7. PROKSEMIKA
UKRYTY WYMIAR
Przestrzeń trwała
` tworzenie przestrzeni trwałej jest jednym z podstawowych sposobów organizowania działalności indywidualnej i grupowej. Obejmuje ono zarówno zmaterializowane, jak niewidoczne wzorce, które kierują zachowaniem człowieka.
` Budowle są jednym z przejawów wzorców przestrzeni trwałej; co więcej, są one również w charakterystyczny sposób grupowane i dzielone wewnętrznie zgodnie z kulturowo zdeterminowanymi modelami.
` Topografia wiosek, miasteczek i miast, a także przedzielającego je pejzażu nie jest przypadkowa, wynika z planu, który zmienia się w zależności od epoki i kultury.
` Nawet wnętrze domu na Zachodzie jest zorganizowane przestrzennie. Znajdują się w nim pomieszczenia nie tylko dla spełniania określonych funkcji, jak np. przygotowywania posiłków, , prowadzenia życia towarzyskiego, odpoczynku, relaksu i prokreacji, ale również dla celów higienicznych.
` Jeżeli, jak to się czasem zdarza, wytwory lub czynności związane z pewną przestrzenią zostaną przeniesione do innej przestrzeni, fakt ten jest natychmiast zauważalny.
` Ludzie żyjący „w bałaganie”, „w permanentnym zamieszaniu” to ci, którzy nie potrafią uporządkować czynności i wytworów wedle jednolitego, konsekwentnego, dającego się sformułować planu przestrzennego.
` Lewis Mumford zauważa, że jednolity, kratkowy wzorzec, wedle którego zbudowane są nasze miasta, „sprawia, iż przybysze czują się w nich równie zadomowieni jak starzy mieszkańcy”. ` `Amerykanie przyzwyczajeni do tego wzorca są często sfrustrowani, gdy zetkną się z czymś innym. Jest im trudno czuć się jak w domu w stolicach Europy, które nie zostały zorganizowane wedle tego prostego planu.
`Systemy europejskie akcentują i nazywają linie, japońskie zaś traktują w sposób formalny wszystkie punkty przecięcia i o linie nie dbają zupełnie. W Japonii nazwy nadaje się nie ulicom, lecz ich przecięciom. Domy są uporządkowane nie w przestrzeni, ale w czasie i numeruje się je w tej kolejności, w jakiej zostały zbudowane.
` Ważnym szczegółem przestrzeni trwałej jest to, że stanowi ona coś w rodzaju formy odlewniczej, modelującej większą część naszych zachowań.
Przestrzeń na pół trwała
` niektóre pomieszczenia, jak np. dworce kolejowe, skłaniają ludzi do trzymania się z daleka od siebie (przestrzenie odspołecznione)
` Inne znów, takie jak stoliki we francuskiej kafejce pod gołym niebem, skłaniają ludzi do skupiania się razem (przestrzenie dospołeczne)
` to, co jest odspołeczne w jednej kulturze, może okazać się dospołeczne w innej.
` przestrzeń odspołeczna nie musi być bezwzględnie zła, a przestrzeń dospołeczna uniwersalnie dobra.
` struktura przestrzeni na pół trwałej może wywierać głęboki wpływ na zachowanie i że wpływ ten daje się mierzyć (badanie rozmów w jadalni szpitalnej)
Przestrzeń nieformalna
` być może, dla jednostki ludzkiej najbardziej znacząca
` obejmuje dystanse, jakie utrzymujemy między sobą
` dystanse takie znajdują się na ogół poza zasięgiem świadomości
` wzorce przestrzeni nieformalnej mają swe wyraźne i głębokie granice, które choć nigdzie
nie sformułowane, tworzą istotną część kultury
`brak zrozumienia dla ich ważności może sprowadzić katastrofę
Dynamizm przestrzeni
` Ludzi odbieramy jako bliskich lub dalekich, ale czasem nie potrafimy wyraźnie wskazać, co skłania nas do scharakteryzowania ich w taki właśnie sposób.
PROKSEMIKA terytorialne zachowania ludzi i zwierząt [wpływ wzajemnych relacji przestrzennych między dwoma jednostkami lub jednostką i otoczeniem, na zachowania ludzi, sposób komunikacji itp. a także badanie różnic w relacjach odmiennych kultur (np. wpływ sposobu budowania miast, rozmieszczenia parków, organizacji osiedli na zachowania ludzi)]
`Ludzie są istotami terytorialnymi. Tworzą wokół siebie granice. Podobnie jak w przypadku zwierząt, przekroczenie pewnej granicy bez zezwolenia spotyka się na ogół z agresją lub ucieczką. Grupa rozmawiających osób zwykle tworzy okrąg lub półokrąg. Przestrzeń wewnątrz tego kręgu jest postrzegana jako własność tej grupy. Obce osoby starają się nie przechodzić pomiędzy rozmawiającymi, nie naruszyć terytorium. W przypadku naruszenia tej przestrzeni intruz może być postrzegany jak agresor.
Edward Hall, amerykański etnolog uważany za twórcę proksemiki, twierdzi, że u ludzi tworzą się granice odległości, w których komunikują się z sobą.
` Zmysł przestrzeni i odległości u człowieka nie jest statyczny i ma niewiele wspólnego z linearną perspektywą renesansu.
` Percepcja przestrzeni ma charakter dynamiczny, gdyż jest ściśle powiązana z działaniem (z tym, co można w danej przestrzeni zrobić, a nie pasywnie zobaczyć).
` Granica człowieka nie kończy się na skórze, człowiek jest otoczony szeregiem kurczących się i rozszerzających pól, które dostarczają mu różnych informacji.
` Po nich można poznać typ osobowości – jedni mają problemy w strefie publicznej (nie są dobrymi mówcami), inni w intymnej.
` Dystanse zmieniają się wraz ze zmianą czynników osobowościowych (gniew, strach) i środowiskowych (temperatura, hałas).
Hall zauważa istnienie kilku stref, w zależności od stopnia znajomości osób.
1) STREFA PUBLICZNA wynosząca powyżej 3,5 metra. Z takiej odległości występujemy zazwyczaj publicznie, kontakty są oficjalne i formalne (nie widać już szczegółów wyglądu poszczególnych osób)
Nie zakłada zaangażowania, pojawia się wiele istotnych zmian sensorycznych.
Dystans publiczny – faza bliższa (3,6 – 7,5 m)
Przy odległości 3m łatwiej można zrobić unik bądź przejść do defensywy, w tej odległości mieści się szczątkowa podświadoma reakcja ucieczki. Głos donośny, zaczynamy dbać o budowę zdania i dobór słów (styl formalny). Nie rozróżnia się koloru oczu, inne osoby są widziane peryferycznie. przy tej odległości zaczynamy dbać o dobór słów i budowę zdania, pojawiają się też zmiany gramatyczne i syntaktyczne (styl formalny)
Dystans publiczny – faza dalsza (7,5 m i więcej)
Ważne osobistości oddzielane są dystansem ok. 10 m, posługiwanie się tym dystansem przy przemówieniach. Głos i mimika powinny być wzmocnione (zwłaszcza w przypadku gry aktorskiej). Wolniejsze mówienie, zmiany stylu, widzimy całą postać wraz z tłem. Porozumiewanie się niewerbalne zaczyna funkcjonować głównie przez gestykulację i pozycję ciała. Spada tempo mówienia, słowa wypowiadane są wyraźniej (styl oziębły – dla tych którzy mają pozostać nieznajomymi).
2) STREFA SPOŁECZNA - między 1,2 metra a 3,5 metra i jest przeznaczony dla kontaktów nieosobistych, czyli załatwiania formalnych spraw. W takiej odległości rozmawiamy na ogół w urzędzie, z przełożonym, z podwładnym.
Dystans społeczny – faza bliższa (1,2 – 2,1 m)
Przy tym dystansie załatwia się sprawy formalne, lecz ze ściślejszym kontaktem niż w fazie dalszej. Ludzie pracujący razem są skłonni posługiwać się fazą bliższą dystansu społecznego. Stanie i spoglądanie na kogoś z tej odległości sprawia wrażenie dominacji (np. gdy szef ślęczy nad tobą). Przy tym dystansie załatwia się wszelkie sprawy nieosobiste, częsty jest na nieformalnym spotkaniu towarzyskim. Spoglądanie na kogoś z góry z tej odległości wywołuje wrażenie dominacji.
Dystans społeczny – faza dalsza (2,1 – 3,6 m)
Dystans formalnych rozmów, biurka w urzędach są na tyle duże by utrzymać interesanta w należytej odległości. Starania o kontakt wzrokowy – błądzenie wzroku słuchacza oznacza chęć ucięcia rozmowy, unoszenie głowy na tym dystansie męczy mięśnie szyi i sprawia wrażenie dominacji, więc grzecznie jest nie stać nad własnym szefem (a on może!). Głos jest mocniejszy niż w fazie bliższej. Odległość ponad 3 m pozwala kontynuować pracę w obecności rozmówcy i nie sprawiać przy tym wrażenia osoby nieuprzejmej (recepcja).
Często mężowie wracający z pracy muszą posiedzieć w ciszy i tępo powpatrywać się w TV lub gazetę by się zrelaksować. Mają potrzebę odspołecznienia, więc siadają w odległości 3 m i więcej od swych Żon.
Dystans w którym swobodnie można wciąć się w rozmowę, a także ją zakończyć. rozmowy bardziej formalne. Odległość ta pozwala spokojnie kontynuować pracę w obecności kogoś innego i nie sprawiać wrażenia osoby nieuprzejmej.
Granica dominacji – linia pomiędzy fazą dalszego dystansu osobniczego a fazą dystansu społecznego.
Nie spodziewamy się zetknąć z partnerem, normalny poziom głosu.
3) STREFA OSOBISTA, INDYWIDUALNA Zakreśla ona pas między 45 centymetrem a 1,2 metra. Jest ona na ogół zarezerwowana dla przyjaciół i osób bliskich. Wpuszczenie drugiej osoby w tę strefę jest oznaką zaufania i pozytywnego stosunku emocjonalnego.
Niewielka strefa izolująca jednego osobnika od innych, trwale oddziela od siebie osobniki nie kontaktujące się.
Dystans osobniczy – faza bliższa (45 - 75 cm) - Dystans w bliskim zasięgu ręki, ostre widzenie twarzy. Sposób w jaki usytuowują się ludzie względem siebie jest oznaka więzi lub uczuć. Żona może bezkarnie przebywać w obrębie ściśle osobniczej strefy swojego męża, inaczej jest z obcą kobietą. Da się partnera trzymać i obejmować. Tutaj sposób w jaki usytuowują się ludzie względem siebie, jest oznaką jakie więzi ich łączą lub jakie uczucia do siebie żywią (ewentualnie jednocześnie)
Dystans osobniczy – faza dalsza (0,75 - 1,2 m) - dystans „na wyciągnięcie ręki”, za strefą łatwego dotyku, wyraźne widzenie twarzy oraz peryferyczne widzenie ruchów rąk - przy tej odległości można roztrząsać tematy interesujące i nas dotyczące, jest to granica fizycznej dominacji.
4) STREFA INTYMNA poniżej 45 centymetrów. W takiej odległości komunikujemy się z najbliższymi osobami, a przekroczenie jej wywołuje objawy fizjologiczne w postaci podwyższonego tętna i oporności skóry.
Dystans intymny – faza bliższa : Dystans, w którym kochamy się, mocujemy, pocieszamy i chronimy. Posługiwanie się receptorami przestrzennymi jest zredukowane (z wyjątkiem węchu). Komunikują się ze sobą mięśnie i skóra, a miednica, uda, głowa wchodzą ze sobą w kontakt, ramiona mogą się splatać; głos powiększa odległość
Dystans intymny – faza dalsza (14 - 45 cm) Dystans chwytania za kończyny partnera . Odczuwanie ciepła drugiej osoby. Ludzie unikają elementów intymności np. w środkach komunikacji masowej – technika defensywna. głowa, uda i miednica nie wchodzą już ze sobą w łatwy kontakt, ręce mogą jednak sięgać i chwytać za kończyny. Głos zwykle wyciszony jest do szeptu, a komunikat ma za zadanie naprowadzić adresata na jakieś odczucie tkwiące wewnątrz niego. Kiedy człowiek zmuszony jest do przyjęcia takiego dystansu napina mięśnie wchodzące w kontakt, ręce trzyma przy sobie, a wzrok unieruchamia w przestrzeni.
` Warto dodać, że strefa ta jest mniejsza w przypadku kontaktów z boku i jeszcze mniejsza z tyłu. Właśnie dlatego ludzie jadący w zatłoczonym autobusie ustawiają się do siebie tyłem.
Granice są umowne i podlegają modyfikacjom. Poszczególne strefy są mniejsze u dzieci. Mężczyźni mają na ogół szersze strefy niż kobiety. To samo dotyczy osób wysokich w porównaniu z niższymi.
Dlaczego 4 dystanse?
W naturze wszystkich zwierząt, w tym ludzi, tkwi typ zachowania zwany terytorializmem. Działając tak, posługują się różnymi zmysłami, za których pomocą różnicują odległość i przestrzeń.
Wybór określonego dystansu zależny jest od więzi łączącej kontaktujących się osobników i od tego co czują i robią.
Ludzie Zachodu traktują nieznajomych w sposób społeczny, podobnie też rozwiązują sprawy formalne. Dlatego też mamy do czynienia z 4 typami więzi (intymną, osobniczą, społeczną i publiczną) i ze związanymi z nimi typami aktywności i typami dystansu.
W innych częściach świata relacje międzyludzkie mają odmienne szablony, np. Arabowie, Żydzi, Hiszpanie i Portugalczycy posługują się wzorcem przeciwstawiającym rodzinę i nie-rodzinę, w Indiach stworzono kasty. U Arabów więź wieśniaka z jego szejkiem i Bogiem nie jest więzią publiczną, lecz ma charakter bliski, osobisty.
Również różnią się zmysłowe techniki poznawcze w różnych dystansach (np. arabskie powonienie). Wraz ze wzrostem stresu u ludzi wzrasta potrzeba przestrzenna, którą ciężko jest zdobyć przy dużym zatłoczeniu.
DYSTANSE PERSONALNE SĄ WAŻNYMI ELEMENTAMI KOMUNIKACJI NIEWERBALNEJ