryb są czynnikami

wykorzystywanymi do wykrywania, identyfikacji oraz

określania siły działania chemicznego i

farmakologicznego saponin (surowców saponinowych)

• Saponiny bada się określając :

-indeks hemolityczny (IH)

• Ilość ml 1% zawiesiny krwi wołowej całkowicie

zhemolizowanej przez wyciąg z 1g surowca lub przez

roztwór 1g saponiny wzorcowej w ściśle określonych

warunkach

•

• Liczba pianowa (L.P.) :
wskazuje przy jakim stężeniu 10ml badanego

roztworu lub wodnego wyciągu z surowca w
próbce tworzy się piana wysokości 1cm
,utrzymująca się 15 min.

• Wskaźnik rybi : wyraża stężenie roztworu

saponinowego ,w którym ryby określonego
gatunku i ciężaru giną po upływie 1 godziny.

• 1. RADIX PRIMULAE – korzeń pierwiosnka

• Primula officinalis – pierwiosnka(-nek) lekarska

• Primula elatior – pierwiosnka wyniosła

• Surowiec typowo saponinowy
• działanie wykrztuśne
• działanie moczopędne
• działanie zewnętrzne – przyspiesza gojenie się

ran (p/zapalne i antyseptyczne)

2.RADIX SAPONARIAE – korzeń mydlnicy

Saponania officinalis –mydlnica lekarska
(Mydlik)

• Działanie :wykrztuśne , moczopędne

,silnie żółciopędne,lekko
przeczyszczające

• wskazania – stany zakażeniowe i zapalne

oskrzeli ,tchawicy , krtani i gardła ,
kaszel ,przeziębienie ,grypa ,zaparcia

• 3.HERBA HERNIARIE – ziele połonicznika

Herniaria

Związki czynne i działanie :
• saponiny
• flawonoidy

• działanie głównie moczopędne ( zwiększają

wydalanie jonów chloru i sodu oraz mocznika),
przeciwwysiękowo (uszczelniają i wzmacniają
błony komórkowe i śródbłonki naczyń
krwionośnych) ,rozkurczowe.

• Wskazania:
skąpomocz, obrzęki , wysięki okołostawowe ,kamica

moczanowa, stany zapalne i zakażenia nerek i
dróg moczowych.

• 4.RADIX GLYCYRRHIZAE –korzeń lukrecji

• Glycyrhiza glabra – lukrecja gładka

• Syn.Radix Ligniritae

• Skład , działanie i zastosowanie:
• saponiny ,flawonoidy
• lukrecja działa silnie wyksztuśnie
• moczopędnie
• rozkurczowo
• p/zapalnie , p/wrzodowo (zwiększa lepkość śluzu

żołądkowego i chroni błonę śluzową żołądka oraz
dwunastnicy)

• przed urazami i zakażeniami , pobudza

regenerację nabłonka przewodu pokarmowego)

• stany zapalne przełyku , żołądka , dwunastnicy i

jelit , choroba wrzodowa, skurcze jelit ,żołądka

• kaszel , stany zapalne i skurcze oskrzeli,

zapalenie płuc.

• 5.FLOS CALENDULAE – kwiat

nagietka

• Anthodium Calendulae

• Calendula officinalis – nagietek

lekarski

Skład , działanie i zastosowanie:
• saponiny, flawonoidy , olejek eteryczny
Nagietek działa :
p/zapalnie, żółciopędnie, moczopędnie,

spazmalitycznie,
p/drobnoustrojowo( p/bakteryjnie,
p/pierwotniakowo, p/wysiękowo, przyspiesza
proces ziarninowania skóry(przyspiesza gojenie

się ran)

• Wskazania: wewnętrzne –
• skąpomocz, kamica moczowa, stany zapalne i
zakażenia nerek i dróg moczowych, obrzęki (np.
powiek), wysięki okołostawowe ,reumatyzm, stany
zapalne przewodu pokarmowego, stany zapalne
pochwy i warg sromowych, zapalenie jajników,
jajowodów ,upławy

Zewnętrzne:

• choroby kobiece jak wyżej
• choroby skóry – oparzenia, odparzenia, otarcia

naskórka, wybroczyny, stłuczenia ,liszaje , mokre
wysypki ,pryszcze różnego pochodzenia , łojotok,
zakażenia skóry

• stany zapalne spojówek i gałki ocznej , pieczenie

i łzawienie oczu.

• 6.RADIX SENEGAE – korzeń

krzyżownicy (senegi) Polygala
senega – krzyżownica wirgijska

• Surowiec saponinowy:
kwas salicylowy i jego ester

metylowy

surowiec stosowany jako

expectorans

• 7.RADIX SAPONARIAE ALBAE , RADIX

GYPSOPHILAE – korzeń łyszczka wiechowatego

Gypsophila periculata –

łyszczec wiechowaty(gipsówka)

• Ma zastosowanie w czyszczeniu drogich tkanin.

• 8.FOLIUM HEDERAE – liść bluszczu

• Hedera helix – bluszcz pospolity

Surowiec działa wyksztuśnie i

spazmalitycznie

składnik preparatów o działaniu

wyksztuśnym

Syropy: Prospan , Hederasal, Hedelix,

Hedelicum

9.FLOS ,SEMEN, HIPPOCASTANI – kwiat , nasienie

kasztanowca

• Aesculus hippocastanum – kasztanowiec zwyczajny

• Skład ,działanie , zastosowanie:
saponiny – escyna
kumaryny - eskulina , fraksyna
flawonoidy
Działanie :
wzmacniające naczynia krwionośne ,

uszczelniające,ujędrniające i naczynia krwionośne,

zmniejszające ich kruchość i przepuszczalność,

przeciwobrzękowe, poprawiające krążenie krwi

• Wskazania :
• żylaki ,zakrzepowe zapalenie żył
• zaburzenia krążenia w skórze , w mózgu i

kończynach

• obrzęki
• wysięki krwi
• krwotoki i krwawe wylewy podskórne
• hemoroidy

• 10. FLOS LAMII ALBI – kwiat jasnoty białej

• Lamium album –jemioła biała

• 11. FLOS VEBASCI- kwiat dziewanny

• 12 RADIX GINSENG – korzeń ginseng -żeń

szeń

Nazwa żeń- szeń
Panax ginseng – korea północna ,chiny
Panax guinquefalium (żeń-szeń

pięciolistny)- USA i Kanada

Eleutherococcus senticasus (eleuterokok

kolczasty)- Syberia

Panax japonicus -Japonia

• Skład :
• Saponiny triterpentowe – ginsenozyydy(paraksozydy)
• Unikalne działanie adaptogenne :
• umożliwia organizmowi szybsze przystosowanie się

do zmiennych warunków środowiskowych , jak
temperatura, wilgotność czy ciśnienie , zwiększa się
możliwość dłuższego trwania i przetrwania nieraz w
skrajnie niekorzystnych warunkach bytowania

• umożliwia organizmowi szybsze przystosowanie się

do wysiłku psychicznego , intelektualnego i
fizycznego