Historia filozofii

dr Adam Barabasz 

Rok akademicki 2010/11

 

 

Przejawy duchowości 

starożytników, które 

wytworzyły dogodny grunt 

pod refleksję filozoficzną

• Poematy Homera, 
• Teogonia Hezjoda, 
• Bogowie w  religii publicznej,
• Religia orficka, 
• Uwarunkowania społeczno-

ekonomiczne,  

 

 

Problemy filozofii 

starożytnej

• Problematyka kosmologiczna – arche’,
• Problematyka moralna- arete’,
• Problematyka epistemologiczna, 

metafizyka, ontologia,

• Problematyka estetyki, piękna, sztuki, 
• Problematyka mistyczno-religijna,

 

 

Okresy filozofii starożytnej

• VI w., p.n.e., do 529 roku – zamknięcia przez 

cesarza Justyniana bibliotek pogańskich,

• Okres naturalistyczny- filozofia przyrody, 
• Okres humanistyczny- Sofiści i Sokrates, 
• Okres wielkich syntez - Platon i Arystoteles, 
• Okres szkół hellenistycznych – epikureizm, 

stoicyzm, sceptycyzm, 

• Okres religijny- chrześcijaństwo,

 

 

Cechy filozofii

• Filozofia- phileo sophia – 

umiłowanie mądrości

• Ontologia- nauka o bycie, 
• Epistemologia – nauka o poznaniu, 
• Metafizyka - …Arystoteles,
• Cechy: wyjaśnić wszystko, wyjaśnić 

racjonalnie, dla prawdy,

 

 

Problematyka 

kosmologiczna

• Tales z Miletu i znaczenie terminu 

arche’- woda,

• Anaksymander – bezkres jako zasada,
• Anaksymenes- powietrze jako zasada,
• Heraklit z Efezu - ogień jako zasada,
• Szkoła Pitagorasa- liczba jako zasada, 

 

 

Ksenofanes i Eleaci

• Parmenides- teoria bytu: byt jest, a 

niebytu nie ma,

• Cechy bytu: wieczny, ciągły, 

niepodzielny, stały i jeden, 

nierozerwalnie związany z myślą,

• Zenon z Elei- paradoksy: 

np.,Achilles i żółw

• Melisos z Samos, 

 

 

Sofiści i Sokrates

• Przesłanki pojawienia się Sofistów:
• Wyczerpanie zasobów filozofii 

przyrody, 

• Napływ metojków do miast, 
• „kryzys arystokracji”, 
• Uwarunkowania społeczno- 

ekonomiczne: rozwój handlu i żeglugi

 

 

Protagoras z Abdery

• „…człowiek jest miarą 

wszechrzeczy….istniejących, że 
istnieją…………., że nie istnieją…”, 

• Cechy nurtu: relatywizm, 

subiektywizm, indywidualizm, 
konwencjonalizm,

• Sofista- wędrowny nauczyciel, który 

za nauczania pobiera pieniądze,

 

 

Cele sofistyki

• Nauczanie - wiedza jest dostępna 

dla wszystkich „posiadanie wiedzy 
nie jest związane ze szlachectwem 
krwi”,

• Oświecenie ludzi – krytyka 

zwyczajów, religii, tradycji;

• Gorgiasz, Hippiasz, Antyfont, 

 

 

SOKRATES 

• Metoda maieutyczna, 
• Metoda elenktyczna, 
• Daimonion, 
• Dusza 
• Enkrateia, eleutheia:
• „Wiem, że nic nie wiem”
• Zarzuty stawiane Sokratesowi, 

 

 

Szkoły sokratyczne

• Antystenes- wartości psyche: 

wolność, wyzbycie się przyjemności,

• Cyrenaicy – Arystyp eudajmonia 

(szczęście): kosmopolityzm, 

przyjemność, 

• Szkoła megarejska – (Euklides):   

fundatorzy późniejszego epikureizmu, 

stoicyzmu, sceptycyzmu, 

 

 

Platon i odkrycie 

ponadzmysłowości

• Idealizm obiektywny- odrzucenie 

wszystkich  cech fizycznych 
poznawalnych zmysłowo;

• Idea – to byt sam w sobie
• Cechy idei: inteligibilność, niecielesność, 

bytowość, niezmienność, samoistność, 
jedność; 

• czym są idee w rzeczy samej? Czym są te 

realności?

 

 

Państwo – jako pytanie o 

szczęście, o człowieka („człowiek 
będzie się rozwijał moralnie tylko 

wtedy gdy będzie się rozwijał 

politycznie”

• Doskonałe Państwo =Doskonały 

człowiek,

• Państwo jest odbiciem duszy…

autentyczną siedzibą prawdziwego 

Państwa i prawdziwej polityki jest 

dusza,

• „Nikt nie jest autarkiczny…”- 

powody powstania Państwa,

 

 

Trzy części duszy=trzy 

cnoty= trzy stany

• Rolnicy- rzemieślnicy – wykonują 

proste zadania, nie potrzebują 
specjalnych środków 
wychowawczych, dzięki tej grupie 
mieszkańcy Państwa zaspokajają 
podstawowe potrzeby,

• Cnota – umiarkowanie,  

 

 

Trzy stany, c.d.,

• Wojownicy – strażnicy; dobrej rasy psy, łagodni 

i agresywni zarazem, specjalne wychowanie: 

gimnastyka, kultura- muzyka, poezja, sprawni, 

mężni obrońcy Państwa;

• Pilnują aby do Państwa nie wpłynęło za dużo 

bogactwa, z drugiej strony żeby Państwo nie 

było zbyt ubogie, 

• Aby się nie zmniejszało i nie rozrastało, 
• Aby nie zmieniano praw rządzących Państwem;
• Cnota - odwaga

 

 

Filozofowie

• Cnota – rozum, 
• Wychowanie: gimnastyka, muzyka, 

logika, geometria, astronomia, 
dialektyka,

• „a gdy siły fizyczne opadną, sprawy 

polityczne i wojskowe pozostaną za 
nimi, niech się pasą przy świątyni”;

 

 

Krytyka ustrojów

• Timokracja – ustrój w którym dba się o 

największe zaszczyty, 

• Plutokracja – ustrój w którym dba się o 

bogactwo, a w pogardzie ma się 
biednych, 

• Demokracja – gubi wolność, różnorodność 

i pluralizm, 

• Tyrania – najnikczemniejsza postać 

Państwa;

 

 

„Państwo”  Platona 

społeczeństwo zamknięte?

 Karl Popper

• Cechy systemu spartańskiego:

• Ochrona powstrzymanego w rozwoju 

społ. Plemiennego, 

• Odcięcie jakichkolwiek obcych wpływów, 

które mogłyby zagrozić sztywności 

plemiennych tabu, 

• Antyhumanitaryzm: zakaz rozwijania 

ideologii: egalitarystycznych, 

demokratycznych, indywidualistycznych, 

• Autarkia, 

 

 

Cechy c.d., 

• Antyuniwersalizm lub partykularyzm: 

podkreślenie odmienności własnego 
plemienia, zakaz kontaktów z 
gorszymi od siebie, 

• Zasada panowania: dążenie do 

dominacji i zniewolenia sąsiadów

• Obawa przed rozrostem 

terytorialnym,

 

 

Cechy Państwa – 

perspektywa współczesna

• Ścisły podział klasowy, 
• Utożsamienie losu Państwa z losem 

klasy rządzącej, 

• Monopol klasy rządzącej na 

wykształcenie wojskowe (zakaz 

zarabiania, zakaz udziału w ekonomii), 

• Cenzura aktywności intelektualnej 

(zakaz innowacji w zazkresie 

wychowania, religii, prawodawstwa)

 

 

ARYSTOTELES - metafizyka, 

etyka, państwo  

• Metafizyka – jest nauką pierwszą, 

najważniejszą,

• interesuje ją rzeczywistość pozafizyczna,  
• Zajmuje się pierwszymi przyczynami i 

pierwszymi zasadami, 

• Zajmuje się ontologią, 
• Zajmuje się przyczyną najważniejszą 

(nous) – pierwszy poruszyciel, 

• Zajmuje się substancją, 

 

 

Forma i materia

•

Przyczyna materialna -  każda rzecz składa 
się z materii, 

•

Przyczyna formalna – forma nadaje kształt 
materii; (materia bez formy byłaby chaosem),

•

Przyczyna sprawcza – czynnik działający 
uprzednio,

•

Przyczyna celowa - przeznaczenie rzeczy, 

•

Przyczyna ostateczna – arystotelesowski Bóg, 

 

 

Metafizyka, c.d., 

• Substancja – jest podłożem tkwienia i 

orzekania wszystkich innych sposobów 

bytowania;

• Substancja to byt – samodzielny, 

• Substancja jest określona (nie może być 

substancją jakaś ogólna cecha), 

• Substancja jest wewnętrznie jednolita 

( nie może być niezorganizowaną 

wielością),

• Substancja jest tylko tym co jest aktem  

lub w akcie,

 

 

Kategorie jako pierwotne 

rozróżnienia bytu

• Substancja (istota), jakość, ilość, 

relacja, działanie, doznawanie, 
miejsce, czas, posiadanie, 
położenie,

•  Parmenides i jedność bytu,
• Immanuel Kant i „przewrót 

kopernikański”,

 

 

Dusza

• „szczęście w życiu osiągamy poprzez działanie 

duszy według rozumu”, Dusza składa się z: 

• 1) cz. zmysłowa, 

• 2) cz. wegetatywna,

• 3) cz. rozumna – dzieli się na rozum 

teoretyczny i rozum praktyczny; cnotą części r. 

praktycznego jest biegłość (rozsądek); biegłość 

jest warunkiem koniecznym wszystkich cnót, 

wypośrodkowaniem między skrajnościami;

• Hojność – między rozrzutnością, a sknerstwem, 

• Męstwo między zuchwałością, a tchórzostwem; 

• Sprawiedliwość między zyskiem, a stratą; 

 

 

Polityka 

• Człowiek jest zwierzęciem 

politycznym(ζῷον πολιτικόν) zoon 

politikon, nie jest zdolny do życia w 

izolacji;

• Stadia wspólnoty:

• Rodzina – pierwotna komórka, zaspokaja 

podstawowe potrzeby, 

• Wioska – zaspokaja większą ilość potrzeb,  

• państwo (polis) – zaspokaja wszystkie 

potrzeby, również potrzeby moralne; jest 

samowystarczalne

 

 

koncepcja Państwa

• Rolnicy – zaopatruję Państwo w żywność, 
• Rzemieślnicy- zaopatrują Państwo w 

narzędzia,

• Kupcy powiększają zamożność Państwa, 
• Te trzy warstwy „żyją nie w pełni”, 

praktykują mało szlachetne formy życia, 
formy przeszkadzające praktykowaniu 
cnoty; to nie są obywatele!

 

 

Państwo, c.d., 

• Wojownicy, rządzący, kapłani – oni 

posiadają cnotę polityczną, praktykują 

„dobre szczęśliwe życie ”, reszta żyje po 

to aby im żyło się najlepiej;

• „To jest naturalne”- niewolnictwo…

• Obywatel -  to osoba, która ma prawo  

udziału w sądach i rządach; 

• Idealny ustrój – pomiędzy oligarchią, a 

demokracją- gdzie przeważa warstwa 

średnia;  

 

 

Szkoły hellenistyczne jako 

pytanie o szczęście

• Epikureizm – Epikur – „szczęście to brak 

cierpienia”, 

• Sceptycyzm – Pyrron „niezakłócony 

spokój wobec przypuszczeń…
umiarkowane doznawanie rzeczy 
narzuconych”, obojętność 

• Stoicyzm – Zenon z Kition – szczęście 

osiągamy poprzez spokój ducha, 
wyrzeczenie się;

 

 

Cechy wspólne

• Filozofia epigonów – kultury niższego 

rzędu,

• Wytwory osłabionego ducha greckiego,
• Wyraz dekadencji, 
• Niespójność systemu kształcenia – różne 

jego źródła,

• Wewnętrznie sprzeczne – brak źródeł, 

przekłady „drugich rąk”,

•  wykraczały poza świat greckiej harmonii 

greckiego ducha, 

 

 

Cechy, c.d., 

• Myśl rewolucyjna – obala wartości 

dotychczas wyznawane przez 
starożytnego Greka, 

• Bezgraniczne zaufanie rozumowi,
• Uczą jak żyć praktycznie – 

„phronesis”

• W rozważaniach przeważa wątek 

etyczny, a nie ontologiczny, 

 

 

Historia filozofii starożytności 

chrześcijańskiej i 

średniowiecza

• Cezury – 529 r., po Chrystusie 

koniec filozofii starożytnej,

• Od VIII wieku nabiera kształtu 

„obraz” filozofia wieków średnich – 

dialog filozofii z religią  - ewolucja,  

• Podstawowe pojęcia –  m.in., 

teocentryzm  - Bóg jest 

najdoskonalszym dobrem; 

 

 

Postawy myślicieli 

chrześcijańskich wobec 

greckiej filozofii

• Pierwsze stanowisko – prawda objawiona 

przewyższa wszystkie osiągnięcia 
ludzkiej filozofii, przekracza rozum,

• Filozofia poddawana jest surowej 

krytyce, dla chrześcijanina jest 
zbyteczna,

• Reprezentanci: Tacjan i Tertulian
• Gnoza – wiedza tajemna; 

 

 

Obrońcy filozofii

• Drugie stanowisko – filozofia 

odzwierciedla prawdę, jako jedna z dzieł 

bożych jest dobra,

• Filozofia była darem dla Greków, 

przygotowała ich na przyjęcie 

chrześcijaństwa, 

• Filozofia służebnica teologii, daje lepsze 

zrozumienie wiedzy,

• Św. Justyn, Klemens Aleksandryjski – 

uczeń Pantena; 

 

 

Orygenes

• Uczeń Sakkasa (nauczyciel Plotyna),
• Boga poznajemy po jego dziełach,
• Słowo boże jest (logos) jest 

mądrością, która zawiera w sobie 

idee (wzorce, prototypy), 

• Zło pojawiające się w świecie wynika 

z braku dobra (zerwania jedności z 

Bogiem),

 

 

Święty Augustyn z Tagasty 

• Dziecko chrześcijanki i poganina, 
• zwolennik manicheizmu, 
• Początkowo ortodoksyjny chrześcijanin, 
• Próbuje odpowiedzieć na pytanie skąd 

zło w świecie?

• W późniejszym okresie życia orędownik 

konstruktywnego dialogu filozofii z 

religią; 

 

 

Poglądy Aureliusza 

Augustyna 

• Przeniósł na grunt chrześcijaństwa 

filozofię Platona i neoplatoników – 

Bóg jest ośrodkiem jego filozofii,

• Idealizm obiektywny - świat 

materialny i niematerialny, 

• Dualizm – dusza i ciało (ciało 

grzeszne, a dusza związana z 

Bogiem),

• Istota a istnienie,

 

 

Poglądy, c.d., 

• „nie wychodź na świat, wejdź w głąb w 

siebie i szukaj prawdy ….osiągamy ją 
dzięki wewnętrznemu oświeceniu 
(iluminacja), 

• Teoria teodycei,
• „Życie człowieka jest zawieszeniem między 

trwogą, a nadzieją”,

• „wierzyć aby zrozumieć”- dowód z istnienia 
• Civitas Dei - Civitas Terrena; 

 

 

Awicenna i Awerroes – 

arabska próba interpretacji 

Arystotelesa 

• Boecjusz – ówcześnie jedyny tłumacz 

pism logicznych,

• Hiszpania i Sycylia – ożywione kontakty 

ze światem arabskim, 

• Brak jasnych i precyzyjnych tłumaczeń 

pism Stagiryty, 

• Niezgodność arabskiej wersji tłumaczeń 

z jej tradycyjną filozoficzną interpretacją;

 

 

Recepcja arystotelizmu na 

gruncie filozofii 

średniowiecznej - 

- Arystotelizm heterodoksyjny – przejmuje 

wszystkie poglądy Stagiryty, nawet te 

które głoszą Arabowie, 

 - Dawid Dinanat  - utożsamiał materię z 

Bogiem i intelektem- niegzodność z 

interpretacją z Arystotelesa,

 - Łaciński awerroizm – Boecjusz z Dacji i 

Siger z Brabantu –  teoria duszy i intelekt 

                ( substancja -  niecielesna i 

wieczna)  

 

 

Augustynizm średniowieczny- 

szkoła franciszkańska (Oxford 

i Paryż)

–przyjmowali tylko te poglądy, które zgodne 

były z nauką chrześcijańską – nauką 

Aureliusza Augustyna, 

 - Aleksander z Hales - prekursor
 - Św. Bonawenura -  łączy elementy filozofii 

Platona (idealisty) z Arystotelesem            

     ( „stąpającym po ziemi”, a szczególnie 

orędownikiem Augustyna – poznanie 

Boga;

 

 

 

Szkoła dominikańska 

• pełna autonomia w tworzeniu 

swoich systemów, zgodna z 
poglądami Arystotelesa,

• Albert Wielki – wyważa przekłady 

arabskie i europejskie: dialektyka, 
nieśmiertelność  i niematerialność 
duszy, 

 

 

Św. Tomasz z Akwinu

• Odróżnia teologię i filozofię, 
• Bóg jest ostatecznym źródłem prawdy – 

objawionej jak i poznanej siłami rozumu, 

• Przejmuje od Arystotelesa def. Substancji, 
• Poczwórna przyczynowość – bez 

przyczyny ostatecznej,

• Istota i istnienie – byty konieczne i 

przygodne;

 

 

Św. Tomasz c.d., dowody na 

istnienie Boga

• Z ruchu – wszelki ruch ma pierwszego 

Poruszyciela, akt czysty,

• Z przyczyny – cokolwiek powstaje ma swoją 

przyczynę, byt samoistny nie potrzebuje 

przyczyny,

• Z przygodności – byt możliwy  i  konieczny, 

konstytuujący wszelkie inne istnienie,

• Z doskonałości –  widząc, że byty zawierają 

różne stopnie doskonałości  jesteśmy 

przeświadczeni o istnieniu pełni doskonałości, 

• Z celowości – z ładu, harmonii, porządku czy z 

praw przyrody – pierwszy 

• Rządca świata

 

 

• Ontologiczny dowód na istnienie 

Boga wg Anzelma z Canterbury 

 

 

Spór o uniwersalia 

• Spór o status pojęć ogólnych, 

powszechniki

• Realizm – Platon i Arystoteles istnieją 

realnie, 

• Nominalizm – Roscelin – to wytwory 

naszej mowy, 

• William Ockham – „nie należy mnożyć 

bytów ponad miarę” – brzytwa Ockhama;

 

 

Kartezjusz

• Krytykuje tradycję filozoficzną 

(wychodzi od sceptycyzmu) odrzuca 
uznane autorytety, świętości 
wszelkie bariery zniekształcające 
obiektywne poznanie: nowy gmach 
filozofii ma być wzniesiony na 
gruncie oczyszczonym przez 
zwątpienie – totalne!

 

 

Kartezjusz c.d., 

• „nie ma nic co by było całkowicie w 

naszej  mocy, prócz naszej myśli”,

• W procesie poznania odkrycie 

świadomości naszej myśli wyzwala 
nas od narzuconych nam granic 
poznania (łańcuchów), a dzięki 
temu zbliża nas do tego co boskie,

 

 

Kartezjusz, c.d., 

• Zmysły – „tak z przyczyny iż 

zmysły nasze zwodzą nas niekiedy, 
przyjąłem, że żadna rzecz nie jest 
taka jak one nam przedstawiają”, 

• Zmysły nas łudzą, nie wiemy czy to 

 co nam się właśnie pojawiło nie 
jest jakąś marą senną,  

 

 

Kartezjusz c.d., 

• „Jeśli wątpię, to myślę, jeśli myślę, to” 

jestem – „cogito ergo sum” 

• myślenie jest przynależne do mojej istoty,
• Ja wątpiące, pojmujące, przeczące, 

twierdzące, 

• T. Hobbes – krytyka: nie można łączyć 

podmiotu z aktem - to, że spaceruję, nie 
oznacza, że jestem spacerem;  

 

 

Kartezjusz, c.d., 

• Sam zwątpienie oznacza, że umysł 

nasz nie jest doskonały: „znać jest 
większą doskonałością niż wątpić”, 
„skąd nauczyłem się myśleć o 
czymś bardziej doskonałym, niż ja 
sam”?, od istoty bardziej doskonałej, 

• Nie jesteśmy twórcami pojęcia Boga 

– Bóg pomieścił w nas  to pojęcie ,

 

 

IMMANUEL KANT 

Poznanie – proces aktywny, umysł 

zapamiętuje, łączy fakty, 
interpretuje,

Poznajemy w czasie i przestrzeni 

(podmiotowych sposobach 
oglądu)- są to formy aprioryczne, 
dzięki którym umysł grupuje i 
układa docierające do niego 
bodźce  

 

 

Kant, c.d., 

Umysł dąży do ujęcia przedmiotu w 

jedności za pomocą kategorii oraz 

więzów przyczynowo-skutkowych,  

„prawidłowość w zjawiskach 

wprowadzamy sami, nie moglibyśmy jej 

tam odnaleźć gdybyśmy za pomocą 

naszego umysłu tam nie włożyli”, 

Akt poznania jest rezultatem aktywności 

podmiotu – człowiek jest współtwórcą 

świata poznawanego, 

 

 

Kant, c.d., 

Świat fenomenów – zjawisk poznawalnych 

dla człowieka, 

Świat noumenów – rzeczy samych w sobie 

– nie poznawalnych dla człowieka, 

Transcendentne – przekraczające granice 

naszego doświadczenia, poza naszymi 

granicami poznania, 

Transcndentalne – poznanie zajmujące się 

naszym sposobem poznania o ile 

sposób ten może być apriori możliwy