1

Prof. UE dr hab. Czesław Zając

Nauka o przedsiębiorstwie

(NOP)

Wykład I

Rozwój wiedzy o

przedsiębiorstwie

2

Przedsiębiorstwo jako podmiot

gospodarczy



Interdyscyplinarny charakter
dyscypliny Nauka o przedsiębiorstwie
(NOP)



Przedsiębiorstwo jako podmiot
gospodarki narodowej: rynek,
konkurencja, współdziałanie



Przedsiębiorstwo jako organizacja



Przedsiębiorstwo a otoczenie:
globalizacja, turbulencja (zmienność),
płynność granic, wirtualizacja

3

Typy gospodarki rynkowej

Kapitalizm rynkowy

(USA, N. Zelandia, Australia, Kanada)

silny mechanizm rynkowy,

indywidualne zawłaszczanie zysków

(ochrona własności intelektualnej),

ograniczona rola państwa

Kapitalizm

mezokorporacyjny

(Japonia)

procesy koordynujące siły rynkowe:

państwo, organizacje pozarządowe,

zasada harmonii, współpraca,

Kapitalizm

socjaldemokratyczny

(Szwecja)

rokowania trójstronne: pracodawcy,

związki zawodowe, państwo jako

narzędzie utrzymania

konkurencyjności i równości

Kapitalizm etatystyczny

(Francja)

państwo jako siła hamująca

mechanizm rynkowy, negocjacje –

słabi pracodawcy

4

Cechy przedsiębiorstwa jako

uczestnika rynku

Przedsiębiorczość

(inicjatywa i ryzyko)

Dochodowość

(rachunek ekonomiczny)

Innowacyjność

(produkty, technologia,

organizacja,
zarządzanie)

Konkurencyjność

Społeczna

odpowiedzialność

Źródło: opracowanie
własne

5

Organizacje niedochodowe

(non profit)



Instytucje świadczące usługi społeczne (muzea,
biblioteki, szpitale, szkoły)



Fundacje (działalność społeczna)



Związki religijne, wyznaniowe, partie polityczne



Zrzeszenia, towarzystwa, kluby – pomoc dla
swoich członków



Zakres przedmiotowy: usługi kulturalne,
ochrony zdrowia, edukacyjno-światowe,
religijna, charytatywna, sportowa, socjalna i
polityczna

6

Przedmiot nauki o

przedsiębiorstwie

Ujęcie wąskie

NOP obejmuje tylko

problemy gospodarowania

w przedsiębiorstwie

(punkt widzenia

właściciela)

Ujęcie szerokie

NOP traktuje

przedsiębiorstwo jako

układ socjo-techniczny

(system społeczno-

techniczny otwarty),

człowiek w roli

podmiotowej

i przedmiotowej

NOP

obejmuje wnętrze przedsiębiorstwa,

oraz jego relacje z otoczeniem

Źródło: opracowanie własne

7

Cechy nauki o przedsiębiorstwie

Nauka stosowana

praktyczne znaczenie

wyników badań

(celowość)

Nauka ogólna

problemy teoretyczne

wszystkich

przedsiębiorstw- przekrój

działowo-gałęziowy

i funkcjonalny

Nauki specjalne

(wyspecjalizowane),

wyniki badań mają

znaczenie bardziej

praktyczne

Źródło: opracowanie
własne

8

Podejścia badawcze do NOP

sytuacyjne

czynnikowe

decyzyjne

systemowe

zorientowane

na pracę

marketingowe

ekologiczne

Źródło: opracowanie własne

9

Podejście czynnikowe do NOP

(E. Gutenberg)



Czynniki produkcji:elementarne,

dyspozycyjne



Elementarne = czynniki produkcji,

dyspozycyjne = kierownictwo,

planowanie i organizacja



Stopień wykorzystania w/w czynników

decyduje o produktywności i kosztach



Podejście to jest ograniczone –

abstrahuje od czynników rynkowych

10

Podejście decyzyjne



Przedsiębiorstwo = system społeczno-

ekonomiczny otwarty, człowiek

najważniejszy



Wskazuje konkretne problemy, sposoby

ich rozwiązywania, kryteria i metody

postępowania, podejmowania decyzji,

skutki wyborów,....



Skupia uwagę na celach

przedsiębiorstwa, pomija interes

właścicieli i pracowników



Funkcje sterowania i regulacji, normy,

korekty

11

Podejście systemowe



Wzbogaca podejście decyzyjne o
różne modele utylitarne w procesach
planowania i analizy działalności
przedsiębiorstwa



Analizuje i diagnozuje oraz wskazuje
na kierunki usprawnień w sferze
relacji między podsystemami
przedsiębiorstwa oraz relacji między
przedsiębiorstwem a jego
otoczeniem (ekwifinalność)

12

Podejście sytuacyjne



Umożliwia badanie i wyjaśnianie

konkretnych problemów w

określonych przedsiębiorstwach



Bierze pod uwagę najważniejsze

czynniki wewnętrzne i zewnętrzne



Uwzględnia specyfikę i kontekst

sytuacyjny konkretnego

przypadku (obiektu) badawczego

13

Podejście zorientowane na pracę



Ukierunkowane na pracowników
(pracobiorcy), ich potrzeby (patrz
różne podejścia i teorie potrzeb w
sferze motywowania np. Maslow,
Aldorfer, Mc Cleyland)



Jednostronne, nie bierze pod uwagę
wielu innych, istotnych czynników np..
kapitał, rynek, właściciele, prawo,...

14

Podejście marketingowe



Podejście całościowe, ale pomija
niektóre elementy, np. ekologia,
SOP,czynniki techniczno-produkcyjne,...



Zorientowane na klienta, (partnerstwo)



Podporządkowanie rynkowi interesów
pracodawcy i pracobiorcy



Marketing jako część i podstawa NOP

15

Podejście ekologiczne



Rozwój przedsiębiorstwa uzależniony od
równowagi ze środowiskiem naturalnym



Przedsiębiorstwo w zakresie decyzji i
działań powinno uwzględniać konieczność
utrzymania tej równowagi



Podejście to ma charakter jednostronny



Wzrost rangi problemów ekologicznych

16

Podejścia do NOP – wnioski

ogólne



Przedsiębiorstwo kompleksowo opisują

i wyjaśniają jego funkcjonowanie

podejścia: systemowe, czynnikowe,

decyzyjne i marketingowe



W NOP znajduje zastosowanie każde

z analizowanych podejść –

utylitarność wynika z konkretnych

potrzeb badawczych lub praktycznych



W NOP procesy gospodarowania w

przedsiębiorstwie opierają się na

sądach wartościujących o charakterze

wtórnym

17

Rozwój nauki o przedsiębiorstwie



Początki związane z rozwojem przemysłu,

(obszar niemiecki),początki XX wieku



Równoległy rozwój TOZ



Prekursor NOP: J. Savary



Rozwój wiedzy w zakresie ekonomiki

i zarządzania przedsiębiorstwem

handlowym do końca XIX wieku



1920 rok – NOP jako odrębna dyscyplina



1937 rok – R.H. Coase artykuł o istocie

przedsiębiorstwa



Polska – EiOP, Prof. Krzyżanowski, rozwój

NOP w ostatnich dwóch dziesięcioleciach

18

Rozwój wiedzy o

przedsiębiorstwie

Krytyka podejścia

neoklasycznego

Podejście

behawiorystyczne

Przedsiębiorstwo

w ujęciu

teorii agencji

Koncepcja

menedżerska

Przedsiębiorstwo

jako mechanizm

alokacji zasobów

Przedsiębiorstwo

w ujęciu

teorii zasobowej

Źródło: opracowanie własne

19

Podejścia neoklasyczne do

przedsiębiorstwa



Przedsiębiorstwo jako „czarna

skrzynka”, ważne wejście i wyjście



Optymalna kombinacja czynników

produkcji – max. zysku lub min.

kosztów = zasada racjonalnego

gospodarowania



Model prosty, logicznie konsekwentny,

nadaje się do zastosowania metod

analizy ilościowej, pozwalające łatwo

opisać skutki zmian w warunkach jego

działania

20

Krytyka podejścia

neoklasycznego



Model w/w nie przystaje do rzeczywistości



W praktyce występuje niedobór informacji
kierownictwa uniemożliwia optymalizację



Wystarczają rozwiązania
satysfakcjonujące a nie optymalne



Należy badać i analizować wnętrze
przedsiębiorstwa, struktura, procesy,
relacje, zmiany,..., ma ono istotny wpływ
na funkcjonowanie i wyniki ekonomiczne

21

Koncepcja menedżerska



Rozwój w latach sześćdziesiątych XX

wieku



Doświadczenia korporacji

amerykańskich – rozproszona własność,

zarządzanych przez menedżerów

(niewielki udział lub brak udziału we

własności korporacji)



Rozdzielenie własności od zarządzania,

dominacja interesów własnych

menedżerów i maksymalizacja

osobistych korzyści w ramach

ograniczeń korporacyjnych

22

Podejście behawiorystyczne

(H. Simon)



Próba znalezienia odpowiedzi na pytanie
jak przedsiębiorstwa podejmują decyzje
w warunkach niepewności i złożoności



Czy ekonomiczne pojęcie racjonalności
metodologicznej można zastosować do
wyjaśnienia zachowań przedsiębiorstwa?



Ważne są zarówno warunki i efekty jak i
analiza rzeczywistego przebiegu procesu

23

Podejście behawiorystyczne c.d.



W praktyce ludzie kierują się ograniczoną

racjonalnością, wybory satysfakcjonujące,

konieczne kryteria dla ustalenia minimum

satysfakcji przy wyborach



Poziom aspiracji i poziom osiągnięć



Nacisk = aspiracje – osiągnięcia



Apatia = osiągnięcia większe niż aspiracje



Frustracja = zbyt wysokie aspiracje



Racjonalność proceduralna: procesy

poznawcze dla rozwiązywania problemów

decyzyjnych

24

Przedsiębiorstwo jako

mechanizm alokacji zasobów



System zarządzania przedsiębiorstwem
jako alternatywa dla rynkowego
mechanizmu alokacji zasobów – przydział
dysponowanych zasobów do realizacji
celów i zadań



Zastępuje wewnątrz sygnały cenowe,
regulujące alokację zasobów w otoczeniu



Mechanizm rynkowy: bezosobowość,
równoważenie popytu i podaży
(„niewidzialna ręka rynku”

25

Przedsiębiorstwo jako

mechanizm alokacji zasobów

c.d.



Mechanizm przedsiębiorstwa: osobowy
(„widzialna ręka”), hierarchiczny system
zarządzania, decyzje alokacyjne i
uruchamianie środków



Dlaczego niektóre działania gospodarcze są
wyłączone z bezpośredniej regulacji
rynkowej? = dlaczego istnieją
przedsiębiorstwa (interes właścicieli)?



Od czego zależy podział procesów
alokacyjnych między sferę rynkową i
menedżerską?

26

Przedsiębiorstwo jako

mechanizm alokacji zasobów

c.d.



Oszczędność na kosztach transakcyjnych

– przedsiębiorstwo jako tańsza forma

(metoda) organizacji gospodarki:

tworzenie cen, umowy w transakcjach

rynkowych, koszty długookresowych

powiązań kooperacyjnych (niepewność),

różne traktowanie przez rząd transakcji

zawieranych na rynku i działań wewnątrz

przedsiębiorstw



Teoria kosztów transakcyjnych (Nowa

Szkoła (Ekonomia) Instytucjonalna O.

Wiliamson, A. A. Alchian, H. Demsetz).

27

Teoria kosztów transakcyjnych



Produkować czy kupować? – oszczędność
sumy kosztów transakcyjnych i
produkcyjnych



Wielkość i struktura wewnętrzna firmy
kształtują się na poziomie, na którym koszty
internalizacji dodatkowej transakcji = koszt
zorganizowania tej transakcji przez rynek



Specyficzne koszty internalizacji: koszty
wewnętrznej koordynacji działań w firmie,
koszty błędów decyzyjnych, koszty
zastosowania dodatkowych czynników
produkcji

28

Teoria kosztów transakcyjnych

c.d.



Inne motywy: organizacja

(skuteczność) zarządzania, pozycja

monopolistyczna firmy



Które rodzaje transakcji są efektywniej

organizowane przez rynki, a które przez

przedsiębiorstwa?



Produkcja zespołowa: (nie można wycenić

efektów nakładów indywidualnych), rynek

płaci za produkt (efekt pracy zespołowej),

brak zainteresowania zwiększaniem

wydajności indywidualnej, konieczność

kontroli (menedżerowie), motywowania,....,

kontrakty indywidualne negocjowane

29

Teoria kosztów transakcyjnych

c.d.



Charakter majątku produkcyjnego

tworzy lepsze warunki alokacji niż rynek
(Wiliamson), gdy wartość tego majątku w
zastosowaniu alternatywnym lub u innych
użytkowników jest znacznie niższa



Przy powtarzalności transakcji opłacalne jest
zorganizowanie produkcji i wykorzystanie
wyrobu w jednym przedsiębiorstwie



Występują także inne motywy wyjaśniane
przez inne teorie i podejścia

30

Przedsiębiorstwo w świetle teorii

agencji

Relacja

pryncypał – agent

właściciele – menedżerow

ie

menedżerowie - pracownicy

Kontrakt

Niepewność

Asymetria

informacji

Interes własny

Źródło: opracowanie własne

31

Rodzaje kontraktów według

teorii agencji



Kontrakt oparty na wyniku:

wynagrodzenie agenta zależy

wyników przedsiębiorstwa,

maksymalizacja wyniku lub określanie

z góry jego poziomu, np. akord,

umowa o dzieło



Kontrakt oparty na

zachowaniu:

wynagrodzenie agenta

z góry ustalone i niezależne od

wyników np. czasowa forma płac

32

Wnioski wynikające z teorii

agencji



Jeśli kontrakt między P a A oparty jest na
wyniku, to istnieje wysokie
prawdopodobieństwo, że A będzie zachowywał
się zgodnie z interesem P



Jeśli P posiada informacje umożliwiające
weryfikację zachowania A, to istnieje wysokie
prawdopodobieństwo, że A będzie zachowywał
się zgodnie z interesem P



Zawieranie kontraktów opartych na
zachowaniu wymaga rozbudowy systemów
informacyjnych, kontrakty oparte na wyniku
nie wymagają rozbudowy systemów
informacyjnych

33

Wnioski wynikające z teorii agencji

c.d.



Niepewność osiągnięcia wyniku skłania do
zawierania kontraktu opartego na zachowaniu



Niechęć A do ryzyka skłania go do zawierania
kontraktów opartych na zachowaniu



Niechęć P do ryzyka skłania go do preferowania
kontraktów opartych na zachowaniu



Potencjalny lub realny konflikt celów A i P
skłania do oparcia kontraktu na wyniku, a nie
zachowaniu A

34

Wnioski wynikające z teorii agencji

c.d.



Możliwość zaprogramowania zadania
zwiększa prawdopodobieństwo wyboru
kontraktu opartego na zachowaniu



Możliwość pomiaru wyniku ułatwia
zawarcie kontraktu opartego na wyniku



Dłuższy czas trwania kontraktu skłania
do zawierania kontraktu opartego na
zachowaniu, a nie na wyniku

35

Teoria zasobowa

przedsiębiorstwa

Zasoby

Umiejętności

Kompetencje

Kluczowe kompetencje

Źródło: „Podstawy nauki o przedsiębiorstwie” pod red.

J. Lichtarskiego, Wyd. AE we Wrocławiu, Wrocław 2003,

s.39

36

Cechy zasobów i umiejętności

stanowiących o przewadze

strategicznej

rzadkość

komplementarność

możliwość

imitacji

substytucyjność

zdolność

do zmian

trwałość

ograniczoność

w nabywaniu

Z i U = czynniki

sukcesu w branży

Źródło: opracowanie własne

37

Rozwój wiedzy o zarządzaniu

przedsiębiorstwem

Okres

przednaukowy

Szkoła

zachowań

Podejście systemowe

w teorii zarządzania

Okres

klasyczny

Szkoła

matematyczna

Obecna faza rozwoju

wiedzy

o przedsiębiorstwie

Źródło: opracowanie

własne

38

Koniec

Dziękuję za uwagę