Bezradność intelektualna w

procesie kształcenia - rola

nauczycieli i stereotypow

kulturowych

Grzegorz Sędek

Interdyscyplinarne Centrum Stosowanych Badań

Poznawczych

Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej

2

„

„

Symptomy” bezradności intelektualnej

Symptomy” bezradności intelektualnej



Brak „normalnego”, zdroworozsądkowego myślenia, a nie

brak specyficznych zdolności

-

Absurdalne odpowiedzi lub brak odpowiedzi, mimo że odpowiedź jest

zawarta w pytaniu

-

Brak wyczucia nonsensu przy udzielaniu odpowiedzi na pytania (np.

dwa rozwiązania: czas 2 godziny lub ... minus 2 godziny)

-

Pytanie o wszystko – gdzie jest „dowolny klawisz”?

-

„Antygona czuła miłość do brata i dlatego go zakopała mimo zakazu

króla”

-

Zawieszony umysł?



Strategie „przetrwalnikowe”: umożliwiające zaliczenie

przedmiotu bez zrozumienia omawianego materiału:

-

potakiwanie

-

zgadywanie

-

ściąganie

-

słowotok



Niebezpieczeństwa scholastycznej reprezentacji wiedzy na

lekcjach m.in. matematyki, fizyki, informatyki, języka

polskiego

3

Informacyjny model bezradności Kofty i Sędka

Informacyjny model bezradności Kofty i Sędka



Model wyczerpania poznawczego jako
wyjaśnienie pogorszenia intelektualnego w
sytuacji bezradności



(Sedek & Kofta, 1990, JPSP; von Hecker & Sedek, 1999, JPSP)



Zgodnie z tym modelem, długotrwały wysiłek
poznawczy bez żadnego postępu w rozumieniu
problemu jest krytycznym czynnikiem
wyzwalającym negatywne symptomy bezradności



Przedłużone doświadczenie tego typu prowadzi
do stanu wyczerpania poznawczego



Zasadniczą cechą tego stanu jest wyraźne
pogorszenie się funkcjonowania poznawczego,
zwłaszcza w bardziej złożonych, mniej
schematycznych zadaniach.

4

Założenia modelu bezradności intelektualnej w

Założenia modelu bezradności intelektualnej w

szkole

szkole

(Sędek, 1995)

(Sędek, 1995)



Rola nauczyciela w występowaniu stanów bezradności

intelektualnej



Mimo długotrwałego wysiłku umysłowego, brak zrozumienia

nowego materiału na lekcji (w trakcie nauki domu),



demobilizacja poznawcza i deficyty rozumienia



utrata motywacji wewnętrznej



Bezradność intelektualna jest specyficzna dla danej domeny

poznawczej



Jeżeli stany bezradności intelektualnej na danym przedmiocie

utrwalają się, sygnały specyficzne dla danej dziedziny (np.

wzory) mogą automatycznie wzbudzać poczucie bezradności



Następuje „przeskok” do mniej efektywnego stylu

funkcjonowania poznawczego (zanik koncentracji uwagi, nie

nadążanie za tokiem wywodu nauczyciela, strategie

„przetrwalnikowe”)



Stany bezradności intelektualnej są ważnym czynnikiem

sprawczym niskich osiągnięć szkolnych, ponieważ blokują one

zdolność do uczenia się ze zrozumieniem.

5

Skala Bezradności Intelektualnej

Skala Bezradności Intelektualnej

(przykładowe stwierdzenia)

(przykładowe stwierdzenia)

Na lekcjach matematyki (fizyki, języka polskiego):

nigdy/rzadko/czasami/często/zawsze

1. Łapię się na tym, że nie rozumiem tego co wpisuję do

zeszytu

2. Spoglądam na zegarek, aby zobaczyć, ile czasu zostało do

dzwonka

3. Czuję się bezradny

*4. Z ogromną łatwością przyswajam sobie nowe pojęcia

5. Czuję ospało

*6. Od razu potrafię ocenić, czy to co robię (lub piszę) jest

sensowne lub bezsensowne

7. Czuję „pustkę w głowie”

8. Trudno mi się skupić na temacie

(Określenia z gwiazdką wymagają odwrócenia skali przy

tworzeniu sumarycznego wyniku)

6

Pojęcie korelacji: siła związku między

Pojęcie korelacji: siła związku między

zmiennymi (1, -1 , 0)

zmiennymi (1, -1 , 0)

wzrost, waga

szybkość, poprawność

wielkość buta,

zdolności

twórcze

Analiza Skali Bezradności Intelektualnej (SBI)

 

Przedmiot

 

Mate
m.

Fizyk
a

J. polski

Badanie 1
(N=91)

.91

.89

.90

Badanie 2
(N=108)

.95

.94

.94

Badanie 3
(N=287)

.94

.93

.92

 

SBI na

Fizyce

SBI na

polskim

SBI na
matem
.

.36*

.09

SBI na
Fizyce

 

.14

Wewnętrzna spójność skali na

różnych przedmiotach

Interkorelacje dla

różnych przedmiotów

8

Związki pomiędzy Skalą Bezradności

Związki pomiędzy Skalą Bezradności

Intelektualnej a Ocenami Szkolnymi

Intelektualnej a Ocenami Szkolnymi

SBI na:

Oceny z

Matem.

Fizyki

J. polskiego

Matematyc
e

-.55**

.03

.03

Fizyce

-.21

-.25*

.29*

J. polskim

**p<.01,*p<.05

.09

.11

-.29*

A może zagrożenie (lęk) na

lekcjach?

Na lekcjach matematyki (fizyki, języka

polskiego):

• Odczuwam przykre napięcie, kiedy odpowiadam

przy tablicy

• Odczuwam nagły strach w momencie, kiedy

nauczyciel wyrwie mnie do odpowiedzi

• Odczuwam obawę, że wyrwany do odpowiedzi

„zapomnę języka w gębie”

• Przed rozpoczęciem lekcji boje się, ze dostanę

dwójkę

• Mam obawy, czy będę w stanie nauczyć się

najważniejszych rzeczy

10

Bezradność Intelektualna z Poczucie

Bezradność Intelektualna z Poczucie

Zagrożenia na Lekcjach: Wyniki równań

Zagrożenia na Lekcjach: Wyniki równań

liniowo-strukturalnych

liniowo-strukturalnych

Matematyka

Język polski

11

Skala Stymulowania Rozumienia przez

Skala Stymulowania Rozumienia przez

Nauczyciela

Nauczyciela



Wprowadzanie materiału



Uczula na miejsca w nowym materiale, gdzie łatwo o

pomyłkę, błąd w interpretacji, itp..



Kiedy wprowadza nowe pojęcia, dokładnie je tłumaczy



Wspólnie z uczniami analizuje błędy popełniane przy

początkowych próbach opanowania nowego materiału



Pozwala na to, żeby uczniowie przerywali mu

wykładanie i zadawali pytanie, jeżeli czegoś nie

rozumieją



Po zakończeniu przedstawiania nowego materiału

zachęca uczniów do zgłaszania wątpliwości i

problemów



Odtwarzanie materiału



Przy odpytywaniu wymaga od ucznia samodzielnego

myślenia



Prosi, aby uczeń przekazywał własnym słowami, co

rozumie przez dane pojęcie lub określenie

12

Skale zachowań nauczyciela

Skale zachowań nauczyciela



Podział czasu lekcyjnego



Uczniowie oceniali ile minut nauczyciel danego
przedmiotu poświęca na rozmaite czynności



(suma minut wynosiła 45,

matemat.

i

polski

w min. ):



sprawdzanie prac domowych i przepytywanie uczniów:

9

;

9



wprowadzanie nowego materiału:

16

;

19



rozwiązuje zadania (omawia lektury)

8

;

3



pyta uczniów, czy czegoś nie rozumieją

i odpowiada na wątpliwości

4

;

3



dyskusje na tematy nie związane z lekcją:

2

;

3



udziela głosu uczniom w celu

swobodnej dyskusji nad tematem

2

,

6



zadawanie prac domowych i ich omawianie

4

;

3

Style Nauczania a SBI

Styl Nauczania

Bezradność

Intelektualna

Matem.

J. Polski

Skala Stymulowania Rozumienia
Pierwszy Rok
Drugi Rok

-.75***
-.74**

-.62*
-.57*

Podział czasu lekcyjnego
Pytanie uczniów o niezrozumiałe rzeczy: Rok 1
Pytanie uczniów o niezrozumiałe rzeczy: Rok 2
Udzielanie głosu uczniom w swobodnej dyskusji:

Rok 1
Udzielanie głosu uczniom w swobodnej dyskusji:

Rok 2

-.69**
-.62*
-.51*
-.56*

n.s
n.s
n.s
n.s

*p<.05,**p<.01,***p<.001;n.s.

14

Niebezpieczeństwo „naiwnego

Niebezpieczeństwo „naiwnego

realizmu” (Lee Ross)

realizmu” (Lee Ross)



„Naiwny realizm” – przekonanie, że się
spostrzega rzeczywistość w bardziej
obiektywny sposób niż inni.

„...Przecież ci co jeżdżą wyraźnie wolniej od

nas to absolutni Idioci, a ci co jeżdżą
wyraźnie szybciej od nas to skończeni
Wariaci”

(komik amerykański)



Na ogół jesteśmy przekonani, że w
porównaniu do kolegów i znajomych
popełniamy mniej błędów i jesteśmy
bardziej realistyczni w sytuacjach
zadaniowych i osobistych

15

Korelacja między różnicą (nauczyciele-uczniowie) w ocenie

Korelacja między różnicą (nauczyciele-uczniowie) w ocenie

„stymulowania rozumienia” i bezradnością intelektualną

„stymulowania rozumienia” i bezradnością intelektualną

(współpraca dr Aneta Szymaszek)

(współpraca dr Aneta Szymaszek)

R correlation: r = ,69; p < 0.01 (n=14 Teachers)

Diff. between Teachers Self-Evaluations and Students Evaluations

"Promotion of Understanding"

In

te

ll

e

c

tu

a

l

H

e

lp

le

ss

n

e

ss

S

c

a

le

(

c

la

ss

e

s'

m

e

a

n

s)

42

48

54

60

66

72

0

2

4

6

8

10

12

14

16

„stymulowanie rozumienia”

Różnica między oceną nauczyciela a uśrednionymi ocenami uczniów

B

e

zr

a

d

n

o

ść

i

n

te

le

kt

u

a

ln

a

w

kl

a

si

e

Korelacja r=0,69; p<0.01 (N=14 Nauczycieli)

16

Dlaczego ludzie nie spostrzegają

Dlaczego ludzie nie spostrzegają

własnej niekompetencji?

własnej niekompetencji?

(Joyce Ehrlinger i David Dunning,

(Joyce Ehrlinger i David Dunning,

Cornell University, USA)

Cornell University, USA)



„Prawdziwa wiedza to wiedza o granicach
własnej ignorancji” (Konfucjusz)



Studenci przed egzaminem byli proszeni o
określenie:

-

Jak oceniają wykonanie testu na tle
kolegów (ile procent wykonało gorzej od
nich)

17

Obiektywny wynik (% na tle innych)

Obiektywny wynik (% na tle innych)

a subiektywna ocena

a subiektywna ocena

18

Terapia poznawczo-behawioralna

Terapia poznawczo-behawioralna

bezradności intelektualnej

bezradności intelektualnej

(współpraca: mgr Jan Zirk-Sadowski)

(współpraca: mgr Jan Zirk-Sadowski)

Dwie grupy uczniów (selekcja na podstawie

SBI):

-

Bezradni z matematyki, dobrze radzący sobie z j.
polskim.

-

Bezradni z j. polskiego, dobrze radzący sobie z matem.

Dwa rodzaje zadań na rozumowanie: narracyjne i

formalne

Trzytygodniowa terapia poznawczo-behawioralna uczniów

bezradnych z matematyki i powtórny test z (innymi)
zadaniami na rozumowanie narracyjne i formalne

19

Narracyjne i formalne zadania na

Narracyjne i formalne zadania na

rozumowanie (sylogizmy liniowe)

rozumowanie (sylogizmy liniowe)



Sytuacja zaczęła się
interesująco rozwijać, gdy
przedstawiono trzy kandydatki
do głównej nagrody. Kasia była
szczupłą, długowłosą
blondynką. Miała piękną
jedwabną suknię oraz perłową
biżuterię. Anna, ubrana w jasną
garsonkę, była drobniejsza od
przyjaciółki i sięgała jej zaledwie
do ucha. Powitano także
Małgorzatę, której kruczoczarne
włosy były luźno rozpuszczone.
Widząc jak z góry spogląda na
Kasię, można by pomyśleć
powinna grać w koszykówkę.

TEST:

Małgorzata jest wyższa od

Anny

PRAWDA

FAŁSZ

 



C ↓ B (C
znajduje się
poniżej B)



A ↑ B (A
znajduje się
powyżej B)

TEST: A ↑ C

PRAWDA

FAŁSZ

20

Bezradność intelektualna

Bezradność intelektualna

a dwa rodzaje rozumowania

a dwa rodzaje rozumowania

21

Wpływ terapii poznawczo-behawioralnej

Wpływ terapii poznawczo-behawioralnej

na rozumowanie formalne

na rozumowanie formalne

22

Subiektywna natura ocen zdolności

Subiektywna natura ocen zdolności



Na podstawie testów

wiadomości z
matematyki, wyłoniono
uczennice i uczniów o
wynikach lepszych niż
przeciętne.



Oszacowano ich

średnie wyniki testów i
średnie oceny na
koniec roku
akademickiego



Poproszono o ocenę

własnych zdolności z
matematyki i ocenę
tego na ile matematyka
jest dla nich ważna
(autoschemat zdolności
z matematyki)

23

Brak kontroli zwiększa iluzoryczne spostrzeganie

Brak kontroli zwiększa iluzoryczne spostrzeganie

struktur oraz tworzenie się irracjonalnych sądów

struktur oraz tworzenie się irracjonalnych sądów

(Whitson i Galinski, 2008, Science)

(Whitson i Galinski, 2008, Science)



Seria sześciu badań wykazała, że doświadczenia
niekontrolowalności lub przypomnienie sobie
sytuacji braku kontroli, powoduje:



A) zwiększenie się potrzeby struktury (ang. need
for structure)



B) dostrzeganie regularnych wzorców w czysto
losowym materiale bodźcowym



C) ) formowanie iluzorycznych zależności
dotyczących kursów akcji na giełdzie



D) większą skłonność do kierowania się przesądami



E) większą skłonność dostrzegania tajnych spisków
i sprzysiężeń w przypadku negatywnych zdarzeń

24

Konkluzje

Konkluzje



Zgodnie z prezentowanymi badaniami bezradność
intelektualna dotyka określonych obszarów wiedzy i
może być w dużej mierze wywołana przez błędny
sposób nauczania



Przyglądając się różnym aspektom zachowania
nauczycieli na lekcjach stwierdzono wyraźne
zależności. Kiedy nauczyciel nie „promuje”
rozumienia i nie prowokuje do zadawania pytań, to
jego uczniowie (studenci, kursanci) mogą stać się
bezradni intelektualnie z danego przedmiotu



Jeśli rozwinie się i utrwali bezradność intelektualna
w zakresie istotnych obszarów wiedzy może to
prowadzić do poważnych konsekwencji w zakresie
realizacji planów życiowych i zawodowych