Proksemika

nauka o terytorialności jako części kultury:
Edward Hall “Ukryty wymiar”

•          Przestrzeń rozumiana jako jeden z Podstawowych Systemów Przekazu: postrzeganie jej jest zakorzenione w biologii i fizjologii człowieka.

•          Hall wyróżnia przestrzeń trwałą: ograniczoną materialnie (budynki, ściany itp.) oraz przestrzeń na pół trwałą: której strukturą możemy manipulować (np. umeblowanie pokoju). Nie jest to podział ostry : w różnych kulturach na przykład krzesła mogą być mniej lub bardziej masywne, zatem mogą stanowić mniej lub bardziej trwałą przestrzeń; z kolei w Japonii ścianami, które u nas ograniczają przestrzeń trwałą, można swobodnie manipulować, nie rusza się zaś miejsc do siedzenia.

•          Osobną kategorię w teorii Halla stanowi przestrzeń nieformalna: obejmująca dystanse, jakie utrzymujemy między sobą, znajdująca się na ogół poza naszą świadomością, nieskodyfikowana. Hall na podstawie badań i obserwacji wyróżnił cztery dystanse charakterystyczne dla kultury amerykańskiej, zgodnie z założeniem, iż w kulturze tej najważniejszy dla postrzegania przestrzeni jest zmysł wzroku (w kulturze arabskiej równie istotny jest zmysł węchu).

1. Dystans intymny:

•        faza bliższa — 0-15 cm:

- dystans, w którym się kochamy i w którym walczymy

- kontakt wzrokowy ograniczony do minimum

- obraz zamazany, tylko kontury twarzy

- wyczuwalny zapach ciała i oddechu

•        faza dalsza - 15-45 cm:

- dystans przyjmowany przez bardzo bliskie osoby (kochankowie, matka-dziecko)

- dystans na wyciągnięcie ręki: można kogoś dotknąć, przytulić, uderzyć itd.

- widoczne pory twarzy, rysy partnera zniekształcone

- komunikacja przy pomocy szeptu ("chodzi o to, żeby naprowadzić a nie "poinformować" adresata na jakieś odczucie tkwiące wewnątrz skóry nadawcy)

- znajdowanie się obcych w obrębie naszego dystansu intymnego - źródłem maksymalnej niewygody (por. zatłoczona winda, tramwaj)

2. Dystans indywidualny (osobniczy):

- dystans trwale oddzielający egzemplarze tego samego gatunku, które się ze sobą nie kontaktują

•        faza bliższa - 45-75 cm

- da się partnera trzymać i obejmować

- spostrzeganie rysów twarzy nie zniekształcone

- trójwymiarowe widzenie obiektów

- widoczne szczegóły faktury

- dystans zarezerwowany dla bardzo bliskich sobie osób (para, małżeństwo itd.)

•        faza dalsza - 75 cm-1.2 m

- przy wyprostowanych ramionach możliwość dotyku "(tuż, tuż za strefą dotyku")

- widać szczegóły rysów partnera, jego siwiznę, zmarszczki, brud na odzieży

- czasami można wykryć woń oddechu

3. Dystans społeczny:

- brak możliwości kontaktu fizycznego

- poziom głosu normalny

•        faza bliższa - 1.2 - 2.1 m.

- wyraźnie widoczna twarz (ostre widzenie dużego kawałka twarzy)

- przy odległości 2.1 m - widoczna cała postać

- dystans przy załatwianiu spraw nieosobistych, współpracy, nieformalnych zebraniach

•        faza dalsza - 1 m - 3.6 m

- odległość, na którą odchodzimy, gdy ktoś mówi "stań tak, żebym mógł cię obejrzeć"

- odległość, w jakiej załatwia się sprawy urzędowe

- wzrok ogarnia całą postać

- oczy i usta partnera w polu najostrzejszego widzenia (nie poruszamy oczami, żeby objąć całą twarz)

- odległość umożliwiająca wykonywanie pracy w obecności kogoś innego

4. Dystans publiczny:

•        faza bliższa - 3.6 - 7.5 m.

- zanikają szczegóły twarzy

- postacie robią się płaskie

- w polu widzenia więcej niż jedna postać

- styl "formalny" komunikacji (troska o dobór słów)

•        faza dalsza - powyżej 7.5 m.

- postać spostrzegana wraz z tłem, niewidoczne szczegóły twarzy

- dystans przyjmowany wobec osób publicznych

- dystans na wystąpieniach publicznych, wykładach

- głos bardziej donośny, zwolnione tempo mówienia, wyraźniejsza wymowa

Tönnies - Twórca koncepcji więzi społecznej, na którą składają się dwa typy zbiorowości społecznej: wspólnota (niem. Gemeinschaft) i zrzeszenie(stowarzyszenie) (niem. Gesellschaft) - zgodnie z polskim tłumaczeniem. Tłumaczenie to zostało poddane analizie, z której wynika, że istotą historycznej analizy Tönniesa jest tradycyjna wspólnota i nowoczesne społeczeństwo (a nie stowarzyszenie), a ściślej społeczeństwo cywilne (patrz Załęski 2011).

Gemeinschaft to rodzaj stosunków społecznych oparty przede wszystkim na "woli organicznej" opartej głównie na emocjach. Łączy jednostki, rozumiane jako pełne osobowości, na podstawie bliskości emocjonalnej i ogarnia całe ich życie.

Gesellschaft to rodzaj stosunków społecznych o charakterze formalno-rzeczowym, opartych na "woli arbitralnej", na racjonalnej kalkulacji, umowie i wymianie (regulowanych przez formalne prawo). Łączy jednostki jedynie w aspekcie wykonywania przez nie określonych ról społecznych.

Typologia ta odnosi się zarówno do różnych rodzajów społeczeństw w wymiarze historycznym (wspólnota była typowym sposobem uspołecznienia w tradycyjnym społeczeństwie agrarnym, stowarzyszenie - w kapitalistycznym społeczeństwie przemysłowym), jak i do różnych typów więzi występujących w ramach jednego społeczeństwa (wspólnota jest rodzajem więzi charakterystycznym dla rodziny czy społeczności lokalnej, stowarzyszenie dla życia w nowoczesnym mieście).