Proksemika

psychologia

przestrzeni

 

Przestrzeń osobista

termin wprowadził David Katz (Animals and man,
1937)

w biologii – Heini Hediger (Wild animals in captivity,
1950)

w antropologii – Edward Hall (Proxemics, 1968;
Ukryty wymiar)

w architekturze – Robert Sommer (Studies in
personal space, 1959)

Od roku 1960 do teraz
przeprowadzono ok.
tysiąca eksperymentów
dotyczących przestrzeni
osobistej.

Przestrzeń osobista –

otaczająca nas, przenośna,
niewidoczna granica, której
inni nie mogą przekraczać.

Reguluje odległości, w
jakich zachodzą nasze
interakcje z innymi,
porusza się wraz z
nami, rozszerza się lub
kurczy – w zależności od
sytuacji. Człowiek znajduje
się zawsze w centrum
swojej przestrzeni
osobistej.

Przestrzeń osobista ma
charakter indywidualny.

Terytorium

– obszar względnie stały,

o często widocznych granicach,
które wpływają na to, kto będzie
uczestnikiem interakcji.

Terytorium można opuścić. Terytorium jest
chwilowe.

Terytorium jest zjawiskiem grupowym.

Terytorium zwykle
jest większe od
przestrzeni osobistej,
ale niezależnie od
tego czy jesteśmy na
swoim terytorium czy
nie, wciąż
zachowujemy
przestrzeń osobistą.

Przestrzeń osobista

otacza ciało człowieka w formie owalnej:

-

z przodu wynosi ok. 40-50 cm

-

z boków po 15 cm

-

z tyłu 10 cm

Obecność innych osób w odległościach
bliższych uważana jest za „inwazję
przestrzenną”, wtargnięcie na cudzy obszar.

Teoria równowagi intymności
Michael Argyle & Janet Dean, Oxford 1965

Podczas każdej interakcji /w każdej relacji
istnieje pewien optymalny poziom intymności,
który ludzie chcą utrzymać.

Poziom intymności = (ilość uśmiechów

+

długość wzajemnych spojrzeń

+

dystans

fizyczny

+

intymność tematu)

Nieświadoma regulacja poszczególnych
elementów do takiego poziomu, który
odpowiada aktualnemu poziomowi znajomości.

Zachowania kompensacyjne

(np. wraz ze

wzrostem odległości wzrasta intensywność kontaktu
wzrokowego).

Forma komunikacji niewerbalnej

(E. Hall)

–

odległość m. jednostkami determinuje jakość
i ilość wymienianych bodźców/informacji;
dystans informuje o charakterze związku
(intymne-formalne), warunkuje możliwe formy
wspólnej aktywności

Przestrzeń osobista to interpersonalny
mechanizm kontroli odległości, pełniący 2
podstawowe funkcje: ochronną
i komunikacyjną

f. ochronna – zabezpieczenie przed
potencjalnymi zagrożeniami, fizycznymi lub
emocjonalnymi (zbyt silna stymulacja, nadmierne
pobudzenie o charakterze stresowym,
niewystarczający poziom prywatności,
zbyt wysoki/niski poziom intymności)

f. komunikacyjna – odległość, jaką utrzymujemy
między sobą a innymi, określa które kanały
komunikacji sensorycznej (zapach, dotyk, bodźce
wizualne, werbalne) będą najbardziej istotne
podczas interakcji; informuje o charakterze
naszej relacji z innymi osobami, tj.
o poziomie intymności, jaki chcielibyśmy z nimi
dzielić

Edward T. Hall

– pionier badań obserwacyjnych

nad wpływem czynników sytuacyjnych
i różnic indywidualnych na zachowania
przestrzenne.

Wyróżnił 4 dystanse interpersonalne, związane
z charakterem relacji (emocjami) i z formą
aktywności

4 dystanse = 4 typy więzi



dystans intymny (0–45 cm)



dystans osobisty (45–120 cm)



dystans społeczny (120–360 cm)



dystans publiczny (> 360 cm)

Dystans intymny

0 – 45 cm

kontakty intymne –
taniec, pocieszanie,
seks, również sporty
kontaktowe

Silne wrażenia zmysłowe
(zapach, ciepło drugiej
osoby); dotyk jest
ważniejszym kanałem
informacyjnym niż mowa

Dystans osobisty

45 – 120 cm

kontakty z bliskimi
przyjaciółmi i codzienne
interakcje ze znajomymi

Mniejsza rola wrażeń
zmysłowych,
niezakłócone
spostrzeganie detali
(szczegółowa informacja
zwrotna); mowa staje się
ważniejszym kanałem
informacyjnym

Dystans społeczny

120 – 360 cm

kontakty służbowe
i formalne

Minimalna rola wrażeń
zmysłowych,
spostrzeganie
szczegółów mniej
dokładne,
głos słyszalny z odl. 6
m; kontakt fizyczny
niemożliwy (tylko
celowy)

Dystans publiczny

powyżej 360 cm

formalne kontakty
pomiędzy jednostką a
publicznością

Brak wrażeń
zmysłowych, brak
szczegółowych danych
wzrokowych, przesadne
(przerysowane)
zachowania niewerbalne
służące jako
uzupełnienie
komunikacji werbalnej,
gdyż przy tej odległości
gubią się subtelne
odcienie znaczeń

Badania eksperymentalne przestrzeni
osobistej



metody laboratoryjne (np. pomiar odległości

pomiędzy o.b. a stopień atrakcyjności)



techniki symulacyjne (manipulowanie

przestrzenią między postaciami symbolicznymi,
np. lalkami)



metody badań terenowych – obserwacja,

eksperymentowanie z przyjmowaniem pozycji
w przestrzeni interpersonalnej w naturalnie
zaistniałych sytuacjach – fotografia)

Nie ma pełnej zgodności wyników uzyskiwanych
różnymi metodami.

Dystans fizyczny a dystans psychiczny

(Wyniki badań F. Willis/a inspirowanych koncepcją Halla)

Czynniki relacji interpersonalnej

Dystans

fizyczny

POZIOM ZNAJOMOŚCI
- rozmowa nieznajomych

70 cm

- rozmowa znajomych

60 cm

.....

- rozmowa przyjaciół

49 cm

WIEK
- rozmowa osób równych wiekiem

61 cm

- rozmowa starszego z młodszym

67 cm

.....

PŁEĆ
- kobiety – znajome

57 cm

.....

- kobiety – przyjaciółki

45 cm

- mężczyźni – znajomi

60 cm

.....

- mężczyźni – przyjaciele

57 cm

- mężczyzna i kobieta

55 cm

.....

Atrakcyjność wzajemna a dystans

interpersonalny

Osoby „podobne” są dla siebie wzajem bardziej

atrakcyjne.

Gdy K i M wchodzą w interakcję, to zachowują tym

mniejszy dystans, im bardziej się sobie podobają.
(badania Byrne i in. 1970, 1973 z „randkami”
osób podobnych lub nie-: po powrocie B. mierzył
stopień sympatii oraz odległość, w jakiej badani
stawali względem siebie w jego pokoju)

Zależność atrakcyjność-bliskość zachodzi dlatego,

że:

(a) M zbliża się do K

(b) K zbliża się do M

(c) K i M zbliżają się do siebie na równi ?

Atrakcyjność wzajemna a dystans

interpersonalny

Osoby „podobne” są dla siebie wzajem bardziej

atrakcyjne.

Gdy K i M wchodzą w interakcję, to zachowują tym

mniejszy dystans, im bardziej się sobie podobają.
(badania Byrne i in. 1970, 1973 z „randkami”
osób podobnych lub nie-: po powrocie B. mierzył
stopień sympatii oraz odległość, w jakiej badani
stawali względem siebie w jego pokoju)

Zależność atrakcyjność-bliskość zachodzi dlatego,

że:

(a) M zbliża się do K

(b)

K zbliża się do M

(c) K i M zbliżają się do siebie na równi ?

Wpływ podobieństwa na dystans
interpersonalny

Mniejszy dystans utrzymują między sobą
ludzie:

•

w podobnym wieku (Latta 1978, Willis 1996)

•

tej samej płci (Kaya & Erkip, 1999)

•

tej samej rasy

•

należący do tej samej subkultury (Aiello, 1987)

•

wyznający tę samą religię (Balogun, 1991)

•

o podobnym statusie, np. w wojsku (Lott, Sommer,

1967)

•

podobni pod względem cech osobowości

Podobieństwo wpływa na

odczucie wzajemnej
atrakcyjności (i zmniejszenie
dystansu)

Dystans fizyczny

odpowiada dystansowi
psychicznemu

Różnice międzykulturowe w zachowaniu
przestrzennym

Hipoteza Halla (potwierdzona – Aiello 1987,
Remland i in. 1995):

•

kultury „kontaktowe” – np.

śródziemnomorskie (arabska, hiszpańska) –
posługiwanie się w większym stopniu węchem i
dotykiem, zmniejszenie dystansu

•

kultury „niekontaktowe” –

północnoeuropejska, kultura białych
Amerykanów – większe odległości podczas
interakcji

•

mieszkańcy Azji zachowują mniejszą

przestrzeń osobistą niż Europejczycy
z Południa i
Amerykanie/Europejczycy
z Północy

Konsekwencje nieodpowiedniego
dystansu



nieadekwatna przestrzeń osobista –

dyskomfort, lęk (odczuwanie agresji,
zagrożenia)



reakcja radzenia sobie – modyfikacja sytuacji

– adaptacja lub habituacja



radzenie nieskuteczne – niechęć wobec

drugiej osoby, pogorszenie poziomu wykonania
zadań itd.



naruszenie p.o. –reakcja stresowa

(fizjologiczna)

Zarówno bycie „ofiarą” naruszania jak i
„intruzem” naruszającym p.o. jest
doświadczeniem awersyjnym.

Terytorialność

– zbiór zachowań i procesów

poznawczych jednostki opartych na
spostrzeganej własności przestrzeni
fizycznej.

Rola terytorium:

•

wytyczenie granic, obrona przestrzeni

•

organizowanie interakcji m. jednostkami i

grupami

•

środek manifestowania tożsamości

•

emocje, oceny, przywiązanie do przestrzeni

Rodzaje terytoriów w kolejności
ważności/znaczenia

pierwotn

pierwotn

e

e

wtórn

wtórn

e

e

publiczn

publiczn

e

e

Poczucie kontroli

Poczucie kontroli

jest największe na

terytorium pierwotnym, mniejsze na ter.
wtórnym, najmniejsze na terytorium
publicznym

poczucie kontroli –> dobre samopoczucie –>
zdrowie

„Wszędzie dobrze, ale w domu najlepiej!”

Personalizacja pomieszczeń

Personalizacja pomieszczeń!

Więcej dobrych emocji, ogólnie lepsza
atmosfera (szpitale, zakłady psychiatryczne,
więzienia itp.)

Przestrzenie publiczne posiadające jasno
określone granice – bezpieczniejsze, mniejsza
przestępczość, wandalizm

Terytorium
pierwotne -
poczucie
kontroli i
personalizacja
miejsca pracy

Zagęszczenie, zatłoczenie

zagęszczenie = liczba osobników /
powierzchnia



zagęszczenie społeczne – wzrost liczby

osobników na powierzchni



zagęszczenie przestrzenne – zmniejszenie

dostępnej powierzchni



zatłoczenie – subiektywne odczucie

zagęszczenia

Fizjologiczne skutki zagęszczenia u
zwierząt:

•

zaburzenia hormonalne

•

osłabienie systemu odpornościowego

•

oznaki stresu (wydzielanie wewnętrzne)

•

zmniejszenie płodności

(dane dla ludzi – zbliżone)

Skutki zagęszczenia u ludzi:

•

negatywne stany emocjonalne, wyższy

poziom pobudzenia fizjologicznego, choroby

•

zmniejszenie atrakcyjności interpersonalnej,

reakcja wycofania

•

mniejsza liczba zachowań pro-społecznych

(pomaganie)

•

wzrost agresji – dane niejednoznaczne, dot.

głównie zagęszczenia przestrzennego

•

pogorszenie wykonania zadań złożonych

Badanie interwencyjne

Postrzegany (subiektywny) poziom
zatłoczenia wyraźniej wpływa na
zachowanie niż obiektywne zagęszczenie.

Zatłoczenie było odczuwane jako mniejsze,
mniej obciążające, kiedy badani
byli na nie przygotowani.

Kontrola poznawcza!

Poczucie zatłoczenia

zależy od stopnia kontroli
poznawczej zagęszczenia

Różnice międzykulturowe

Mieszkańcy Tokio i Hongkongu
cechują się płynniejszymi
interakcjami społecznymi niż
Amerykanie i Brytyjczycy
zamieszkujący w miastach o
mniejszej gęstości.

metro w Tokio

Rady na zatłoczenie – konsekwencje dla
projektowania

•

większa wysokość pomieszczenia – mniejsze

zatłoczenie

(Savinar, 1975)

•

pomieszczenia z wyraźnymi kątami wydają się mniej

zatłoczone niż pomieszczenia o ścianach zaokrąglonych

(Rotton 1987)

•

pomieszczenia prostokątne są odbierane jako mniej

zatłoczone niż kwadratowe

(Desor, 1972)

•

im więcej otworów (okien i drzwi) tym mniejsze

zatłoczenie

•

prowizoryczne przepierzenia – mniejsze poczucie

zatłoczenia

•

jasność ścian, kolorystyka – odczucie wielkości

pomieszczenia

„Open space
office”
– dobre czy
złe rozwiązanie?

Przestrzeń architektoniczna może mieć
znaczenie terapeutyczne

(!) – wyzwalać

w jednostkach i grupach procesy i zachowania
składające się na pozytywną jakość życia:
aktywność, rozwój, odpowiedzialność za siebie i
innych, wsparcie społeczne, solidarność grupową
(

we feeling

), pozytywny obraz samego siebie,

prywatność; środowisko wyzwala w człowieku
proces „autooptymalizacji”.

A. Bańka, 2001

„Things can make us smart or dumb”

D. Norman, 2000

Opracowanie:
dr Halszka Kontrymowicz-Ogińska

Zakład Ergonomii i Fizjologii Wysiłku

Fizycznego

Instytut Fizjoterapii, Collegium Medicum UJ

Kraków, 2009