Stawonogi

Budowa zewnętrzna

• heteronomiczna segmentacja ciała, wyrażająca się zespoleniem

określonej liczby segmentów w tagmy; głowa zbudowana

zawsze z sześciu segmentów oraz tułów i odwłok, składające się

z dość zmiennej liczby segmentów.

• członowane parzyste odnóża, z których przednie pary

przekształcone są w narządy gębowe;

• szkielet zewnętrzny, zróżnicowany na płytki zestawione ze sobą

ruchomo, jest to prawdziwy szkielet, nie tylko służący do

ochraniania ciała, ale także służący jako zaczep dla mięśni,

umożliwiający wykonywanie złożonych ruchów;

• wszystkie stawonogi mają ciało pokryte twardym chitynowym

oskórkiem (kutikulą).

• zróżnicowanie mięśni w zespoły, a więc brak wora

powłokowego;

• mięśnie wyłącznie poprzecznie prążkowane, w tym także

obsługujące narządy wegetatywne (przewód pokarmowy,

naczynia krwionośne);

• hemocel;

• w nabłonku stawonogów znajdują się komórki barwnikowe, które

nadają im odpowiednią barwę.

Budowa wewnętrzna

Układ oddechowy

• Budowa układu oddechowego jest zależna od środowiska życia.

• Skrzela

– służą do oddychania pod wodą; są to cienkościenne,

blaszkowate wyrostki osadzone na tułowiu, odwłoku lub

odnóżach, w których krąży krew).

• Płucotchawki

– służą do oddychania powietrzem

atmosferycznym; są to wpuklenia o kształcie komory z otworkami

(przetchlinkami,

stigmami

). Komora wewnątrz jest silnie

pofałdowana i płynie w niej krew. Wymiana gazowa zachodzi na

drodze dyfuzji.

• Tchawki

– tak jak płucotchawki służą do oddychania powietrzem

atmosferycznym. Jest to sieć rurek (wpukleń) rozgałęziających się

na coraz to drobniejsze tchawki. Zaczynają się przetchlinkami

występującymi na bokach tułowia i odwłoku. Końcowe odcinki

zawierają płyn, w którym może rozpuszczać się tlen i dyfundować

do otaczających komórek. Taki układ zapewnia bardzo wydajną

wymianę gazową - szczególnie przydatną owadom podczas lotu.

• Skrzelotchawki

– występują u larw żyjących w wodzie. Są to

zmodyfikowane tchawki, stanowiące system zamknięty.

Układ pokarmowy

• Układ pokarmowy jest podobny do budowy pierścienic -

zawsze składa się z trzech odcinków:

jelita przedniego,

środkowego i tylnego.

• Zarówno jelito przednie, jak i tylne wysłane są

kutykulą

,

taką jak ta, która tworzy ich zewnętrzny pancerz.

Dlatego nie mogą zachodzić tutaj żadne procesy

trawienia i wchłaniania. Zachodzą tylko w jelicie

środkowym.

• Otwór gębowy jest otoczony narządami gębowymi,

umożliwiającymi m.in. pobieranie i mechaniczne

rozdrabnianie pokarmu.

• Stawonogi odżywiające się pokarmem płynnym (np.

pajęczaki, owady krwiopijne) mają umięśnioną gardziel

ssącą lub żołądek ssący.

• Do jelita środkowego stawonogów uchodzi palczasty

gruczoł trawienny. Na granicy jelit środkowego i tylnego

owadów, wijów i większości pajęczaków znajdują się

ujścia narządów wydalniczych.

• Żołądek tych zwierząt podzielony jest na dwie części -

żującą oraz "filtrującą" pokarm silnie rozdrobniony.

Układ wydalniczy
• U stawonogów występują:

• Metanefrydia

(skorupiaki, część

szczękoczułkowców) zlokalizowane są w

parzystych gruczołach czułkowych i szczękowych

u skorupiaków oraz gruczołach biodrowych u

pajęczaków.

• Cewki Malpighiego

(stawonogi lądowe: część

pajęczaków i wszystkie tchawkowce) mają one

postać zamkniętych od strony jamy ciała cienkich

kanalików, których ujście znajduje się na granicy

pomiędzy jelitem środkowym i tylnym. Kanaliki te

zbierają zbędne i szkodliwe metabolity z płynu

wypełniającego jamę ciała (hemolimfy) i

przekazują je do jelita. Tam zaś po resorpcji wody,

razem z resztkami pokarmu są usuwane na

zewnątrz.

UKŁAD NERWOWY

•

Ośrodkowy układ nerwowy zbudowany jest z dwóch

pni nerwowych, które wraz ze zwojami tworzą

brzuszny łańcuszek nerwowy który łączy się z

prawej i lewej strony układu a poszczególne zwoje

skupiają się w tagmach. Zwoje nadgardzielowe

tworzą mózg stawonogów w którym wyróżnia się:

•

przodomóżdże

- odbiera i analizuje bodźce

wzrokowe

•

śródmóżdże

- odbiera wrażenia czucia i dotyku

•

tyłomóżdże

- odpowiada za funkcje wegetatywne

•

W przodomóżdżu u owadów znajdują się ciała

grzybkowate odpowiedzialne za zachowania

społeczne. U pajęczaków mózg składa się z dwóch

części:

•

przodomóżdża

•

tyłomóżdża

Narządy zmysłów:

• sensyle

- są podstawowa struktura budująca

receptor, występują w formie pojedynczej

komórki lub skupiają się w większe narządy

• sensyle węchowe

- służą do rozpoznawania

zapachów

• oczy złożone

- zbudowane jest z wielu oczek

prostych zwanych omatidiami

• narządy tympanalne

- to skupienia wielu

sensyli przylegających do nabłonka,

rozmieszczone są zwykle na odnóżach i

odwłoku

• narządy strydulacujne

- są to chitynowe

grzebyki znajdujące się głównie na skrzydłach,

a ich pocieranie powoduje powstanie dźwięku

Układ krwionośny

•Stawonogi posiadają układ krwionośny typu otwartego z
wyróżnionym elementem tętniącym -

sercem.

•Serce ma kształt rurkowaty, leży po stronie grzbietowej i
umieszczone jest

w worku osierdziowym

.

•Krew tłoczona jest aortą w kierunku głowy aby w pobliżu
zwojów mózgowych wylać się do jam ciała.

•Z jam ciała krew zbierana jest przez żyły i następnie przepływa
do narządów oddechowych gdzie w naczyniach włosowatych
ulega utlenowaniu i następnie żyłami osierdziowymi płynie do
worka osierdziowego. Dalej przez otworki w komorach zwane

ostiami

wpływa do wnętrza serca.

•Wyjątek stanowią owady, których układ krwionośny ma
prostszą budowę i nie spełnia funkcji oddechowych.

• U

owadów serce ma aż osiem komór

a jego praca

wspomagana jest przez mięsnie skrzydlaste.

•Krew stawonogów zawiera barwniki rozpuszczalne o osoczu
głównie jest to

hemocyjanina

(niebieska) i rzadziej

hemoglobina

(czerwona).

•Tchawkodyszne posiadają bezbarwna hemolimfę

Rozmnażanie

• Sposób rozmnażania się stawonogów również

zależy od środowiska.

• Stawonogi rozmnażają się

płciowo

i są

przeważnie

rozdzielnopłciowe.

• Często wyraźnie zaznacza się

dymorfizm

płciowy

.

• U niektórych stawonogów zachodzi zjawisko

partenogenezy

,

• Ich rozwój jest prosty lub złożony (z postaciami

larwalnymi i przeobrażeniem).

• Zarodki zwierząt wodnych w naturalny sposób

mają zapewnione odpowiednie środowisko do

rozrodu.

• Na lądzie wysychanie grozi zarówno gametom,

jak i embrionom. Rozwiązaniem dla zwierząt

lądowych było przejście na zapłodnienie

wewnętrzne i wykształcenie osłon jajowych.

Systematyka

Trylobity

• Gromada wymarłych

morskich stawonogów o

owalnym i spłaszczonym

grzbietobrzusznie ciele, z

wyraźnie wyróżnioną

częścią głowową,

tułowiową i ogonową.

• Od strony grzbietu

przykryte wapiennym

pancerzem. Dwie głębokie

bruzdy wzdłuż dłuższej osi

ciała dzielą optycznie jego

powierzchnię na trzy płaty

(stąd nazwa gromady).

• Pojawiły się w połowie

wczesnego kambru, a

wymarły z końcem permu.

Szczękoczułkowce
• Ich cechą charakterystyczną jest brak

wyodrębnionej głowy (

mają głowotułów

) i

brak czułków, których funkcję przejęły dwie
pary przekształconych odnóży, tzw.
przysadki gębowe.

• Podtyp obejmuje ok. 65 tys. gatunków

zwierząt zamieszkujących morza, lądy i
wody słodkie.

• Większość szczękoczułkowców to organizmy

lądowe, niektóre wtórnie przystosowały się
do życia w wodzie.

Wodne
Staroraki

• obejmująca zaledwie 4 gatunki żyjące współcześnie i

około 500 gatunków kopalnych.

• Zalicza się do nich stawonogi z 6-7 parami odnóży

na głowotułowiu, blaszkowatymi odnóżami na

odwłoku, na których znajdują się wyrostki skrzelowe,

a wreszcie szpiczasto zakończonym telsonem.

• Głowotułów pokryty grubym jednolitym oskórkiem i

zazwyczaj zrośnięty na dużym obszarze z

odwłokiem.

• Wyróżnia się 2 rzędy staroraków:

• † wielkoraki - dorastające do 3 metrów długości z

wyglądu przypominające dzisiejsze skorpiony

• ostrogony - zamieszkujące wody u północno-

wschodnich wybrzeży Ameryki Północnej, Zatokę

Meksykańską i północno-wschodnie wybrzeża Azji;

ich środowiskiem życia są płytkie wody przybrzeżne.

Lądowe

Pajęczaki

• gromada stawonogów obejmująca przeszło 60 tys.

gatunków sklasyfikowanych w 11 rzędach.

• Przedstawiciele pajęczaków osiągają od ok. 0,1 mm do

ponad 30 cm długości.

• Ciało pajęczaka zbudowane jest z dwóch zasadniczych

części:

głowotułowia i odwłoku

(zawiera organy rozrodcze i

trawienne).

• Pajęczaki posiadają

6 par odnóży

, dwie pierwsze pary

przekształcone są w szczękoczułki i nogogłaszczki,

pozostałe 4 pary na głowotułowiu są odnóżami krocznymi

(lokomocyjnymi).

• Znajdujące się z przodu nogogłaszczki nie służą do

chodzenia, ale do orientacji w terenie, odżywiania się i

magazynowania nasienia.

• Przy otworze gębowym znajduje się para szczękoczułek

służących do przekłuwania ofiary, obrony oraz do kopania

nor w ziemi lub innych czynności.

• Większość pajęczaków prowadzi drapieżny tryb życia, część,

np. roztocze, są pasożytami, w większości zewnętrznymi.

• Środowiskiem życia większości

pajęczaków jest ląd. Niektóre

wyjątki, takie jak np. pająk topik żyją

w wodzie.

• W większości prowadzą nocny tryb

życia.

• Oddychają tchawkami lub

płucotchawkami

• Głaszczkochody i niektóre roztocze

oddychają całą powierzchnią ciała.

• Ich układ oddechowy składa się z:

- 2

płucotchawek - 2 par tchawek

• Układ pokarmowy pajęczaków składa

się z: - otworu gębowego - przełyku -

żołądka - jelita przedniego - jelita

środkowego (wydziela soki

trawienne) - jelita tylnego - odbytu

(znajdującego się na odwłoku)

• są rozdzielnopłciowe, przechodzą

rozwój prosty z wyjątkiem roztoczy, u

których występują stadia larwalne

• dymorfizm płciowy, w niektórych

przypadkach występuje kanibalizm,

polegający na tym, że samiec

(mniejszy od samicy) po

zapłodnieniu pada jej ofiarą.

Pająki:

• najliczniejszy rząd pajęczaków, należy do

niego ok. 36 tys. gatunków

• Zwierzęta o dużej specjalizacji; ciało

podzielone na dwie części: głowotułów i

odwłok. Głowotułów i odwłok połączone są

z przekształconym segmentem odwłoka,

tzw. stylikiem.

• Przedstawiciel: pająk krzyżak,
Kosarze

• Kosarze są łatwe do rozpoznania, głównie

po prawie idealnie eliptycznym ciele. Ich

głowotułów ściśle przylega do szerokiego

odwłoka, natomiast odnóża kroczne są

niezwykle długie (czasem do 16 cm) i

cienkie.

• W Polsce występuje 31 gatunków kosarzy.

Ich najpospolitszym przedstawicielem jest

kosarz zwyczajny.

Zaleszczotki

• rząd drapieżnych pajęczaków obejmujący

zwierzęta bardzo małe (od 1-8 mm

długości), zamieszkujące przede wszystkim

strefy tropikalne, ale spotykane też w

innych obszarach geograficznych.

• Wyglądem przypominają skorpiony

pozbawione zaodwłoka.

• Przedstawicie: zaleszczotek pospolity

Roztocze

• zwierzęta od mikroskopijnych do 3-centymetrowych.

• Roztocze są saprofagiczne ,ale także są wśród nich pasożyty

Niektóre mogą przenosić choroby lub być szkodnikami

magazynowymi

• . Zamieszkują wszystkie strefy klimatyczne, również obszary

polarne. Dostosowały się do różnych środowisk: żyją w glebie,

kurzu domowym, a nawet w gorących źródłach.

• Przedstawicie:

kleszcz pastwiskowy, świerzbowiec drążący

Skorpiony

• zamieszkują zarówno obszary tropikalne (od lasów deszczowych

po tereny pustynne), jak i wysokogórskie tereny okresowo

przykrywane śniegiem.

• Skorpiony charakteryzują się obecnością

kolca jadowego

na

ostatnim segmencie odwłoku.

• Doskonale orientują się w ciemnościach

- specjalne szczecinki

na kleszczach rejestrują drgania powietrza (wychwytują na

przykład uderzenia owadzich skrzydeł).

• Istnieją dowody potwierdzające fakt, że skorpiony istniały już

400 mln lat temu i razem z pajęczakami były pionierami życia

na lądzie

SKORUPIAKI

• zwierzęta morskie lub słodkowodne, rzadziej lądowe.

• Ich ciała podzielone są na: głowę, segmentowany tułów i

segmentowany odwłok (u małżoraczków brak segmentacji).

• Głowa i tułów pokryte są pancerzem z chityny wysyconej solami

wapnia. Stanowi on szkielet zewnętrzny.

• Na głowie dwie pary czułków i 3 pary odnóży gębowych (żwaczki i

2 szczęki). Poza tym - para oczu złożonych. Na tułowiu i czasem na

odwłoku - wiele odnóży zbudowanych z członów połączonych

ruchomymi stawami. Ruch ten możliwy jest dzięki mięśniom

zginaczom i prostownikom.

• Układu oddechowego u bardzo małych skorupiaków brak

(

oddychają całą powierzchnią ciała

). U dużych - skrzela lub płuca

odwłokowe.

• Układ krwionośny jest otwarty

, hemolimfa jest tłoczona przez

serce i wylewa się do jamy ciała.

• Układ wydalniczy stanowią gruczoły zielone mające ujście u

nasady czułków i gruczoły szczękowe uchodzące u nasady II pary

szczęk.

• Skorupiaki są zazwyczaj rozdzielnopłciowe, z nierzadkim

dymorfizmem płciowym. Rozwój prosty lub złożony (z

przeobrażeniem). W tym drugim przypadku larwa nazywa się

pływik

lub

żywik.

Skorupiaki dzielimy na:

Podraczki-

• zalicza się do nich prymitywniejsze gatunki

skorupiaków

• Maja zmienna liczbę segmentów

• Maja charakterystyczną jednooka larwę typu pływik

• Przedstawicie: dafnie, oczliki, przekopnice, pąkle
Rakowce

• Osiągają duże rozmiary

• Mają stała liczbę segmentów

• Rozwój bez postaci larwalnej albo z larwą typu żywik

• Większość to drapieżniki lub saprofagiczne organizmy

związane z dnem zbiorników - raki, homary, langusty

(pozbawione szczypiec), kraby

• Występują tez formy pływające- kryl

• Żyjące na lądzie to pro sionki, stonogi

Tchawkodyszne

• grupa bezkręgowców oddychających za pomocą

tchawek

• należy do nich część pajęczaków, wije, owady i

pratchawce

Wije:

• formy lądowe o wydłużonym ciele złożonym z głowy

i segmentowanego korpusu, który może być

podzielony na tułów i odwłok

• na głowie znajdują się czułki i trzy pary odnówmy

gębowych

• segmenty są jednakowe z wyj. ostatniego

• dzielą się na pareczniki: drapieżne z gruczołem

jadowym na szczękoczułkach (np. wij drewniak

nazywany błędnie stonogą) oraz na dwuparce:

zwierzęta roślinożerne lub saprofagiczne o

walcowatym, wydłużonym ciele (np. krocionogi)

OWADY

• najliczniejsza w gatunki gromada zwierząt.

• Są to organizmy zdecydowanie lądowe, w większości

potrafiące latać.

• Charakterystyczne cechy: ciało składa się z głowy z parą

czułków, tułowia i odwłoka.

• Narządy gębowe różnych typów: gryzący, gryząco-liżący,

ssący, kłująco-ssący i liżący.

• Tułów ma 3 segmenty; z każdego z nich wyrasta para

odnóży krocznych.

• Na drugim i trzecim segmencie tułowia znajdują się

przyczepy par skrzydeł.

• Odwłok ma zmienną liczbę segmentów.

• U niektórych owadów skrzydła nie występują (np.

skoczogonki, szczeciogonki), a u jeszcze innych - zanikły w

toku ewolucji (wszy, pchły).

• U muchówek druga para skrzydeł została przekształcona w

tzw. przezmianki, które pełnią rolę narządu równowagi.

• Podobnie jak u wijów, układ oddechowy owadów

stanowi system tchawek, a zatem ich otwarty układ

krwionośny nie musi przenosić tlenu.

• Układ wydalniczy to

cewki Malpighiego

(wydalanym

produktem przemiany azotowej jest kwas moczowy).

• Owady są rozdzielnopłciowe, rozwój przebiega z

przeobrażeniem niezupełnym

(hemimetabolia) lub

zupełnym (holometabolia).

• W przypadku hemimetabolii, larwa przypomina

postać dorosłą (imago) i nie występuje stadium

poczwarki. Owady holometaboliczne mają larwy

bardzo różniące się sposobem życia i wyglądem od

osobników dorosłych. Larwa przepoczwarza się w

imago.

• Przeobrażenie niezupełne występuje m.in. u wszy,

ważek, pluskiew i karaluchów.

• Przeobrażenie zupełne stwierdza się np. u motyli,

muchówek i błonkówek.

• Szczeciogonki

–np. rybik cukrowy

• Ważki

– np. świtezianka dziewica, husarz władca

• Jętki

- np. jętka pospolita

• Karaczany

- np. karaluch, prusak

• Modliszki

- np. modliszka zwyczajna

• Prostoskrzydłe

- np. pasikonik zielony, łatczyn

brodawnik, turkuć podjadek

• Wszy

- np. wesz głowowa, wesz łonowa

• Pchły

- np. pchła ludzka, pchła psia

• Pluskwiaki równoskrzydłe

- np. mszyce

• Pluskwiaki różnoskrzydłe

- np. kowal dwuplamek,

odorek jednobarwek, strojnica baldaszkówka

• Motyle

- np. rusałka admirał, bielinek kapustnik,

listkowiec cytrynek

• Muchówki

- np. mucha domowa, komary

• Błonkówki

- np. pszczoła miodna, osa pospolita,

trzmiel ziemny, mrówki

• Chrząszcze

- najliczniejszy w gatunki rząd zwierząt

(300 000 gat.), np. chrabąszcz majowy, biedronki,

kornik drukarz, jelonek rogacz, stonka ziemniaczana

  

Rusałka admirał

Strojnica baldaszówka

Trzmiel ziemny

Biedronka siedmiokropka

Znaczenie w przyrodzie i

gospodarce

Skorupiaki:

• * składnik planktonu - podstawa pokarmowa dla

wielu zwierząt (ryb, ptaków, ssaków);

* ważne ogniwo obiegu materii w przyrodzie

(stanowią potężną masę konsumentów);

* regulacja liczebności zwierząt - wiele gatunków

skorupiaków jest pasożytami wewnętrznymi i

zewnętrznymi;

* wykorzystanie kulinarne człowieka;

Wije:

• * rozdrabnianie cząstek organicznych (wije

roślinożerne) - zamykają obieg materii w przyrodzie;

* regulacja liczebności zwierząt - wije drapieżne;

• Owady:

• * udział w zapylaniu kwiatów:

* saprofagi przyspieszają rozkład materii

organicznej;

* przyczyniają się do rozsiewania nasion (np.

muchówki);

* biorą udział w procesach glebotwórczych:

Zwłaszcza termity, mrówki oraz larwy owadów

żyjących w glebie spulchniają glebę przez budowę

korytarzy, przyczyniają się do lepszej jej wentylacji i

nawilgocenia, wzbogacają ją w próchnicę.

* regulują równowagę biocenotyczną (wpływ na

liczebność gatunków);

* wchodzą w symbiozę z innymi organizmami

(np. termityz mikroorganizmami rozkładającymi w ich

jelitach celulozę, mrówki z mszycami lub grzybami);

* stanowią ogniwa wielu łańcuchów

pokarmowych w przyrodzie (są pokarmem dla

innych zwierząt);

• * wywołują choroby (owady pasożytnicze - pasożyty zwierząt i

człowieka), np. giez owczy, giez bydlęcy;

* przenoszą drobnoustroje chorobotwórcze, przyczyniając

się do rozprzestrzeniania chorób:

wesz ludzka - tyfus

pluskwa domowa - gorączka Q

komar widliszek - malaria

mucha tse-tse - śpiączka afrykańska itp.

* powodują straty w uprawach (owocówka jabłkóweczka,

pędraki chrabąszczy, stonka ziemniaczana, szarańcza i inne) i w

gospodarce - owady odżywiające się nasionami zbóż (wołek

zbożowy, mącznik młynarek) i innymi zapasami konsumpcyjnymi

człowieka, oraz niszczące przedmioty jego codziennego użytku,

jak również drzewostany;

* produkują takie substancje, jak np.

- miód –

• - mleczko pszczele –

• - kit pszczeli

• - wosk pszczeli –

• - jedwab

• * pomagają człowiekowi w walce z owadami szkodliwymi

(biegacze, biedronki, gąsieniczniki);

* dostarczają:

substancji leczniczych (np. kantarydyna z majki kantarydy);

barwników (czerwce, zwłaszcza czerwiec meksykański

wykorzystywany do produkcji karminu);

taniny (z galasów galasówek);

żywic i wosku (niektóre gatunki czerwca) itp.

Pajęczaki:

• * pająki są głównymi wrogami wielu

szkodliwych gatunków owadów, np. zaleszczotek

pospolity żywi się larwami moli, roztoczami, itp.

* ze względu na występowanie w dużych ilościach

(np. na 1 m2 pola koniczyny może występować od

160 do 250 pająków) mają ogromne znaczenie

zwłaszcza w ekosystemach zmienionych przez

gospodarkę ludzką;

* są regulatorami liczebności zwierząt

(skorpiony, jadowite pająki);

* powodują niszczenie drzew, krzewów i innych

upraw (wiele gatunków roztoczy ssie soki roślinne);

* atakują zgromadzone zapasy żywności i inne

materiały (np. roztocz serowy, rozkruszek mączny);

* wywołują choroby:

świerzbowiec ludzki - świerzb;

roztocz szczurzy - gorączka Q, dżuma;

kleszcz - kleszczowe zapalenie mózgu, tularemia,

bruceloza itd.

* stanowią alergeny kurzu domowego

Koniec

Dziękować za

wysłuchanie. I nie

patrzeć się tak. Uczta

się biologii. No już raz

dwa (: