1

2

Zachowania zbiorowe

Przedmiotem badań socjologicznych są w pewnym sensie
wszystkie formy zachowań zbiorowych.
Zachowania zbiorowe to w pewnym stopniu spontaniczne i
krótkotrwałe działania społeczne stosunkowo dużej liczny ludzi
znajdujących się w niejasnej sytuacji.
Przykładami tłumów, którym interesują się badacze zachowań
zbiorowych są duże demonstracje antywojenne i publiczność
koncertów rockowych.
W kręgu zainteresowań socjologów mieszczą się także
najnowsze tendencje i chwilowe dziwactwa mody i sposobów
zachowania się, zmiany opinii publicznej oraz panika czy
histeria, jakie mogą być skutkiem klęski żywiołowej.

3

Podstawowe cechy zachowań zbiorowych



OGRANICZONE, KRÓTKOTRWAŁE DZIAŁANIE SPOŁECZNE

Uczestnictwo w zachowaniach zbiorowych jest jedynie
czasowe.
Interakcja biorących w nich udział ogranicza się do szczególnej
sytuacji – koncertu, demonstracji, ucieczki przed pożarem – i
zazwyczaj nie trwa dłużej niż ta sytuacja.
Interakcja ta jest, zarówno pod względem zasięgu, jak i czasu
trwania, bardziej ograniczona niż w przypadku grup
społecznych czy organizacji.

4

Podstawowe cechy zachowań zbiorowych



NIEPEWNA IDENTYFIKACJA I GRANICE SPOŁECZNE

Granice między uczestnikami jakiejkolwiek formy zachowań
zbiorowych a osobami, które nie biorą w nich udziału, nie
zawsze są wyraźne.
Na przykład: wokół miejsca demonstracji zawsze gromadzi się
wielu ludzi, z których niektórzy nie są jej uczestnikami, lecz
jedynie widzami pragnącymi zorientować się w sytuacji.
Uczestnicy zachowań zbiorowych (takich jak tłum na koncercie
rockowym) nie muszą się ani znać ani identyfikowac ze sobą.

5

Podstawowe cechy zachowań zbiorowych



SŁABE LUB NOWOWYTWORZONE NORMY SPOŁECZNE

W zachowaniach zbiorowych ogólnie obowiązujące normy
społeczne nie dają wystarczających wskazówek co do
właściwego sposobu działania.
W konsekwencji, zachowania zbiorowe są z reguły bardziej
spontaniczne i nieprzewidywalne niż zachowania w bardziej
jasnym i uporządkowanym społecznie kontekście.

6

7

Rodzaje tłumu

Najbardziej rzucającą się w oczy spektakularną formą zachowań
zbiorowych jest tłum, czyli czasowe i niezorganizowane
zgromadzenie jednostek, które znajdują się w bezpośredniej
bliskości fizycznej i mają wspólny obiekt zainteresowania.
Wyróżniamy następujące rodzaje tłumów:



TŁUM PRZYPADKOWY

Tłum przypadkowy to spontaniczne zgromadzenie jednostek,
których uwagę przyciąga to samo wydarzenie, ale które nie dążą
do interakcji.
Przypadkowy tłum tworzą np. przechodnie zatrzymujący się w
miejscu wypadku samochodowego.
Ich zgromadzenie nie jest zaplanowane i nie prowadzi do działań
zbiorowych.

8

Rodzaje tłumu

Wyróżniamy następujące rodzaje tłumów:



TŁUM KONWENCJONALNY

Uczestnicy tłumu konwencjonalnego zebrali się w jakimś
szczególnym celu.
Ich działania są w pewnym stopniu wyznaczane przez
istniejące normy społeczne.
Między uczestnikami tłumu konwencjonalnego jest na ogół
słaba interakcja.
Przykłady tłumu konwencjonalnego to słuchacze wykładów lub
widzowie w kinie. Mają oni wspólny cel, ale osiągają go jako
jednostki.

9

Rodzaje tłumu

Wyróżniamy następujące rodzaje tłumów:



TŁUM EKSPRESYWNY

Gromadzi się z okazji wydarzeń o pewnym ładunku
emocjonalnym.
Przykładami takiego tłumu są uczestnicy corocznego Mardi
Gras w Nowym Orleanie, festiwalu Woodstock i uroczystości
sylwestrowych na Times Square w Nowym Jorku.
Tłum ekspresywny jest słabiej zorganizowany niż tłum
konwencjonalny.
Poziom emocji wyrażanych przez tłum tego typu jest często
nieakceptowalny w normalnych okolicznościach.

10

Rodzaje tłumu

Wyróżniamy następujące rodzaje tłumów:



TŁUM AKTYWNY

Formą tłumu, jaka zdaje się najbardziej interesować zarówno
socjologów, jak i społeczeństwo, jest tłum aktywny –
zgromadzenie podekscytowanych jednostek, których emocje
najczęściej znajdują ujście w działalności niszczycielskiej i
przemocy.
Tłum aktywny nie tylko stara się rozładować silne emocje, jakie
się wytworzyły, ale także przedsięwziąć działania przeciwko
czemuś, co postrzega jako zło.
Przykładami zachowań tłumu aktywnego są akty przemocy wśród
kibiców na europejskich stadionach piłkarskich i samosądy.

11

Rodzaje tłumu

Wyróżniamy następujące rodzaje tłumów:



TŁUM PROTESTUJĄCY

Tłum protestujący wykazuje cechy wspólne zarówno z tłumem
konwencjonalnym, jak i z aktywnym.
Tłum ten jest dość dobrze zorganizowany, jak tłum
konwencjonalny, ale działa destrukcyjnie, jak tłum aktywny.
Za przykład działań tłumu protestującego można uznać akty
przemocy, do jakich dochodzi podczas zebrań pracowniczych.

12

13

Teorie dynamiki tłumu –

teorie zarażania się

Teorie zarażania się wyjaśniają zachowanie tłumu jako przejaw
działania umysłu zbiorowego, rezultat utraty przez jednostki
własnej tożsamości w wyniku zaraźliwego rozprzestrzeniania się
w tłumie emocji wywołanych daną sytuacją.
Anonimowość i napięcie emocjonalne danej chwili sprawiają, że
jednostki

rezygnują

z

własnego

osądu

i

poczucia

odpowiedzialności, podporządkowując je zbiorowości.
Tłum żyje własnym życiem, niezależnym od cech osobowości
jego uczestników i istniejących norm społecznych.
Teoria psychologii tłumu twierdzi, że stany emocjonalne
powstające w tłumie są skutkiem zachowania jego uczestników,
które obrazowo nazywa się ugniataniem lub obróbką.

14

Teorie dynamiki tłumu –

teorie zarażania się

Emocje w tłumie są akceptowane bez głębszej refleksji i
wzajemnie

się

wzmacniają

podgrzewając

nastroje

i

koncentrując działanie tłumu na jakimś wspólnym celu.
Krytycy tej teorii nie zgadzają się z założeniem, że emocje w
tłumie są bezkrytycznie akceptowane i automatycznie
zaraźliwe. Twierdzą oni, że zachowanie tłumu nie jest
wyjątkowe, ponieważ tylko nieznacznie różni się od za
chowania jednostek pod wpływem obecności innych osób.
Ponadto dynamiczny model wyjaśniania z definicji nie
uwzględnia zaprzestania aktywności tłumu.
Krytyka tego stanowiska w znacznym stopniu przyczyniła się
do powstania teorii wyłaniania się norm

15

Teorie dynamiki tłumu –

teorie konwergencji

Teorie konwergencji, bliższe podejściu psychologicznemu,
opisują zachowanie tłumu jako aktywność podobnie myślących
jednostek, które znalazły się w określonej sytuacji i
współdziałają z uwagi na podobieństwo osobowości.
Zwolennicy teorii konwergencji twierdzili, że tłum wyzwala w
jednostkach prymitywne odruchy, takie jak nienawiść, które
były ujęte w karby przymusu społecznego.
Inni

teoretycy

uważali,

że

głównym

mechanizmem

wpływającym na zachowanie tłumu nie jest zarażanie się, lecz
facylitacja społeczna (w grupie pewne rzeczy stają i wydają się
łatwiejsze).

16

Teorie dynamiki tłumu –

teorie konwergencji

Teorie konwergencji nie mogą w pełni wyjaśniać zachowania
tłumu, ponieważ przypisują nadmierne znaczenie czynnikom
niezależnym od sytuacji (np. cechom osobowości).
Nie potrafią także wyjaśnić dlaczego pewne sytuacje nie
pozwalają takie (strach i nienawiść), a nie inne odruchy
(miłość i sympatia).
Chociaż teorie konwergencji zakładają, że o tym, które z cech
osobowości się ujawnią, decyduje konkretna sytuacja, oraz, że
ocena sytuacji zależy od jej definicji zbiorowej, w
rzeczywistości traktują tę kwestię bardzo powierzchownie.

17

Teorie dynamiki tłumu –

teoria wyłaniania się

norm

Niektórzy teoretycy kwestionowali pogląd, że tłum jest
irracjonalnym zgromadzeniem jednostek, działającym pod wpływem
chwilowych emocji czy cech osobowości jego uczestników.
Uważają, że zachowanie tłumu wyjaśniają normy społeczne, które
powstają w wyniku interakcji między uczestnikami wydarzenia.
Wyjaśnienie to nosi nazwę teorii wyłaniania się norm.
Szczegółowe badania różnych typów tłumów wykazują, że ich
uczestnicy nie są jednomyślni; różnią się znacznie bardziej w swojej
motywacji, w postawach i zachowaniach, a także stopniem
zainteresowania tym, co się dzieje.
Jedyna różnica między zachowaniem jednostki w tłumie i w innych
sytuacjach polega na tym, że w tłumie normy raczej wyłaniają się w
konkretnej sytuacji niż są narzucane i kierują one zachowaniem
tłumu.

18

Plotka

Komunikowanie norm odbywa się przez interakcję społeczną.
Niekiedy komunikacja ta ma formę plotki – nieformalnie
rozpowszechnianej informacji pochodzącej z anonimowego źródła.
Plotka może być prawdziwa lub fałszywa, ale zazwyczaj równie
trudno ja zweryfikować, co ustalić jej źródło. Plotka rozwija się w
sytuacjach niejasnych oraz przy braku oficjalnych i wiarygodnych
kanałów rozpowszechniania informacji.
Plotka jest próbą zrozumienia niejasnej sytuacji; często zmienia
się w miarę rozprzestrzeniania, podobnie jak informacja w
dziecięcej zabawie w głuchy telefon.
Ostateczna wersja plotki jest nieraz zupełnie inna niż początkowa,
a puszczoną w obieg plotkę bardzo trudno powstrzymać.

19

Plotka

Plotka może wywołać zachowania tłumu lub nadąć kierunek jego
działaniom. Przykładem takiego oddziaływania plotki jest
zachowanie tłumu usiłującego dokonać samosądu.
W niejasnych sytuacjach plotka jest głównym, a czasem jedynym
źródłem informacji; rodzi się ze zbiorowego wysiłku zrozumienia
tego, co się dzieje. Ten zbiorowy proces obejmuje kilka ról:



kurierzy rozsiewają plotkę;



interpretatorzy próbują umieścić plotkę w odpowiednim

kontekście;



adwokaci starają się przekonać o słuszności interpretacji plotki;



decydenci usiłują zainicjować jakąś formę działania;



słuchacze większość uczestników

20

21

Inne formy zachowań zbiorowych

Areną zachowań zbiorowych nie musi być, jak w przypadku
tłumu, jakaś ograniczona przestrzeń.
O zachowaniach masowych mówi się wtedy, kiedy ludzie
podobnie reagują na jakieś wydarzenie, mimo, że mogą
znajdować się w fizycznym oddaleniu.
Można wyróżnić dwie główne formy zachowań masowych:



opinię publiczną;



uleganie chwilowym wzorom zachowania (crazes)

Trzecia forma – panika i histeria masowa- może się zdarzyć
zarówno wśród osób pozostających w fizycznej bliskości, jak i
oddalonych.

22

Zachowania masowe –

opinia publiczna

Opinia publiczna to zbiorowe poglądy społeczeństwa lub jego
części w jakiejś kwestii.
Ponieważ opinie jednostek nie tylko są różnorodne, ale także
zmieniają się wraz z rozwojem wydarzeń, o opinii publicznej
mówi się zawsze w odniesieniu do konkretnego czasu.
Zmienność i strukturę poglądów społeczeństwa lub jego części
odzwierciedlają badania opinii publicznej.
W krajach demokratycznych, gdzie poparcie społeczeństwa
jest niezbędnym warunkiem sprawowania władzy, politycy
często korzystają z wyników badania opinii publicznej.

23

Zachowania masowe –

opinia publiczna

PRZYWÓDCY OPINII PUBLICZNEJ

Poglądy rozmaitych odłamów opinii publicznej są często
kształtowane przez jednostki o wysokim statusie społecznym,
które odgrywają rolę przywódców opinii publicznej.
Czasem ta rola opiera się na przypisywanej kompetencji;
naukowcy na przykład kształtują opinię publiczną w kwestiach
rozbrojenia i ochrony środowiska.
W innych przypadkach wpływ ten wiąże się ze statusem
społecznym; liczne badania wykazały wpływ mężów i ojców na
polityczne poglądy ich żon i dzieci.
Przywódcami opinii publicznej są także czołowe postaci znane
ze środków masowego przekazu.

24

Zachowania masowe –

opinia publiczna

PROPAGANDA

Wielu ludzi usiłuje wpływać na opinię publiczną, w tym politycy,
lobbyści i organizacje grup interesu. Czyniąc to posługują się
propagandą, przedstawianiem informacji i poglądów, których
zadaniem jest wywarcie wpływu i ukształtowanie opinii publicznej.
Propaganda może przybierać różne formy: ogłoszenia reklamowe,
przemówienia polityczne i popularyzacja celów pewnych organizacji.
Propaganda nie zawsze opiera się na kłamstwie, ale nigdy też nie
jest informacją neutralną. Jej celem jest poparcie określonego
poglądu i przekonanie ludzi o jego słuszności.
Propaganda staje się groźna, kiedy określa się że służy celom
edukacyjnym lub informacyjnym, a jej funkcja perswazyjna jest
ukryta.

25

Chwilowe wzory zachowań masowych

–

SZAŁ

SZAŁ to forma zachowania, jakiej z entuzjazmem oddaje się duża
liczba ludzi w stosunkowo krótkim czasie. Zazwyczja ludzie
traktują szał jako rozrywkę.
W ostatnich latach pojawiło się i przeminęło wiele szałów: taniec
disco, kostka Rubika, hul-hoop, szmaciane lalki. Szał pozwala na
podkreślenie własnej tożsamości i indywidualności.
Szały są powszechne wśród młodzieży, która formuje swoją
osobowość. Na skutek ulegania szałom, czyli robienia tego, co
wielu innych ludzi, istnieje możliwość utraty indywidualności.
Po pewnym czasie większość ludzi uznaje szał za nudny i
przestaje mu ulegać. Mimo, że dzieci wciąż bawią się
szmacianymi lalkami i w hula-hoop, przedmioty te nie wywołują
już takiego zainteresowania jak dawniej.

26

Chwilowe wzory zachowań masowych

–

MODA

MODA to szczególny styl zachowania lub wyglądu, popularny
w danym czasie. Moda trwa dłużej niż szał i jest wytworem
nacisku, jaki nowoczesne społeczeństwo kładzie na zmiany.
Stabilne, tradycyjne społeczeństwa uważają modę za
niekonieczne, a nawet niepożądane zjawiska.
Modę często kreuje się w celach komercyjnych, ponieważ
moda zwiększa sprzedaż.
Nowy styl ubierania się sprawia, że ludzie pozbywają się starej
odzieży i kupują nową. Nowe style fryzur stwarzają
zapotrzebowanie na produkty i usługi fryzjerskie, które
zapewniają uzyskanie nowego wyglądu (new look).

27

Chwilowe wzory zachowań masowych

–

MODA

Nie każda moda ma podłoże ekonomiczne, niektóre wiążą się
ze statusem społecznym.
Zmiana sposobu zachowania, zgodnie z jego najnowszą formą
(np. naśladowanie sposobu mówienia bohaterów modnego
filmu) naznacza daną osobę jako członka grupy i podwyższa jej
status społeczny.
Moda odgrywa w życiu społecznym większą rolę niż szał,
ponieważ odzwierciedla raczej ważne kwestie społeczne niż
przemijające kaprysy.
Uważa się, że w USA przejmowanie przez białą młodzież
języka czarnych Amerykanów było swoistym wyrazem
solidarności z grupą dyskryminowaną.

28

Panika i histeria masowa -

panika

Źródłem obu tych form zachowań zbiorowych jest strach.
Reakcje na strach mają często charakter indywidualny i nie
mieszczą się w granicach wyznaczanych przez normy
społeczne.

PANIKA to bezładna ucieczka przed rzeczywistym lub
domniemanym zagrożeniem.
Do paniki dochodzi wówczas, gdy ludzi ogarnia uczucie
obezwładniającego strachu, który osłabia ich zdolność do
poszukiwania racjonalnych rozwiązań.
Ludzie

ci

w

znacznym

stopniu

tracą

umiejętność

przewidywania i nie rozpoznają żadnego wyjścia z sytuacji.

29

Panika i histeria masowa -

panika

Zachowanie w takich sytuacjach jest zazwyczaj irracjonalne,
egocentryczne i często prowadzi do skutków odwrotnych niż
zamierzone.
Typowe przejawy paniki to krzyk, wrzask i ogólna
dezorientacja. W sytuacji paniki istnieje wiele kanałów
komunikacyjnych, za pomocą których można by przekazać
informacje o odpowiednich sposobach działania.
W niezliczonych przypadkach paniki wywołanej przez pożar
najwięcej ludzi zginęło na skutek stratowania się w tłumie
tłoczącym się przy jednym wyjściu lub niepotrzebnie
wyskakując z okna.

30

Panika i histeria masowa –

histeria masowa

HISTERIA MASOWA wiąże się z szybkim rozprzestrzenianiem
się strachu wśród grupy ludzi, którzy gwałtownie w sposób nie
kontrolowany reagują na domniemane zagrożenie ze strony
jakichś potężnych sił.
Informacja o tym zagrożeniu przekazywana jest innym
ludziom, którzy reagują równie emocjonalnie.
Histeria masowa jest jak samonapędzający się mechanizm.
Rozpętana histeria rozprzestrzenia się lotem błyskawicy i
trudno ją zatrzymać.

31

32