Dziedziczenie
beztestamentowe

(od ustawy XII Tablic do nowel

Justyniana)

Ustawa XII tablic



Kiedy dochodzi do dziedziczenia
beztestamentowego?



I. 3.1.pr.:

„Bez testamentu umiera ten, kto albo w ogóle
nie sporządził testamentu, albo sporządził go
niezgodnie z prawem, albo gdy sporządzony
przez niego testament został podważony, albo
nieważny, albo gdy nikt na podstawie tego
testamentu nie stał się spadkobiercą”

Ustawa XII tablic



Powołanie do dziedziczenia na
podstawie istniejącego pokrewieństwa
agnacyjnego (system agnacyjny)

1. Sui heredes
2. Proximi agnati
3. Gentiles (członkowie rodu)

Ustawa XII tablic



Sui heredes



Dzieci oraz dalsi zstępni spadkodawcy w linii

męskiej (także dzieci adoptowane)



Żona pod manus (tak jak córka)



Postumus (na zasadzie nasciturus pro iam

nato habetur…)



Podział spadku in capita i in stirpes

(bliższy stopniem krewny nie wyłączał dalszego)



UWAGA: Jeśli spadkodawcą była kobieta to

nie mogła mieć sui heredes !!!

(wtedy do dziedziczenia po niej dochodziły kolejne klasy -

aż do zmiany wprowadzonej w 178 r. przez SC Orfitianum)

Ustawa XII tablic



Ważna dygresja 



Podział spadku: in capita i in stirpes



In capita (według głów) – spadek dzieli się na

tyle części ile spadkodawca miał dzieci

(czyli spadkobiercy tego samego stopnia, dzielą spadek

po równo)



Jeśli jedno z dzieci zmarło i pozostawiło zstępnych…



In stirpes (według szczepów) – każdy szczep

(np. dalsi zstępni zstępnego), otrzymuje część,

jaką otrzymałby pierwszy zstępny gdyby żył

(zasada reprezentacji), którą dzieli następnie

ponownie według głów

Ustawa XII tablic



Proximi agnati



Rodzeństwo zmarłego oraz dalsi krewni agnacyjni w

linii męskiej (np. stryjowie i ich dzieci)



Matka zmarłego (jako agnacyjna siostra – jeśli była

pod manus jego pater familias)



Dzieci jedynie poczęte nie dochodziły do

dziedziczenia



Patron po wyzwoleńcu oraz wyzwalający ojciec po

synu emancypowanym (gdyż jeśli mieli oni dzieci to

te dziedziczyły w pierwszej klasie)



Podział spadku in capita (zarazem bliżsi krewni

wykluczają dalszych, czyli brak zasady reprezentacji)



169 p.n.e. lex Voconia: kobiety mogły dziedziczyć

tylko jeśli były siostrami agnacyjnymi

Ustawa XII tablic



Proximi agnati



Powołanie jednorazowe



Jeśli z danej klasy najbliższa osoba nie
przyjęła spadku (np. nie przyjął go jedyny
krewny – brat spadkodawcy) dalej spadku już
nie oferowano



Wówczas spadek po zmarłym był uznawany
za spadek leżący (hereditas iacens), który
można było zasiedzieć (usucapio pro herede)



Regulację ius civile zmodyfikowały następnie
SC Tertullianum i SC Orfitianum

Edykt pretorski



Powołanie do dziedziczenia na podstawie
edyktu pretora (system agnacyjno-
kognacyjny)

1.

Unde liberi

2.

Unde legitimi

3.

Unde cognati

4.

Unde vir et uxor

Edykt pretorski

Unde liberi:



Dzieci (również emancypowane) i dalsi zstępni w

linii męskiej (dzieci po córce ponownie nie

dziedziczyły !!!)



Podział spadku in capita i in stirpes

Przy tym:

NOVA CLAUSULA IULIANI - jeśli do dziedziczenia dochodził

emancypowany syn i jego dzieci (wnukowie spadkodawcy) połowa

udziału spadkowego, jaki przypadałby emancypowanemu synowi

należała do jego dzieci (wnuków spadkodawcy), a jedynie druga

połowa należała do syna emancypowanego

COLLATIO BONORUM – „podzielenie się” przez dzieci emancypowane

swoim majątkiem z osobami, które były pod władzą, na potrzeby

obliczenia wartości ich udziału w spadku

Edykt pretorski –

jak wyglądał w

praktyce?

Kazus 1
Spadkodawca X, którego majątek wynosił
w chwili śmierci 900 aureusów pozostawił
po sobie dwóch synów A i B, będących do
chwili śmierci pod jego władzą oraz
emancypowanego syna C. Majątek tego
ostatniego wynosił 150 aureusów.
Zastanów się, kto ile otrzyma ze spadku.

Edykt pretorski –

jak wyglądał w

praktyce?

Kazus 2
Spadkodawca X, którego majątek wynosił
w chwili śmierci 1200 aureusów
pozostawił po sobie trzech
emancypowanych synów A, B i C oraz
dwóch wnuków G i H (będących synami
A), którzy do chwili śmierci X byli pod jego
władzą. Majątek syna A wynosił 240
aureusów, syna B 150 aureusów, a syna C
120 aureusów.
Zastanów się, kto ile otrzyma ze spadku.

Edykt pretorski

Unde legitimi



Osoby uprawnione z ustawy (czyli znowu: sui heredes, proximi

agnati i gentiles)



Z tym, że regulację ius civile wskazaną wcześniej uzupełniły

SC Tertullianum (matka mająca trójkę dzieci dziedziczyła po

dzieciach, jeśli nie było sui heredes, ojca i stryjów) i SC

Orfitianum (dzieci – nawet pozamałżeńskie – dziedziczyły po

matce)



Odejście od powołania jednorazowego

Unde cognati



Dziedziczyli krewni kognacyjni do 6 stopnia w linii prostej (w

tym także krewni przez kobiety) oraz do 7 stopnia w linii

bocznej

Unde vir et uxor



Żona po mężu i mąż po żonie

Nowele 118 i 127
Justyniana



Powołanie do dziedziczenia na podstawie
pokrewieństwa kognacyjnego (system
kognacyjny)

1.

Liberi (zstępni)

2.

Wstępni + rodzeństwo rodzone +

dzieci rodzeństwa rodzonego

3.

Rodzeństwo rodzone i ich dzieci +

rodzeństwo przyrodnie i ich dzieci

4.

Inni kognaci

Nowele 118 i 127
Justyniana

Liberi (zstępni)



liberi legitimi (pochodzący z małżeństwa) – w

tym dzieci zmarłej córki



liberi naturales (pochodzący z konkubinatu) –

dziedziczenie specjalne, 1/6 w zbiegu z każdą

klasą poza liberi legitimi



liberi vulgo quaesiti („dzieci poczęte przygodnie”

nie miały prawa do dziedziczenia)



Podział spadku: in capita i in stirpes

Nowele 118 i 127
Justyniana

(2) Wstępni + rodzeństwo rodzone + dzieci rodzeństwa

rodzonego



Gdy tylko wstępni – podział spadku in lineas (linia ojca i linia matki)



Gdy wstępni + rodzenstwo rodzone – podział spadku in capita



Gdy wstępni + rodzenstwo rodzone + dzieci rodzeństwa rodzonego –
podział spadku in capita i in stirpes, gdyż w prawa zmarłego
rodzeństwa wstępowały jego dzieci

(3) Rodzeństwo rodzone i dzieci + rodzeństwo przyrodnie

z dziećmi



Pierwszeństwo dzieci rodzonych przed przyrodnimi



Uprawnienie do wstąpienia w prawa zmarłego rodzeństwa
przysługuje jedynie dzieciom (już nie wnukom)

(4) Inni kognaci

Pamiętać o kwarcie ubogiej wdowy (ale już nie ubogiego

wdowca) !!!

Next time

Z Podręcznika



Rozdział VIII § 29; § 32 (do powtórki)

Podręcznik PR-PPP:



Rozdział 4.1.-4.2. oraz 4.4. (do powtórki)



Rozdział 4.3. (pomocniczo)

Źródła:



G.2.100-2.151; G.2.174-2.289; I.2.10-2.25

Z 565 Zagadek...



Kazusy:
92, 95, 96, 100, 108-114, 127-132

Next time – warto zajrzeć

Warto zajrzeć:



S.P. Kursa, Powody wydziedziczenia
descendentów wg Noweli 115 cesarza
Justyniana, Studia Prawnicze nr 1/2008, s. 85-
137.



M. Kuryłowicz, Testamentum holographum,
Rejent nr 10/2003, s. 119-126.



F. Longchamps de Bèrier, Z badań nad
rzymskim prawem spadkowym: konstrukcja
dogmatyczna fideikomisu uniwersalnego,
Studia Iuridica nr 34/1997, s. 107-147.



E. Loska, Legat w prawie rzymskim, Zeszyty
Prawnicze UKSW nr. 3.1 (2003 r.), s. 69-92.