Organizacja pracy z uczniem

ze specjalnymi potrzebami

edukacyjnymi

Dęblin 15.09.2010

Dziecko niewidome i słabo

widzące

mgr Grażyna Zając

I Definicje

Ze względów edukacyjnych możemy w
środowisku szkolnym wyróżnić w grupę
dzieci niewidomych i słabo
widzących.
Dokonując takiego podziału bierzemy
pod uwagę:

– ostrość wzroku ucznia po maksymalnej

korekcie optycznej;

– jego funkcjonowanie wzrokowe, czyli

umiejętność wykonywania czynności z
wykorzystaniem wzroku.

Za uczniów niewidomych uznaje się tych
uczniów, którzy zupełnie nie widzą lub
ich ostrość wzroku nie przekracza
1/20 normalnej ostrości widzenia przy
zastosowaniu szkieł korekcyjnych albo
gdy ich pole widzenia jest ograniczone
do przestrzeni zawartej w 20%.

Do grupy uczniów słabo widzących
zalicza się tych, których ostrość widzenia
po korekcie optycznej sięga 0,3 pełnej
ostrości.
Uczniowie słabo widzący – z uwagi na
zaburzenia rodzaju widzenia – mają
zróżnicowane kłopoty i trudności.
Jest to bardzo niejednorodna grupa.

Możliwości wzrokowe

nę

Wyposażenie i dyspozycje indywidualne

Pole widzenia

Motoryka

Funkcje mózgowe

Recepcja światła i barwy

Ostrość

św

fiz

Model funkcjonowania

wzrokowego

Anne L. Corn

Następstwa funkcjonalne

uszkodzenia narządu

wzroku

Schorzenia układu wzrokowego wpływają
na ograniczenia i trudności w percepcji
wzrokowej osób słabo widzących.

Do następstw funkcjonalnych należą:

Obniżenie ostrości wzroku

Prawidłowa ostrość wzroku pozwala na
widzenie bardzo małych przedmiotów.
Osoby

obniżoną

ostrością

mają

zmniejszoną

zdolność

spostrzegania

szczegółów,

nie

widzą

obiektów

określonej wielkości z odległości, z jakiej
widzi oko pełnosprawne.

Ubytki w polu widzenia.

Mogą dotyczyć centralnego (mroczek
centralny)

lub

obwodowego

pola

widzenia.

Ubytki w obwodowym polu widzenia mogą
mieć róż-ne formy, np.: zawężające się pole
widzenia, aż po widzenie lunetowe lub
widzenie połowiczne, polega-jące na braku
połowy widzenia, np. po lewej lub prawej
stronie.

Występują także ubytki mieszane, (mroczki
występują w różnych obszarach pola
widzenia).

Zaburzenie

wrażliwości

światło.

Może

przyjąć

formę

olśnień

spowodowanych

np.

przez

gładkie,

błyszczące powierzchnie odbijające światło
lub światłowstrętu (osobie przeszkadza
zbyt duża ilość światła), albo formę
światłolubności – zapotrzebowanie
na dodatkowe źródło światła.

Obniżenie

wrażliwości

kontrast.

Polega na tym, że osoba dla lepszego
widzenia potrzebuje dużego kontrastu
pomiędzy figurą, tekstem, a tłem.

Ślepota zmierzchowa.

Jest to zaburzenie widzenia o zmierzchu,
nazywane też kurzą ślepotą.

Zaburzenie adaptacji do światła i
ciemności.

Jest to

zaburzenie widzenia do zmiennych

warunków

oświetleniowych

Czas

potrzebny do zaadaptowania się oka do
nowych warunków – z jasnego w ciemne
(z

nasłonecznionego dworu do ciemnego

pomiesz-czenia) jest stosunkowo długi i
może trwać do pięciu minut.

Zaburzenie spostrzegania głębi

Zmienność widzenia

Zaburzenie widzenia barw

Dwojenie

Ból

Męczliwość

Łzawienie

Zniekształcenie obrazu

Oczopląs

Łukasz Ostałowski

• Występuje u niego zanik tarczy nerwu wzrokowego obu

oczu, oczopląs. Z diagnozy okulistycznej : pływające ruchy
gałek ocznych, oczopląs, pole widzenia orientacyjne
( obwodowo zakątkowe, zaburzenia widzenia barwnego),
wskazanie na korzystanie z pomocy audiowizualnych.
U chłopca występuje sprzężona niepełnosprawność
ze względu na mózgowe porażenie dziecięce
z niedowładem czterokończynowym i upośledzeniem
umysłowym w stopniu umiarkowanym oraz padaczką.

Kamil Kozak

• MPDz, upośledzenie umysłowe w

stopniu lekkim.

• Rozpoznanie okulistyczne:
• Zanik prosty nerwów wzrokowych, zez

rozbieżny naprzemienny (OP częściej),

• Dno OPL - tarcze n II blade, granice

wyraźne,

naczynia

tętnicze

dość

wąskie, siatkówka różowa przyległa,
okolice plamek bez zmian.

Chłopiec patrzy obuocznie, preferencja
- OL, fiksacja - centralna, obwodowe
pole widzenia -ograniczone obwodowo
szczególnie w części dolnej, brak
zbieżności - oczy ustawione w zezie
rozbieżnym, śledzenie obiektów -
skokowe, czasem gubi obiekt, poziom,
pion, ukośnie, po okręgu - dość płynnie,
skokowo w dolnych obszarach;
skrajnym ustawieniom oczu towarzyszy
delikatny oczopląs, przy śledzeniu i
przenoszeniu spojrzenia ruchom oczu
towarzyszy ruch głowy

Oczopląs

• mimowolne ruchy gałek ocznych. Jest to

częsty stan wtórny przy poważnym obniżeniu
ostrości wzroku dziecka. Oczopląs nie
powoduje jakichś istotnych zmian w widzeniu
(np. wrażenia poruszania się przedmiotów),
niemniej jednak wymaga specjalnego wysiłku
przy skupieniu wzroku przez co powoduje
szybkie męczenie się patrzącego. Stwierdzono,
że w miarę rozwoju umiejętności widzenia
oczopląs znacznie się zmniejsza.

Zanik nerwu wzrokowego

powoduje pogorszenie się widzenia,
często potrzebne jest wtedy silne
powiększenie i duża ilość światła.
Widzenie w tych warunkach jest
zmienne, często zależy od stosowanych
aktualnie leków.

Niedowidzący z chorobami nerwu

wzrokowego bardzo słabo rozróżniają
jasne przedmioty na ciemnym tle.
Lepiej widzą ciemne figury na jasnym
tle. Osoby krótkowzroczne lepiej widzą
jasne figury na ciemnym tle.

Zarówno zez, jak i oczopląs wpływają bardzo
na wygląd twarzy dziecka — wada wzroku
staje się widoczna. Dlatego też często przy
zezie podejmuje się leczenie operacyjne w
celu kosmetycznej poprawy wyglądu
dziecka. Jednak najczęściej nie dają one
istotnych zmian w widzeniu. Przy takim
połączeniu schorzeniu

konieczna jest duża

ilość światła i dobre oświetlenie przedmiotu
spostrzeganego

, konieczne jest także

korzystanie ze szkieł optycznych. Dziecko
powinno siedzieć blisko tablicy i otrzymywać
przedmioty przeznaczone do oglądania do
ręki. Optymalne oświetlenie miejsca pracy
powinno wynosić od 250 do 700 lux.

Adaptacja klasy i szkoły

pod kątem

potrzeb i możliwości

ucznia

z dysfunkcją wzroku

Na podstawie opracowania: Mirosławy Błaziak i Aldona

Kałkus

(Ośrodek Szkolno – Wychowawczy dla Dzieci i Młodzieży

Słabowidzącej

w Lublinie)

Coraz częstszym staje się fakt nauki
dziecka

słabo

widzącego

lub

niewidomego w szkole ogólno-dostępnej.
By ten czas był dla niego źródłem
satysfakcji, komfortu psychicznego i
samo-realizacji, należy spełnić kilka
warunków:

1. Dokonać adaptacji miejsca pracy

ucznia.

Zapewnić

uczniowi

odpowiednie

oprzyrządowanie i wyposażenie we
właściwe pomoce i materiały.

Zapewnić

specjalistyczną

opiekę

pedagogiczną.

1. Adaptacja miejsca pracy.

Dokonując

modyfikacji

szkolnego

środowiska,

aby

uwzględnić

potrzeby

ucznia słabo widzącego i niewi-domego,
powinniśmy

rozpocząć

działania

prostych technicznie zmian w zakresie:

– odpowiedniego oświetlenia,

– kontrastu kolorystycznego,

–

wielkości wykorzystywanych pomocy

dydaktycznych,

– zorganizowania przestrzeni,

Oświetlenie

Pamiętajmy, że światło słoneczne jest
najbardziej

naturalnym

rodzajem

oświetlenia.

Najkorzystniejszym

typem

oświetlenia

sztucznego

jest

światło

mieszane:

jarzeniowe do ogólnego oświetlenia klasy,
korytarza

czy

innego

pomieszczenia

szkolnego, a dodatkowo światło żarowe do
pracy z bliska.

Dodatkowa

lampa

powinna

być

zaopatrzona w ru-chome ramię, a obudowa
żarówki osłaniać ją całą, by żarówka nie
wystawała

poza

obudowę.

Lampkę

ustawiamy po przeciwnej stronie w
stosunku do ręki pracującej dziecka; do
czytania źródło światła powinno być
umieszczone po tej stronie, po której
uczeń ma lepsze oko. W tym miejscu
należy zwrócić uwagę na zjawisko olśnień
rażącym

światłem,

najczęściej

spowodowane odbiciem promieni od
błyszczących blatów ławek, parkietu,
luster, szyb w meblach lub oknach.

By tego uniknąć powinniśmy pamiętać o
zabez-pieczeniu

klasie

możliwości

zasłaniania okien. Pamiętać również należy
o potrzebach ucznia słabo-widzącego ze
światłowstrętem. Ławkę dla takiego ucznia
ustawiamy tyłem do okna i z dala od niego.

Kontrast

Na terenie szkoły należałoby wprowadzić
oznaczenie

pierwszego

ostatniego

stopnia schodów jaskrawą farbą lub taśmą
odblaskową, kontrastującą z kolorem
posadzki. Dla bezpieczeństwa ucznia
niewidomego ostrzeżenie o zbliżających
się schodach wykonujemy z paska o
wyczuwalnej fakturze. Krawędzie drzwi,
szafek, parapety, włączniki światła też
oznaczamy jaskrawym kolorem. Listwy
przypodłogowe

oraz

framugi

drzwi

pomalujmy kolorem kontrastującym z
podłogą i ścianami.

Duże powierzchnie malujemy matowymi
farbami o mocnych, czystych kolorach.
Zadbajmy o to, by tablica była duża,
czarna lub ciemnozielona, matowa, gładka
i dobrze oświetlona, a kreda miękka –
biała albo żółta. Blaty powinny mieć
matowe

powierzchnie

lub

matowe

podkładki, najlepiej jednobarwne. Również
jednobarwna, bez wzorów, powinna być
wykładzina dywanowa, która stanowi
niezbędny

element

wyposażenia

sali

lekcyjnej zwłaszcza w klasach nauczania
zintegrowanego.

Wielkość

Nauczyciel winien sprawdzić, z jakiej
odległości oraz jakiej wielkości litery i
przedmioty

uczeń

widzi

najlepiej

pozwalać

podchodzenie

oglądanych obiektów, by ułatwić ich
poznanie. Przedmioty o zbyt dużych
rozmiarach

starajmy

się

zastępować

modelami.

Przestrzeń

W klasie stoliki i krzesła ustawmy w taki
sposób, by powstała wyraźnie określona
ścieżka komunika-cyjna. Będzie to z
korzyścią zarówno dla uczniów słabo
widzących lub niewidomych, jak i dla
uczniów pełnosprawnych. Ważne jest, by
nauczyciel zwracał uwagę uczniów na
potrzebę zachowania ładu w sali lekcyjnej,
na dostawianie krzesełek do stolika,
wieszanie plecaków lub umieszczanie ich
w odpo-wiednich miejscach

O ewentualnych zmianach w urządzeniu
klasy zawsze należy poinformować ucznia
z dysfunkcją wzroku. Dobrze jest przyjąć
zasadę, by drzwi do klasy pozostawiać albo
zamknięte, albo całkowicie otwarte.

W pierwszych dniach roku szkolnego
warto

przeprowadzić

dla

wszystkich

uczniów lekcję orientacji. Dzięki temu
uczeń słabo widzący lub niewidomy będzie
umiał zlokalizować i dojść np. do WC,
jadalni, świetlicy, szatni, sekretariatu.

W miarę możliwości nauczyciel powinien
poświęcić temu dodatkowy czas, bądź
zasugerować rodzicom, by o to zadbali.
Dzięki temu dziecko poczuje się w nowym
otoczeniu bezpiecznie i niezależnie. W
klasie należy pomóc uczniowi w nabyciu
orientacji

usta-wieniu

mebli,

umiejscowieniu

stanowisk

pracy

ulubionych kolegów, biurka nauczyciela.

Jeśli uczeń jest niewidomy, postarajmy się
o

oznaczenia

dotykowe,

najlepiej

wypukłe, na szafki, półki ucznia, półki z
określonymi pomocami, kartami pracy,
przyborami. Można je oznaczyć podpisami
brajlowskimi.

Oznaczenia

podpisy

powinny być tak umieszczone, żeby
dziecko mogło do nich swobodnie sięgnąć
ręką. Od początku kładźmy nacisk na
porządkowanie przez ucznia swoich rzeczy
na półce.

Stałość w ustawieniu sprzętów jest
również istotna w przypadku ucznia
słabo widzącego. Z myślą o nim umieśćmy,
najlepiej na poziomie oczu, duże napisy
z

informacjami

dotyczącymi

rozmieszczenia pomocy. Litery powinny
być duże, drukowane, na matowym,
kontrastowym tle.

Pamiętajmy o kontrastowym zestawianiu
pomocy - wpłynie to na poprawę
widoczności. Pomoce kilkuelementowe,
drobne starajmy się umieszczać w
pojemnikach,

najlepiej

zamykanych.

Dobrym pomysłem może być również
wykończenie kilku ławek (niekoniecznie
tylko

dla

niewidomego

lub

słabo

widzącego)

specjalną

listwą

przymocowaną dookoła całego blatu, by
tworzyła

nieco

podwyższony

brzeg.

Zapobiegnie to zsuwaniu się z blatu stolika
przypadkowo

potrąconych

rzeczy,

uczniowi zaoszczędzi kłopotu.

Przy

ewentualnym

zakupie

nowego

sprzętu postarajmy się zaopatrzyć salę
lekcyjną

ławki

z ruchomym blatem. Dają one możliwość
ustawienia blatu pod różnym kątem.
Dzięki temu uczeń słabo widzący może
regulować odległość np. do czytanego
tekstu, tak, by zachować prawidłową
postawę ciała.

TRUDNOŚCI DZIECKA SŁABO

WIDZĄCEGO:

czytanie obszernych tekstów z

podręczników oraz lektur szkolnych,
- odczytywanie zapisów z tablicy,
- odczytywanie i pisanie długich ciągów
działań matematycznych i wzorów
chemicznych,
- czytanie map zagęszczonych różnymi
elementami graficznymi,

nadążanie z robieniem notatek w

czasie lekcji,
- przygotowanie obszernych prac
pisemnych,
- konieczność zbyt długiego
korzystania ze wzroku przy
odrabianiu dużej ilości zadań
domowych.

2. Odpowiednie
oprzyrządowanie
i wyposażenie ucznia we
właściwe
pomoce i materiały.

Ucznia powinien korzystać z pomocy
optycznych na zajęciach szkolnych Jeżeli
dziecko nie korzystało z porad
instruktora widzenia, należy zainicjować
ten kontakt (PZN), głównie w celu
dobrania odpowiedniej pomocy optycznej
oraz

dokonania

funkcjonalnej

oceny

widzenia i ewentualnego uczestnictwa
w zajęciach z rehabilitacji wzroku.

Uczniowi ze szkoły masowej przysługują
dodatkowe godziny rewalidacyjne, w
ramach których mogą być prowadzone:

– usprawnianie widzenia,

– orientacja przestrzenna,

– nauka pisma punktowego.

Rodzaje pomocy optycznych

– lupa (powiększenie od kilku do

kilkunastu);

– powiększalnik TV (powiększenia obrazu

nawet do 64 razy; może być używany do
czytania,

pisania,

rysowania,

kolorowania, oglądania zdjęć, map i
rysunków);

– luneta lub lornetka (do obserwacji z

daleka w pomieszczeniu – np. tablicy i do
spostrzegania obiektów w terenie)

– okulary z filtrem (podwyższające

kontrast)

Przybory i urządzenia do pisania

brajlem

– maszyna brajlowska (elektroniczna lub

zwykła),

– piórnik brajlowski,
– kostka do nauki brajla,
– alfabet brajla w foliogramie,
– papier brajlowski,
– tabliczka i dłutko brajlowskie,
–

komputer

oprogramowaniem

oprzyrządowaniem

dla

osób

niewidomych i słabo widzących,

–

pomoce

szkolne

oznaczeniami

brajlowskimi (kubarytmy, mapa, globus,
linijka, ekierka)

Podręczniki

Podręczniki wydane w wersji brajlowskiej
lub

drukiem

powiększonym

można

pożyczać

bibliotekach

Polskiego

Związku Niewidomych, szkołach dla słabo
widzących i niewidomych lub zamawiać
ich wydrukowanie w Centralnym Zakładzie
Wydawnictw

Nagrań

PZN

(ul.

Konwiktorska 9, Warszawa).

Ministerstwo Edukacji Narodowej do roku
2008 zlecało wydawanie bezpłatnych
podręczników dla uczniów z dysfunkcją
wzroku w brajlu i powiększonym druku.
Spośród wielu tytułów zatwierdzonych do
użytku szkolnego przez MEN, do adaptacji
w brajlu i powiększonym druku dla
każdego

poziomu

nauczania

poszczególnych

przedmiotów

zatwierdzano zwykle jeden podręcznik.
Podręczniki otrzymały wszystkie ośrodki
szkolno-wychowawcze dla niewidomych i
słabo widzących, niektóre kuratoria,
Biblioteka Centralna PZN.

Podręczniki są wypożyczane uczniom na
czas nauki - okres 10 miesięcy. Została też
uruchomiona

strona

internetowa

http://www1.men.gov.pl/caecus

na której

udostępniono do pobrania dla uczniów
niewidomych

adaptacje

podręczników

szkolnych

(lub

ich

pierwszych

części/rozdziałów) kształcenia ogólnego
przeznaczonych

klasy

szkoły

podstawowej i I klasy gimnazjum,
opracowanych zgodnie z nową podstawą
programową.

Dyrektorzy ośrodków specjalnych, szkół
integra-cyjnych i ogólnodostępnych, w
których uczą się uczniowie z problemami
wzroku

mogą

pobrać

for-mularz

oświadczenie, wypełnić go i przesłać pod
adres:

Ministerstwo Edukacji Narodowej,
Departament Zwiększania Szans Edukacyjnych,
Aleja J. Ch. Szucha 25,

00-0918 Warszawa

z dopiskiem "Podręczniki dla uczniów
niewidomych" oraz na adres e-mail:

lidia.jozwiak@men.gov.pl

Przybory do pisania i czytania słabo
widzących

– zeszyty z pogrubioną linią (PZN).
Indywidualnie trzeba dobrać odpowiedni
przyrząd do pisania. Może nim być
cienkopis,

flamaster

pogrubioną

końcówką.

– skoroszyty z notatkami (kartki z notatkami
ucznia, który pisze duże litery i cyfry – bo
tylko takie widzi...),

– stoliki z ruchomymi blatami,

– podstawka do książek oraz tzw.
„okienko” do czytania (prostokąt ciemnego
kartonu z wyciętym otworem, odsłaniający
tylko jedną linijkę tekstu).

– „książka mówiona” (tzn. nagrany audio
tekst literacki), którą zwykle można
wypożyczyć w kilku bibliotekach w danym
mieście lub bibliotece PZN,

– dyktafon (do wykorzystywania zwłaszcza
na lekcjach języka obcego),

Specjalistyczna

opieka

pedagogiczna.

Pracujący

klasie

integracyjnej

nauczyciel powinien znać metody pracy z
uczniami z dysfunkcją wzroku i tak
planować zajęcia dla uczniów pełno- i
niepełnosprawnych, by realizowane treści
były takie same, natomiast metody
dostosowane do możliwości uczniów słabo
widzących i niewidomych.

Wskazane jest utrzymywanie stałego
kontaktu

PZN

oraz

lekarzem

opiekującym się uczniem (przez Rodziców
dziecka)

V Jak pomóc uczniom słabo

widzącym

i niewidomym w

szkole masowej –

wskazówki

dla nauczyciela

1. Uczeń słabo widzący i niewidomy

powinien dokładnie poznać klasę, szkołę i
jej najbliższe otoczenie.

2. Uczeń słabo widzący powinien mieć

dobrane pomoce optyczne i nieoptyczne
zależnie

swoich

indywidualnych

potrzeb.

Miejsce

pracy

dziecka

należy

dostosować

jego

potrzeb:

odpowiednie oświetlenie, blisko tablicy i
blisko nauczyciela. Ważnym czynnikiem
na stanowisku pracy jest kontrast. O
kontraście warto pamiętać malując sale,
korytarze, drzwi itp. Przy wyborze
miejsca warto skorzystać z uwag i
sugestii samego ucznia.

4. Powierzchnie, na których pracuje uczeń

słabo

widzący

nie

powinny

być

błyszczące i gładkie.

5. Warto zapoznać kolegów i koleżanki z

klasy z problemami wzroku uczniów
słabo widzących i niewidomych, tworząc
atmosferę życzliwości, zrozumienia i
wzajemnej pomocy, a jednocześnie
stwarzającej możliwość jak największej
samodzielności.

6. Podręczniki dla ucznia słabo widzącego

powinny

zawierać

powiększoną

czcionkę, dla ucznia niewidomego – w
brajlu.

7. Pomoce dydaktyczne uczeń słabo

widzący i niewidomy powinien dostać do
„obejrzenia” z bliska, z możliwością
wzięcia do rąk.

8. Dobierając zeszyty i przybory do pisania

należy

uwzględnić

indywidualne

możliwości i potrzeby ucznia i korzystać
z jego sugestii.

9. Nie należy przywiązywać większej wagi

do kaligrafii ucznia słabo widzącego.
Bardziej należy zwracać uwagę na
wysiłek włożony w pisanie.

10. Notatki prowadzone w czasie lekcji

przez samego ucznia należy ograniczyć
do niezbędnych syntetycznych zapisów.

11. Stosować alfabet ucznia powiększony

do wielkości 2 cm.

12. Stosować ćwiczenia z matematyki i

języka polskiego powiększone 1,5 raza.

13. Polecenia lub tematy na sprawdzianie i

inne teksty dawać napisane na kartkach
czarnym flamastrem.

14. Zaopatrzyć dziecko słabo widzące w

tabliczkę, na której będzie próbował
rozwiązywać zadania, które inne dzieci
akurat rozwiązują na tablicy.

15. Przy zadawaniu prac pisemnych na

lekcji lub do domu należy wziąć pod
uwagę wolniejsze tempo pracy ucznia
słabo widzącego.

16. Stworzyć możliwość pisania prac

domowych

sprawdzianów

komputerze (dotyczy to zwłaszcza
dłuższych prac pisemnych).

17. Zwłaszcza w klasach starszych warto

umożliwić korzystanie z dyktafonu,
kaset

nagranymi

lekturami

komputera.

18. Umożliwić nagrywanie dłuższych

tekstów z podręcznika, aby uczeń mógł
je przesłuchiwać.

19. Warto zapewnić pomoc rodziców lub

kolegów przy czytaniu materiału do
opanowania

poszczególnych

przedmiotów.

20. W przypadku ucznia niewidomego

dodatkowo należy pamiętać o kilku
wskazówkach:

 Wchodząc do pomieszczenia, w którym

znajduje się uczeń niewidomy trzeba
zasygnalizować swoją obecność, a
opuszczając je - uprzedzić, że się
odchodzi.

 Nie należy dotykać osoby niewidomej

bez

wcześniejszego

słownego

uprzedzenia.

 W kontaktach słownych z osobą

niewidomą nie trzeba mówić głośniej,
niż do innych osób.

 Uczeń niewidomy powinien uczyć się
samodzielności. Gdy sobie nie radzi -
trzeba zapytać czy i jakiej pomocy
oczekuje.

 W towarzystwie osób niewidomych
można swobodnie używać słów typu
popatrz, widzisz, proszę spojrzeć,
zobacz. Zwroty te na ogół są odbierane
pozytywnie. Osoba niewidoma używa
takiego samego języka, jak widzący.

 Przy określaniu kierunków można
używać zwrotów na prawo, na lewo,
niżej, wyżej, nad, pod, jak również
określać je przy pomocy kierunków świata.

 W trakcie posiłku można podpowiedzieć
uczniowi niewidomemu, co znajduje się na
talerzu posługując się tarczą zegara (np.
kotlet jest na godzinie siódmej, surówka
na godzinie dwunastej itp.)

21. Podkreślanie mocnych stron ucznia
oraz rozwijanie jego indywidualnych
zainteresowań
i zdolności.