Czechosłowacja przed 1968r.



Od śmierci Klementa Gottwalda w 1953 r. pierwszym sekretarzem

Komunistycznej Partii Czechosłowacji był Antonín Novotný, który

w 1957 r. objął też urząd prezydenta kraju. W przeciwieństwie do

Polski, po referacie Nikity Chruszczowa w 1956 r. w

Czechosłowacji nie było wyraźnego okresu odwilży, destalinizacja

przebiegała wolno, w KPCz dominowali starzy działacze.



W latach 60. zaczęły jednak stopniowo narastać głosy krytyczne

wobec Novotnego i kierownictwa, nawet w obrębie rządzącej

partii komunistycznej. Ich powodem był przede wszystkim kryzys

społeczny i gospodarczy, który coraz bardziej ogarniał

Czechosłowację na skutek zniszczenia gospodarki rynkowej po

1948 r. Grupy te, nawołujące do zastąpienia centralnego

planowania „socjalistyczną gospodarką rynkową”, w partii

komunistycznej skupiały się wokół Oty Šika, członka KC

i kierownika Instytutu Gospodarki przy Praskiej Akademii Nauk.



Na Słowacji dochodziły do tego napięcia na tle

narodowościowym, spowodowane centralistyczną

polityką Novotnego i zawężaniem uprawnień organów

słowackich. Wśród słowackich komunistów dużą

popularnością cieszył się Gustáv Husák, który w

latach 50., podobnie jak Władysław Gomułka, był

oskarżony o odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne i

więziony.



Ideologia komunistyczna coraz bardziej nie

przystawała też do zmian społecznych – bujnego

rozwoju życia kulturalnego, zwłaszcza nowego kina

czeskiego i importowanych z Zachodu nowych prądów

w kulturze młodzieżowej.

Początki praskiej wiosny



Wszystkie wydarzenia i zaostrzająca się walka pomiędzy dogmatycznymi

i reformatorskimi kręgami w partii doprowadziły wreszcie

do zmiany na stanowisku I sekretarza KC KPCz, do której doszło na

posiedzeniu KC KPCz 4 stycznia 1968 r. Od 5 stycznia 1968 r. nowym

przywódcą KPCz został ( z poparciem Breżniewa) dotychczasowy

pierwszy sekretarz Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii

Słowacji Alexander Dubček. Novotný na razie zachował mniej ważne

stanowisko prezydenta państwa.



W przemówieniu wygłoszonym w lutym w 20. rocznicę przewrotu

komunistycznego Dubček ogłosił konieczność zmian w życiu społecznym

i gospodarczym kraju i przyznał, że w rządach partii

komunistycznej dochodziło do wypaczeń. Doprowadziło to do coraz

śmielszego poruszania tematów białych plam w powojennej historii

Czechosłowacji a także problemów współczesności w mediach. 22

marca pod naciskiem opinii publicznej Novotný ustąpił ze stanowiska

prezydenta Czechosłowacji, w jego miejsce 30 marca Zgromadzenie

Narodowe wybrało bohatera wojennego Ludvíka Svobodę.



Zaraz potem na początku kwietnia dokonano zmian w rządzie.
Premierem został Oldřich Černík. Gorącymi zwolennikami reform
byli też wspomniany Ota Šik, mianowany teraz wicepremierem
odpowiedzialnym za zmiany gospodarcze, i Josef Pavel, minister
spraw wewnętrznych. W partii komunistycznej opracowano
zatwierdzony przez KC KPCz „Program działania”, który wytyczał
główne kierunki zmian. Nie zamierzano zlikwidować gospodarki
socjalistycznej, lecz wprowadzić do niej elementy rynkowe, z
liberalizacją cen, daniem większej samodzielności
przedsiębiorstwom i umożliwieniem samorządom pracowniczym
współudział w podejmowaniu decyzji w zarządzaniu zakładami
pracy. Pod względem gospodarczym zmiany te mogły upodobnić
Czechosłowację do Jugosławii.



W dziedzinie polityki w zamierzeniach reformatorów
Komunistyczna Partia Czechosłowacji miała
zachować swoją kierowniczą rolę, miała przy tym
jednak zrezygnować z wszechwładnego kierowania
wszystkimi aspektami życia gospodarczego i
społecznego, które powinny przejść do zakresu
kompetencji rządu poddanemu kontroli przez
parlament. Sama partia miała stać się bardziej
pluralistyczną i oddziaływać w społeczeństwie
jako „naturalny autorytet”. Koncepcje te określano
ogólnie jako „socjalizm z ludzką twarzą”.



Chociaż reformy praskiej wiosny zostały zainicjowane przez warstwę

rządzącą, zostały szybko podchwycone przez ogół społeczeństwa.

Organizowano demonstracje i spotkania, domagano się większej

wolności dla wyznań religijnych i partii niekomunistycznych, pod

naciskiem społeczeństwa otwarto granice, zrehabilitowano też osoby

bezprawnie skazane po 1948 r.



Pod koniec marca w Pradze założono Klub 231 (K 231), którego nazwa

pochodziła od pozycji, pod którą w Dzienniku Ustaw w 1948 r.

opublikowano ustawę o ochronie państwa, w oparciu o którą wytaczano

procesy przeciwnikom politycznym. Klub stawiał sobie za zadanie

obronę interesów byłych więźniów politycznych i dążenie do ich jak

najszybszej rehabilitacji. Komitety Klubu działały w całej

Czechosłowacji, chęć członkostwa w nim zgłosiło 80.000 osób.



5 kwietnia założono też Klub Zaangażowanych Bezpartyjnych skupiający

osoby zainteresowane rozwojem demokracji, a nienależące do KPCz i

innych partii. Klub ten zamierzał wystawić swoich kandydatów w

wyborach samorządowych i do Zgromadzenia Narodowego.



Cechą charakterystyczną praskiej wiosny było jednak

to, że, w przeciwieństwie do Węgier w 1956 r. i Polski

w latach 70. i 80. ogół społeczeństwa

czechosłowackiego nie pragnął przywrócenia

kapitalizmu, lecz akceptował socjalizm, w

odpowiednio zreformowanej i niezależnej od Moskwy

postaci. Tylko nieliczni wykraczali poza dogmaty

kierowniczej roli partii komunistycznej, jak późniejszy

prezydent Czech Václav Havel, który w artykule

opublikowanym 4 kwietnia 1968 r. na łamach pisma

„Literárni listy” odrzucał koncepcję opozycji jako

partnerstwa i domagał się utworzenia niezależnej partii

chadeckiej. Próbowano też odtwarzać dawne partie.



Działania te stawały się coraz bardziej kłopotliwe i niebezpieczne dla

rządzącej KPCz. Coraz wyraźniej było widoczne, że zapoczątkowana

budowa „socjalizmu z ludzką twarzą” może zakończyć się obaleniem

ustroju socjalistycznego i coraz jaśniejsze stawało się, że z taką

perspektywą nie pogodzi się Związek Radziecki.



Szczególnie kłopotliwa okazała się petycja „Dwa tysiące słów”,

napisana przez Ludvíka Vaculíka z inicjatywy pracowników

Czechosłowackiej Akademii Nauk i później podpisana przez wiele

znaczących osobistości ze świata polityki i kultury. Petycja, która po

raz pierwszy została opublikowana 27 czerwca w czasopiśmie

„Literárni listy”, wyrażała zaniepokojenie utrzymującą się

obecnością „betonu partyjnego” w KPCz i nawoływała do jeszcze

większego pogłębienia reform poprzez aktywne uczestnictwo

społeczeństwa, wyrażające się nawet poprzez strajki i demonstracje.

Kierownictwo KPCz odrzuciło petycję, pogłębiła ona jednak

zaniepokojenie Związku Radzieckiego rozwojem sytuacji.

Pierwsze reakcje krajów Układu
Warszawskiego



Początkowe poparcie Moskwy dla
Dubčeka znikło bardzo szybko,
kiedy zorientowano się, w jakim
kierunku zmierzają reformy w
Czechosłowacji.



23 marca w Dreźnie na spotkaniu
przedstawicieli partii
komunistycznych i rządów
Czechosłowacji, ZSRR, NRD,
Węgier, Bułgarii i Polski na
określenie sytuacji w CSRS padło
słowo „kontrrewolucja”.

Alexander
Dubček

Mieszkańcy Pragi
blokujący czołgi



Przeciwko reformom występowali Walter Ulbricht, przywódca
Niemieckiej Socjalistycznej Partii Jedności z NRD i Władysław
Gomułka, który w tym czasie musiał zmagać się z protestami
studenckimi i ogólnym kryzysem politycznym podczas marca
1968 we własnym kraju. Powszechne wtedy w Polsce hasła
„Polska czeka na Dubčeka” czy „Czekamy na swego Dubčeka”
stanowiły bezpośrednie zagrożenie dla rządzącej komunistycznej
nomenklatury.



Kolejne spotkania, tym razem już bez udziału Czechosłowacji,
miały miejsce w maju i czerwcu. Od 18 czerwca do 2 lipca na
terenie Czechosłowacji przeprowadzono ćwiczenia wojsk Układu
Warszawskiego pod kryptonimem „Szumawa”, które były
elementem nacisku na przywódców KPCz, i stanowiły
przygotowanie do inwazji.



W dniach 29 lipca – 2 sierpnia doszło do kolejnej próby politycznego
rozwiązania konfliktu. Z inicjatywy Leonida Breżniewa w
miejscowości Čierna nad Tisou odbyły się rozmowy radziecko-
czechosłowackie, potem 3 sierpnia w Bratysławie doszło do krótkiego
spotkania, na którym dołączyli pozostali członkowie „warszawskiej
piątki”: Bułgarii, NRD, Polski i Węgier.



Rezultatem obu spotkań był kompromis, na który zgodził się
Breżniew, i tak zwana Deklaracja Bratysławska. Władze
czechosłowackie zadeklarowały swoją wierność wobec socjalizmu i
wolę pozostania w Układzie Warszawskim, obiecały również
poskromić tendencje „antysocjalistyczne” i dążenia do odrodzenia
socjaldemokracji oraz skuteczniej kontrolować treści publikowane w
prasie. Praktycznie rozmowy w Čiernej nad Tisou i Bratysławie
niczego jednak nie zmieniły w sytuacji wewnętrznej Czechosłowacji,
rosła za to determinacja w społeczeństwie.

Wkroczenie wojsk do Czechosłowacji oraz Protesty
przeciwko interwencji



Wreszcie władze radzieckie postanowiły
rozwiązać problem siłą. Ostateczna decyzja
o wprowadzeniu wojsk pięciu państw
Układu Warszawskiego na terytorium
Czechosłowacji zapadła podczas
posiedzenia ścisłego kierownictwa KC
KPZR w dniach 15-17 sierpnia 1968 r. W
nocy z 20 na 21 sierpnia 1968 r. rozpoczęła
się operacja Dunaj – ponad 600.000
żołnierzy radzieckich, polskich, węgierskich
i bułgarskich i wschodnioniemieckich
wkroczyło do Czechosłowacji. Alexander
Dubček i inni wysocy rangą funkcjonariusze
partii i rządu w nocy 20 sierpnia zostali
aresztowani i wywiezieni do Moskwy.

Oficerowie polscy w
Ilniku podczas
interwencji wojsk
Uładu Warszawskiego



Prezydent Ludvík Svoboda w przemówieniu radiowym wezwał
naród do zachowania spokoju. KPCz zdecydowała nie stawiać
zbrojnego oporu, nie zapobiegło to jednak ofiarom śmiertelnym
na skutek spontanicznego oporu społeczeństwa. Już pierwszego
dnia okupacji zginęło 48 osób; w sumie do końca 1968 r. inwazja
pochłonęła 108 ofiar.



Przywódcy partii i państwa formalnie nadal pozostawali przy
władzy. KC KPCz i inne organy partii i państwa natychmiast
potępili interwencję. W trybie pilnym na 22 sierpnia zwołano
nadzwyczajny XIV zjazd KPCz, który odbył się w ukryciu przed
siłami okupacyjnymi w zakładzie ČKD w Vysočanach. Na zjeździe
wyrażono ostry sprzeciw przeciw inwazji i wezwano do
godzinnego strajku powszechnego na 23 sierpnia.

Protokół moskiewski oraz początek
normalizacji



W Moskwie z inicjatywy prezydenta Svobody 23 sierpnia podjęto rozmowy

z aresztowanymi funkcjonariuszami partii i rządu. Ich wynikiem był tajny

„protokół moskiewski” podpisany 27 sierpnia. Przywódcy Czechosłowacji

zobowiązali się w nim do anulowania zjazdu w Vysočanach i „normalizacji”

kraju, polegającej między innymi na usunięciu ze stanowisk niektórych

polityków i rozwiązaniu „antysocjalistycznych” organizacji, w zamian za

zgodę na pozostanie przy władzy.



Po powrocie Alexandra Dubčeka i innych przywódców z Moskwy

podpisano umowę o czasowej obecności wojsk radzieckich w

Czechosłowacji, wznowiono cenzurę, zaczęto też ograniczać wolność

zrzeszania się i usuwać ze stanowisk ludzi krytycznych wobec nowej

rzeczywistości, jak np. Františka Kriegla i Jiřego Pelikána.



Wynikiem praskiej wiosny stała się też federalizacja Czechosłowacji, której

przeprowadzenie planował też Dubček. Na mocy ustawy z 27 października

1968 r. Słowacja w ramach jednego państwa stała się równoprawnym

partnerem Czech. Kreml pragnął w ten sposób pozyskać społeczeństwo

słowackie i odwrócić jego uwagę od zniweczonych reform.

Samospalenie Jana Palacha oraz ostateczne stłumienie
praskiej wiosny



Interwencja państw Układu Warszawskiego nie oznaczała
natychmiastowego złamania dążeń społeczeństwa
czechosłowackiego. Protesty społeczne przeciwko stłumieniu
praskiej wiosny trwały aż do połowy 1969 r. Demonstracje
przeciwko obecności radzieckich wojsk miały miejsce np. w
rocznicę powstania Czechosłowacji 28 października i w
rocznicę rewolucji październikowej. Protesty te były brutalnie
tłumione przez siły bezpieczeństwa.



Symbolem protestu przeciwko inwazji stało się też
samospalenie Jana Palacha, studenta Uniwersytetu Karola w
Pradze, którego dokonał 16 stycznia 1969 r. Pogrzeb Palacha
25 stycznia stał się wielką demonstracją z udziałem 100
tysięcy osób w obronie wolności.



Do demonstracji doszło też 21 i 28 marca po zwycięstwie reprezentacji

Czechosłowacji w hokeju na lodzie nad drużyną Związku Radzieckiego na

mistrzostwach świata w Szwecji. Zaatakowano wtedy m.in. budynek

Aerofłotu w Pradze. Zamieszki te posłużyły za pretekst do usunięcia 17

kwietnia 1969 r. Alexandra Dubčeka ze stanowiska I sekretarza KPCz.

Przywódcą partii komunistycznej został Gustáv Husák, który od sierpnia

1968 r. był pierwszym sekretarzem Komunistycznej Partii Słowacji.



Było to ostateczne zniweczenie owoców praskiej wiosny. Ponownie

zaostrzono cenzurę, rozwiązano szereg niezależnych organizacji. Brutalnie

stłumiono demonstracje w pierwszą rocznice okupacji w sierpniu 1969 r.,

do których doszło m.in. w Pradze, Brnie i Libercu. 22 sierpnia 1969 r.

Zgromadzenie Narodowe uchwaliło akty prawne o „środkach doraźnych

koniecznych dla umocnienia i ochrony porządku publicznego”, które stały

się narzędziem tłumienia opozycji. W wyniku czystek tysiące ludzi

wyrzucano z pracy, wielu emigrowało, niektórzy działacze zostali uwięzieni.

Społeczeństwo wycofało się w sferę życia prywatnego i pogrążyło się w

politycznym letargu, który trwał przez kolejne 20 lat aż do aksamitnej

rewolucji w 1989 r.