OD RELATYWIZMU DO

PRAWDY

Wykład 3

OŚWIECENIE STAROŻYTNE

• W V w. p.n.e ośrodek życia naukowego przeniósł

się do Aten – nastał – ZŁOTY WIEK GRECJI –
wiek dobrobytu i postępu. W tym okresie Grecy
przestali interesować się przyrodą a zaczęli
interesować się człowiekiem.

• Pierwszymi u których ten zwrot był widoczny byli

SOFIŚCI – nauczyciele wychowawcy i SOKRATES
– samotnik, mędrzec, guru ówczesnej młodzieży
greckiej.

2

Skąd ten zwrot

zainteresowań?

Badania pierwszych filozofów przynosiły
wykluczające się rezultaty. Stąd coraz
większy brak zaufania do filozofii i zwrot
zainteresowań na podmiot. Pierwsi tego
zwrotu dokonali sofiści. Człowiek stał się
zagadką do rozwiązania. Jak mawiał
Sofokles:

Wiele jest w świecie cudów ale

największym cudem jest człowiek.

3

4

Prawda - Korzyść

Sofiści wyciągnęli pewien wniosek z zastanej
przez nich wiedzy – wniosek ten był praktyczny –
Istnieje wiele opinii na temat tego czym jest
ARCHE – stąd wniosek, że niemożliwym jest
posiadanie pewnej wiedzy, a co za tym idzie

człowiek nie powinien kierować

się prawdą ale właśnie korzyścią.

5

Sofiści nauczyciele

Zadaniem jakie sobie postawili sofiści było zatem
nauczenie ludzi sztuki przekonywania do swoich
poglądów. Sofiści przede wszystkim kładli nacisk
na praktyczny wymiar wiedzy. Nie zależało im na
tym by odkrywać prawdę, ale na tym, by umieć
przekonać innych do swojej prawdy. Nie robili tego
też bezinteresownie – byli nauczycielami płatnymi.

FILM

6

KURSY SZKOLENIOWE

Po wojnach perskich życie polityczne w Grecji było
bardzo intensywne, wielu obywateli chciało robić
karierę polityczną w demokratycznym ustroju. Stąd
też wielka popularność szkoleń sofistów. Sofiści
wędrując od miasta do miasta uczyli:

1. Gramatyki
2. Interpretacji poezji
3. Filozofii
4. Mitologii
5.Sztuki retoryki
6.Erystyki

7

Sztuka retoryki

Sztuka przemawiania – to ona była
nieodzowna w politycznym życiu.
Sztuka logicznego mówienia sama w
sobie nie była czymś złym, ale
zaczęto ją stosować do zdobywania
indywidualnych korzyści na
niekorzyść państwa. Wtedy sofiści
pomału zaczęli być negatywnie
postrzegani.

8

ERYSTYKA

Sztuka wygrywania sporów, która w
praktyce sprowadzała się do
umiejętności przekonywania, że
nieprawda wydawała się być prawdą.
Również i te nauki przyniosły
Sofistom złą sławę.

9

ERYSTYKA -

SCHOPENHAUER

„Skąd to się bierze? Z naturalnej niegodziwości
rodzaju ludzkiego. Gdyby nie była ona naszą cechą,
gdybyśmy odznaczali się przyrodzoną uczciwością, to
podczas każdej debaty nie dbalibyśmy o to, czy okaże
się ona zgodna z naszym wcześniej sformułowanym
poglądem, czy raczej z mniemaniem przeciwnika.
Byłoby to bez znaczenia albo przynajmniej kwestią
drugorzędną … Wrodzona ludzka próżność,
szczególnie wyczulona na poddawanie w wątpliwość
umiejętności rozumowania, nie przystaje na to, by
coś, co my sformułowaliśmy, miało się okazać błędne,
a twierdzenie przeciwnika słuszne. ”

10

Czy erystyka jest wiedzą

szkodliwą?

11

PROTAGORAS

Najbardziej znanym
Sofistą był Protagoras z
Abdery. Najbardziej
znaną wypowiedzią
Protagorasa jest ta
zawarta w formule
zwanej HOMO
MENSURA: człowiek
jest miarą wszystkich
rzeczy – istniejących,
że istnieją a
nieistniejących, że nie
istnieją.

12

HOMO MENSURA

Interpretacja1

Nazwa człowiek oznacza tu
wszystkich ludzi a nie jednostkę.
Ludzie stanowią o tym co jest
prawdziwe i co jest fałszywe, co jest
dobre i co złe.

13

HOMO MENSURA

Interpretacja 2

Nazwa człowiek oznacza jednostkę i

to jednostka decyduje o tym co uzna
za prawdziwe, a co za fałszywe,
zarówno w zakresie wrażeń
zmysłowych, jak i wartości i norm
moralnych.

14

HOMO MENSURA

Interpretacja 3 – platońska

Twierdzenie to dotyczy jedynie wrażeń
zmysłowych. Ta sama woda np. jest dla jednego
zimna a dla drugiego ciepła. Obaj mają racje.
Wiedza zmysłowa nie może być powszechna,
pewna, prawdziwa. Twierdzenie to nie dotyczy
natomiast wartości i norm moralnych, te nie
pochodzą ze zmysłów, ale z poznania
rozumowego i jakie takie są pewne.

15

KONSEKWENCJE NAUK

SOFISTÓW

• Relatywizm czyli względność wszelkiego

poznania i wszelkich norm. Każda wiedza,
wszystkie normy życia społecznego nie mają
wartości same w sobie, lecz tylko wartość dla
kogoś.

• Praktycyzm czyli przyznawanie pierwszeństwa

prawdom życiowo korzystnym.

• Konwencjonalizm czyli przekonanie, że

uznawanie przez ludzi pewnych prawd i zasad za
obowiązujące może być tylko wynikiem umowy.

16

DWIE STRONY
PRAWDY

17

PRZECIW SOFISTOM

Głównym przeciwnikiem filozoficznym
sofistów był Sokrates. Przeciwstawiał
się relatywnej koncepcji prawdy i
krytykował sofistów za to, że nauczali
filozofii za pieniądze i byli skłonni, gdy
im zapłacono, udowodnić - także przed
sądem - każdą rację.

• FILM

18

PRAWDA - PROBLEM

EPISTEMOLOGICZNY

Jest to pierwsze pytanie, jaki stawia się na gruncie
teorii poznania.

Teoria poznania jest to nauka o poznaniu szeroko
rozumianym w aspekcie jego prawdziwości i fałszywości,
następnie jego genezy oraz w aspekcie jego granic.

Są to trzy podstawowe klasyczne zagadnienia teorii
poznania (epistemologii).

 

1. Prawdziwość i fałszywość poznania
2. Źródła poznania
3. Granice poznania

19

PRAWDA W JEZYKU

POTOCZNYM

Słowa prawda używa się
wtedy, kiedy chce się
zaznaczyć, że zachodzi
zgodność pomiędzy
faktycznym stanem rzeczy,
a wypowiadanym sądem o
tym stanie rzeczy. W
języku potocznym, słowo
prawda oznacza, więc
zgodność poznania z tym,
czego ono dotyczy.

 

20

PRAWDA JAKO CECHA SĄDU

Zarówno w języku potocznym, jak i w
języku logiki PRAWDA jest cechą
wypowiadanego SĄDU.

Sąd jest prawdziwy lub fałszywy
1. Jest prawdziwy kiedy zachodzi zgodność
między treścią sądu a stanem rzeczowym
2. Jest fałszywy jeśli nie zachodzi zgodność
między treścią sądu a stanem rzeczowym

21

PRZECIWIEŃSTWO PRAWDY?

• Kłamstwo?
• Fałsz?

22

PRAWDOMÓWNOŚĆ I

KŁAMSTWO

Kłamstwo kojarzy nam
się z przeciwieństwem
prawdy. Z jednej strony
kłamstwo, a z drugiej
prawda. Otóż nie do
końca jest to poprawne.
Dla Arystotelesa
przeciwieństwem
kłamstwa jest
prawdomówność, a nie
prawda.

23

PRAWDA A PRAWDOMÓWNOŚĆ

Kiedy mówimy „nie powiedziałeś mi
prawdy” mamy na myśli, że ktoś
poinformował nas o jakimś stanie
rzeczy, o którym miał inne
przeświadczenie niż w istocie je
wypowiedział. Niezgodność, jaka
zachodzi jest pomiędzy mową a
treścią myśli.

24

KŁAMANIE PRAWDĄ

Przypuśćmy, że kogoś obowiązkiem jest
wyprowadzanie psa na spacer w piątki. Jednego
dnia nie wypełnił tego zadania. Zapytany w ten
właśnie dzień o wyprowadzenie czworonoga
odpowiada: „Przecież wiesz, że w piątki
wyprowadzam psa”. Zdanie wypowiedziane było
prawdzie? Jak najbardziej! A co sobie pomyślał
pytający? Oczywiście, że obowiązek został
spełniony. Wypowiadając wiec w pewnym
kontekście zdanie prawdziwe można za jego
pomocą kogoś okłamać. Celowo manipulując
prawdą.

25

Prawda w ujęciu

Alfreda Tarskiego

Prawda w sensie logicznym w koncepcji klasycznej –
to relacja zgodności pomiędzy poznaniem a
rzeczywistością. W różny sposób próbowano objaśniać
koncepcję klasyczną. Najlepsze, bo chyba najprostsze,
okazało się jednak objaśnienie, jakie w latach trzydziestych
XX wieku zaproponował polski matematyk, logik i filozof
Alfred Tarski. Według niego, sens klasycznego rozumienia
prawdy najlepiej ukazuje następujący przykład:

Zdanie „śnieg pada” jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy,
gdy śnieg pada.

26

Prawda to jedynie cecha

zdań a nie abstrakcyjny byt

Tarski zamiast słowa prawda używa nazwy
zdanie prawdziwe. Według niego, trzeba po
prostu zejść z wyżyn abstrakcji i zająć się
konkretami: nie ma żadnej prawdy czy
prawd, są tylko zdania prawdziwe!
Jednym ze zdań, ściślej: zdań oznajmujących,
przytrafiło się szczęście być prawdziwymi,
innym – nie.

Nośnikami prawdziwości lub

fałszywości są, więc zdania oznajmujące.

27

Skąd problemy z

relatywizmem?

Prawdziwe są tylko zdania pełne, gdyż, kiedy mówimy
śnieg pada, trzeba jeszcze wyjaśnić, co najmniej,
kiedy i gdzie. Inaczej może dojść do nieporozumień, a
zdanie takie nie będzie miało żadnej wartości
poznawczej.

Zdania niepełne są prawdziwe tylko w pewnych
okolicznościach, w innych natomiast okazują się
nieprawdziwe:

• Ćwiczenia fizyczne są zdrowe. – jest to zdanie

prawdziwe, ale w odniesieniu tylko do osób, które
ćwiczenia fizyczne mogą wykonywać. Są jednak
osoby, którym ćwiczenia fizyczne szkodzą.

28

PROBLEM Z PRAWDĄ

Już w starożytności zaczęto twierdzić, że prawdziwości
zdania w tym znaczeniu (zgodność jego z rzeczywistością)
człowiek wykazać nie może. Twierdzili to sceptycy z
Pyrronem na czele. Twierdzili oni, że aby przekonać się, czy
myśl jest zgodna z rzeczywistością, trzeba wiedzieć jak jest
ta rzeczywistość. Jak to uczynić pytali? Czy doświadczenie
zmysłowe nie wprowadza nas w błąd? Jak to sprawdzić?

29

Sceptyczne zarzuty

„Jeśli ktoś chciałby się przekonać, czy pewna myśl, czy też
twierdzenie zgodne jest z rzeczywistością, to musiałby w tym
celu znać nie tylko tę myśl, ale nadto wiedzieć, jaka jest ta
rzeczywistość. W jakiż sposób będzie to mógł uczynić? Oto
odwoła się do doświadczenia, będzie … stosował pewne
metody, czy też kryteria. Ale skąd pewność, że poznanie
osiągnięte przy pomocy tych kryteriów, odsłoni nam nie
zniekształconą rzeczywistość? Trzeba by w tym celu podać te
kryteria kontroli. Kontrolę tę przeprowadzimy stosując być
może inne lub te same kryteria. Tak czy inaczej wartość tej
kontroli zależna będzie od użytych w niej kryteriów, która
znowu jest wątpliwa i wymaga dalszego badania; przy badaniu
tym użyte będą znów jakieś kryteria itd. w nieskończoność.
Słowem, nie będziemy mogli się dowiedzieć, czy myśli nasze
są z nią zgodne, czy też nie!”

30

PRAWDA W UJĘCIU NIEKLASYCZNYM

Takie i tym podobne zarzuty
doprowadziły do odrzucenia
klasycznej definicji prawdy i
zastąpienia jej inną definicją. Dziś te
inne definicje nazywa się
nieklasycznymi definicjami prawdy.
Polegają one na zgodności myśli z
arbitralnie przyjętym kryterium
prawdziwości.

31

Koherencyjna koncepcja

prawdy

Prawda to relacja zgodności występująca
między poznaniem a poznaniem.

Koherencjoniści zwracają uwagę na
budowę danego zdania i jego stosunek do
innych zdań. Jeśli jakieś zdanie jest
poprawnie zbudowane i zgadza się z
pozostałymi przyjętymi za prawdziwe
zdaniami, świadczy to o prawdziwości
owego zdania.

32

PRZYKŁAD

Uznajemy, że łyżeczka
zanurzona w wodzie nie jest
złamana mimo, że
doświadczenie wzroku
informuje nas o tym, że jest
ona złamana. Czynimy tak,
gdyż zdanie:
„Łyżeczka zanurzona w
wodzie nie jest złamana”
jest zgodna z innymi
zdaniami, które za
prawdziwe uznaliśmy
wcześniej „Złamana
łyżeczka nie mogłaby stać
pionowo w wodzie”

33

KRYTERIUM ZGODNOŚCI PRAWDY W

UJĘCIU KOHERENCYJNYM

Kryterium prawdy jest
niesprzeczność, spójność lub jakiś
rodzaj logicznego powiązania między
zdaniami.

34

Pragmatyczna koncepcja

prawdy

• Prawda w tym ujęciu to relacja zgodności poznania z

działaniem
Dane zdanie jest prawdziwe wtedy i tylko
wtedy, gdy zastosowane w praktyce, przynosi
korzyść.
Jeden z twórców tej koncepcji – amerykański filozof
William James – bronił kryterium korzyści
(użyteczności) następująco:

Dla zagubionego w lesie to zdanie jest prawdziwe, na
podstawie, którego może wyjść z lasu; zdanie to jest
narzędziem sprawnego działania.

35

Fałsz, który jako korzystny

jest prawdziwy

Dwóch nieprzygotowanych
studentów podchodzi do egzaminu
ale zdaje tylko ten, który jest pewny
siebie (a więc przyjął fałszywe
przekonanie „Umiem” :).

36

Powrót do relatywizmu

Zatem miarą wszystkich rzeczy jest
człowiek, a prawdziwe jest tylko to co
daje korzyść?

Hmmmm …



37