Proksemika jest to nauka zajmująca się badaniem wzajemnego wpływu relacji przestrzennych między osobami (zobacz: dystanse personalne ) oraz między osobami a otoczeniem materialnym (zobacz: terytorialność ) na relacje psychologiczne, sposób komunikacji, itp. Zajmuje się też wpływem odwrotnym, a także badaniem różnic pomiędzy tymi relacjami w różnych kulturach (wpływ sposobu budowania miast, mieszkań, osiedli, parków, oświetlenia ulic itp. na zachowania). Uznawana jest za naukę leżącą na pograniczu psychologii i antropologii
Rodzaje przestrzeni interpersonalnej:
dystans intymny, dystans osobisty, dystans społeczny, dystans publiczny
Dystans intymny
jeden z dystansów personalnych. Rozciąga się w promieniu ok. 45 cm wokół naszego ciała (obrazowo można powiedzieć, że jest to strefa na wyciągnięcie łokcia). Obszar przestrzeni bardzo bliski naszego ciała, w którym prawie zawsze dochodzi do kontaktu fizycznego z rozmówcą. Dlatego jest to odległość zarezerwowana jedynie dla bardzo bliskich osób (małżonek, partner, dziecko). Naruszenie tej strefy przez inną osobę odbierane jest jako agresja terytorialna (zobacz też: terytorialność), co jest przeżywane jako nieprzyjemne zarówno przez osobę, której strefa jest naruszana jak i przez intruza. To podnosi gotowość do zachowań agresywnych (zobacz także: przegęszczenie). Naruszenie dystansu intymnego wywołuje także szereg reakcji fizjologicznych. Następuje zahamowanie zdolności wydalania moczu, zmienia się odruch skórno-galwaniczny, potliwość dłoni, akcja serca, EEG, napięcie mięśni.
Manipulowanie dystansem intymnym wpływa na spostrzeganą atrakcyjność osób. Jeśli grupa nieznanych osób ma rozmawiać, to jej członkowie wydają się sobie bardziej atrakcyjni, gdy odstęp między krzesłami wynosi 0,5 m niż wtedy, gdy krzesła stykają się ze sobą. Wzrasta wtedy także skłonność do karania w grupie, a kary są silniejsze. Ludzie oceniają siebie także jako bardziej agresywnych i nerwowych.
W strefie intymnej zmienia się sposób używania języka. Mówimy nieco cichszym głosem. Zdania są krótkie i pojawia się wiele równoważników zdań oraz wiele dźwięków typu eee, hmmm, ooo, ughh, ughh, ughh, uff itp. Zdania są bardzo często niepoprawne gramatycznie, a człowiek nie stara się budować eleganckich i gramatycznych wypowiedzi.
W dystansie intymnym spada rola wzroku w komunikacji, bowiem druga osoba jest bardzo blisko i jej obraz na siatkówce jest mocno zniekształcony. Rośnie natomiast rola węchu (zobacz też: feromony), słuchu i dotyku. Ludzie są w stanie wyczuć poprzez skórę, które części ciała drugiej osoby są gorące, a które zimne, wyczuwamy także napięcia mięśniowe rozmówcy, co jest ważną (choć często odbieraną nieświadomie) informacją na temat przeżywanych przez interlokutora stanów wewnętrznych. Pewne strefy naszego ciała są jednak strefami tabu nawet dla osób bardzo bliskich. Najczęściej dotykane są dłonie i ramiona. W relacjach społecznych mężczyźni częściej naruszają strefę intymną kobiet niż kobiety mężczyzn.
Czym jest dystans indywidualny
Jest to przestrzeń, która rozciąga się wokół człowieka pomiędzy 45cm a 120cm (obszar na wyciągnięcie ręki), strefa łatwego dotyku. Przestrzeń tę traktuje się jako prywatną i wpuszczane są tu osoby, które dobrze znamy i z którymi czujemy się bezpiecznie. Rozmowa z obcym w takiej odległości nie zdarza się lub jest niekomfortowa. Jeśli dwie osoby rozmawiają ze sobą spontanicznie w dystansie indywidualnym, możemy wnioskować, że dobrze czują się ze sobą, są sobie bliskie. Naruszenie dystansu indywidualnego jest traktowane jako agresja terytorialna i wywołuje reakcje agresywne (zobacz też: terytorialność).
W stosunku do dystansu intymnego w tej odległości rośnie rola wzroku (ze względu na mało zdeformowany bodziec proksymalny na siatkówce oka), i słuchu. Zmniejsza się natomiast rola innych kanałów przekazywania informacji: węchu, dotyku, zdolności odczuwania ciepła ciała drugiej osoby (które pełnią ważne funkcje w dystansie intymnym).
W trakcie rozmowy w tym dystansie popełniamy o wiele mniej omyłek językowych niż w dystansie intymnym, mowa jest poprawna, ale swobodna, raczej nie zastanawiamy się nad konstrukcją gramatyczną zdań.
Obszar dystansu indywidualnego jest zmienny. Zależy on od:
wzorców kulturowych – tak zwane kultury kontaktowe (np. Włosi, Hiszpanie, Arabowie) mają dystans indywidualny wyraźnie krótszy niż kultury dystansowe (np. Anglicy, Skandynawowie).
środowiska, w którym człowiek został wychowany. Rodziny różnią się tym, jak budują dystans indywidualny. Badania z lat 80. sugerują wskazywały, że szczególnie rozległy dystans indywidualny mają księgowi i księgowe. Dane te jednak najprawdopodobniej uległy dezaktualizacji.
Dystans indywidualny a zachowania
Ze zmienności kulturowej i środowiskowej dystansu indywidualnego wynikają pewne konsekwencje. Otóż osoby z krótkim dystansem indywidualnym mają nieświadomą skłonność do zbliżania się w trakcie konwersacji do rozmówcy (dla nich rozmowa "naturalna" zarówno z bliskimi jak i obcymi przebiega w krótszej odległości).
Osoby o wydłużonym dystansie indywidualnym nieświadomie zwiększają odległość, w jakiej prowadzą rozmowę z innymi ludźmi. Gdy dwie osoby o różnych dystansach indywidualnych rozmawiają ze sobą, to przesuwają się w trakcie tej rozmowy. Jedna osoba dąży do zbliżania się, druga się oddala. W efekcie nawet po krótkim czasie obie tworzą sobie pewne wyobrażenie na temat interlokutora. Osoba o krótkim dystansie dochodzi do wniosku, że jej rozmówca jest zdystansowany, oziębły, niezainteresowany rozmową i żywi negatywne uczucia wobec niej. Osoba o wydłużonym dystansie ma skłonność przypisywać rozmówcy takie cechy jak nachalność, agresywność, nietrzymanie dystansu, skłonność do naruszania prywatności, wścibstwo, brak kultury.
W sytuacjach społecznych pewne elementy mogą modyfikować psychologicznie odczuwaną odległość między dwiema osobami. Np. jeśli między nimi jest przegroda np. szyba, tak jak na poczcie lub wazon z kwiatami na stoliku w restauracji (szerzej zobacz: teoria intymności).
Rodzice rozmawiają z dziećmi najczęściej w dystansie społecznym, czyli w takiej odległości jak obcy.
Większość mężczyzn wracających do domu, zapewnia sobie dystans społeczny w stosunku do swoich żon.
Kobiety podchodzą do siebie bliżej niż mężczyźni gdy zaczynają rozmowę.
Kobiety stają podczas rozmowy bliżej wobec bliskich przyjaciół, ale dalej wobec kolegów.
Dystans społeczny to pojęcie określające stosunek człowieka do sytuacji społecznych w jego przestrzeni.
Z punktu widzenia socjologii i antropologii społecznej jest to odległość jaka dzieli jednostki w strukturze społecznej, lub też subiektywne poczucie bliskości czy dystansu wobec pewnych zbiorowości, innych jednostek w grupie (dystans socjometryczny) czy kultury (dystans kulturowy).
W ujęciu etologicznym jest to jeden z dystansów u człowieka, znajdujący się poza dystansem osobniczym i publicznym. Jest to odległość jaką zajmuje jednostka w stosunku do innych osób. Wynosi ona od jednego do czterech metrów. Taki dystans utrzymywany jest podczas bliskich nieformalnych (dystans 1-2 metry) lub sformalizowanych (dystans 2-4 metry) interakcji z innymi.
Dystans publiczny jest to jeden z dystansów personalnych. Przyjmuje się, że o dystansie publicznym możemy mówić wtedy, gdy rozmówcy kontaktują się w odległości większej niż 360cm. Badania pokazały, że gdy odległość pomiędzy osobami wynosi powyżej 30 metrów, ludzie nie mają poczucia kontaktu ze sobą – np. gdy widzę znajomego na deptaku w odległości 30m to zwykle nie krzyczę do niego „cześć”.
W dystansie publicznym takiej odległości kontaktujemy się z osobami publicznymi (np. ministrem podczas spotkania, rektorem uczelni podczas inauguracji roku akademickiego, księdzem podczas mszy), stąd nazwa.
W dystansie publicznym głównym kanałem odbierania informacji na temat drugiej osoby jest wzrok. Ludzie rozmawiając w tej odległości budują bardzo gramatyczne zdania i zastanawiają się nad konstrukcją zdań. W specjalny sposób dobierają słowa, pojawia się stosunkowo niewiele pomyłek językowych. Dystans ten jest zarezerwowany dla osób publicznych. W naturalnie przebiegających kontaktach społecznych z obcymi najbardziej charakterystyczny jest dystans społeczny