ROLNICTWO W POLSCE

ŚREDNIOWIECZNEJ

Rolnictwo

od początku osadnictwa odgrywało ważną

rolę w życiu ludzi. Stanowiło źródło pożywienia
składającego się z pokarmów roślinnych i zapewniało
przetrwanie. Wiele państw, które dopiero zaczęły
powstawać i rozwijać się, opierały swoją gospodarkę
przede wszystkim na rolnictwie. Tak też było w
przypadku Polski, w której po dziś dzień rolnictwo jest
bardzo ważne.
W X-XI wieku całe państwo polskie, w tym również
ziemia,

stanowiło

własność

patrymonialną

panującego. Największym właścicielem ziemskim był
książę, który jednak, dla przychylności i umocnienia
władzy, szybko zaczął rozdawać część swoich posiadłości
osobom świeckim i instytucjom kościelnym. Nadania
książęce Kościołowi i rycerstwu doprowadziły do
powstania nowej organizacji rolnej –

włości

Włość

składała się z kilku wsi, zarządzanych przez

włodarza,

którego

obowiązkiem

było

ściąganie

świadczeń

pobieranych

naturze.

Naturalia,

dominujące w tych świadczeniach to:

•

zboża,

•

słód,

•

len,

•

siano,

•

drób,

•

ryby,

•

nabiał,

•

miód.

W dobrach kościelnych istotną rolę odgrywała

robocizna

według zachodnich zasad gospodarczych.

Począwszy od XII wieku władcy, pod presją możnych,
rezygnowali z części swoich uprawnień poprzez
nadawanie im

immunitetów ekonomicznych

bądź

sądowych

immunitet ekonomiczny

(skarbowy) - całkowite lub

częściowe

zwolnienie

ludności

dobrach feudalnych od powinności na rzecz państwa

immunitet sądowy

– wyłączał bądź ograniczał

sądownictwo urzędników książęcych nad ludnością
osiadłą w dobrach immunizowanych; odtąd właściciel
dóbr, część opłat płaconych w pieniądzu, pobierał dla
siebie

GOSPODARKA

ŻAROWA

Gospodarka żarowa

to jeden z pierwszych, rolniczych

systemów użytkowania roli, wywodzący się z kopieniactwa i
stosowany na terenach zalesionych. Polegała ona na tym, że
po wypaleniu lasu, na uzyskanej ziemi, aż do jej całkowitego
wyjałowienia, zasiewano zboża, po czym przenoszono się na
nowe tereny. Drzewa pozbawiano gałęzi i kory, a po ich
uschnięciu palono. Następnie, po spulchnieniu gleby, w popiół
rzucano ziarno (głównie proso i jęczmień, żyto i pszenica
wymagały karczunku pola) i bronowano. Tak użyźniona gleba
dawała przez kilka lat plony znacznie wyższe niż późniejsze
rolnictwo orne. Wypalano i uprawiano stosunkowo niewielkie
obszary, a po wyjałowieniu gleby działkę porzucano i uprawę
przenoszono na nowe wypaleniska, zwane w Polsce łazami,
żarami (stąd nazwy miejscowości Łazy, Żary). Na ziemiach
polskich gospodarka żarowa stosowana była powszechnie do
wczesnego średniowiecza, później jednak straciła na
znaczeniu, ale praktykowana była w mniejszym stopniu aż do
XVIII w.

Przykład współczesnego stosowania systemu

żarowego w Panamie

DWUPOLÓWKA I

TRÓPOLÓWKA

W miarę upływu czasu system żarowy zastępowała

dwupolówka

(gospodarka przemienno-odłogowa), która

polegała przemienności uprawy dwóch pól - jedno pole
obsiewano zbożem jarym lub ozimym, a drugie ugorowano, aby
zapobiec nadmiernemu wyjaławianiu gleby. W kolejnym roku
uprawiano pole poprzednio ugorowane. W Polsce dopiero około
XIII wieku dwupolówka powoli zaczęła ustępować miejsca
bardziej skomplikowanej

trójpolówce

. Początkowo była ona

nieregularna, jednak juz w połowie XIII stulecia wprowadzono
także trójpolówkę regularną. Ten sposób uprawy polegał na
tym, że całość roli dzielona była na trzy niwy, z których jedną
zasiewano zbożem ozimym, jedną zbożem jarym, jedna zaś
leżała odłogiem. System ten wymagał, by w każdej niwie
zostały wydzielone zagony dla poszczególnych gospodarstw.
Nazywano to przymusem polnym. Niektórzy historycy określają
przejście na tę organizację wsi, jako

rewolucję agrarną

KORZYŚCI ZE STOSOWANIA

TRÓJPOLÓWKI:

•

wolniejsze wyjaławianie gleby,

•

zmniejszone ryzyko nieurodzaju (nieudane zbiory ozimin

mógł wyrównać lepszy zbiór zbóż jarych),

•

lepszy rozkład kalendarza robót rolnych (możliwość bardziej

racjonalnego wykorzystania sprzętu, ludzi i zwierząt
pociągowych).

OSADNICTWO NA

PRAWIE POLSKIM I

NIEMIECKIM

Działalność kolonizacyjna towarzyszy ludzkości od
najdawniejszych wieków. Ludzie poszukiwali i wciąż
poszukują dla siebie lepszych warunków egzystencji. W
Polsce

średniowiecznej

ogromne

znaczenie

przy

poszukiwaniu dogodnego miejsca do osiedlenia się miały
m.in.: urodzajność gleb, bogactwa naturalne czy bliskość
szlaków komunikacyjno-handlowych. Jednak dopiero od
XII wieku nasilił się w Europie proces osadnictwa, który
opierał się na wyraźnie określonym prawie i zwyczajach,
obowiązujących

poszczególnych

osadników.

średniowiecznej Polsce największą role odegrała

kolonizacja na prawie polskim

niemieckim

OSADNICTWO NA PRAWIE

POLSKIM

Ta forma kolonizacji było najpowszechniejszą formą organizacji osadnictwa w XII wieku. W
źródłach z tego okresu występuje ona także jako osadnictwo

„zwyczajem wolnych gości”

Jego siłą napędową był żywiołowy ruch ludności chłopskiej, zaś organizatorami – panowie
feudalni, czyli właściciele ziemscy, którzy dążyli do podniesienia dochodów swoich dóbr
poprzez zwiększenie ilości osadników. Osadnictwo na prawie polskim obejmowało początkowo
„gości” – osobiście wolnych lub zbiegów z cudzych dóbr. Osadnik otrzymywał od właściciela
ziemię, a w zamian zobowiązywał się do zapłaty w postaci świadczeń, których wyrazem był
czynsz w naturze lub pieniądzu.. Gwarantowało to panu stały dochód, a osadnikowi dawało tzw.

„prawo wychodu”

, czyli możliwość opuszczenia dóbr (po wypełnieniu określonych

warunków). Aby osadnik mógł odejść z zajmowanej ziemi wcześniej, czyli np. przed
zakończeniem zbiorów, na swoje miejsce musiał znaleźć zastępcę. Z czasem na prawie polskim
zaczęto osadzać również niewolników, lecz nie mogli oni opuścić gospodarstwa. W stosunku do
niewolników ten system był o wiele bardziej opłacalny, ponieważ niewolnik znający rozmiar
świadczeń chciał pracować lepiej, gdyż nadwyżka zostawała dla niego. Istotną cechą kolonizacji
na prawie polskim było zwolnienie od ciężarów na rzecz pana, zwane

wolnizną

. Przysługiwało

ono przez kilka pierwszych lat „gościom”, którzy zajmowali ziemie dotychczas nieuprawiane.
Osadnictwo „zwyczajem wolnych gości" odbywało się według zasad ustalonych zwyczajowo,
których śladów na piśmie na ogół nie znajdujemy. Dlatego trudno ustalić zakres tego
osadnictwa oraz stopień powszechności zmian, jakie nastąpiły w położeniu chłopów.

OSADNICTWO NA PRAWIE

NIEMIECKIM

Większość zmian i postęp w średniowiecznej gospodarce rolnej dokonało się
dzięki nowemu prawu osadniczemu, tj. wsi osadzanych na

prawie

niemieckim

, bądź przechodzenie na to prawo wsi już istniejących. Był to

najczęściej zorganizowany proces migracji z „przeludnionego” Zachodu na
Wschód. Organizatorzy grup migrantów, tzw.

zasadźcy

, zawierali umowę z

właścicielem ziemi co do zasad wzajemnych uprawnień i świadczeń. Wstępnym
warunkiem wprowadzenia prawa niemieckiego w danej wsi było zapewnienie jej
immunitetu ekonomicznego i sądowego. Zasadźcy często stawali się
dziedzicznymi

sołtysami

. Sołtys był przedstawicielem pana wobec lokowanej

na prawie niemieckim wsi, stał na czele wiejskiego samorządu, a także sądu
ławniczego, zwanego

sądem gajonym

Istotą

prawa

niemieckiego

było

ustanowienie

stałych

czynszów

Podstawowym świadczeniem na rzecz właściciela stała się

renta pieniężna

, a

ograniczeniu

uległa

renta

naturalna

odrobkowa

(pańszczyzna).

Upowszechnienie gospodarki czynszowej wpłynęło korzystnie na wzrost
wydajności pracy, ponieważ chłop był zainteresowany rezultatami swej pracy,
gdyż po uiszczeniu daniny i czynszu reszta plonów stanowiła jego własność,
którą mógł swobodnie dysponować. Nowi osadnicy byli zwolnieni od opłat i
czynszów przez pierwsze lata niezbędne do zagospodarowania się. Okres
wolnizny był uzależniony od warunków, na jakich lokowano wieś i mógł wynosić
od 2 do 24 lat. Chłop osiadły na prawie niemieckim nie był przywiązany do
ziemi. Mógł ją opuścić uczyniwszy zadość swoim zobowiązaniom. Musiał zwykle
dać na swoje miejsce równie zasobnego w inwentarz zastępcę lub opłacić
czynsz za lata wolne, jeżeli opuszczał ziemię przed upływem lat, w czasie
których miał korzystać z wolnizny.

Upowszechnienie się systemu czynszowego prowadziło do zwiększenia
gospodarczej samodzielności chłopa oraz osłabienia poddaństwa.
Ludność wiejska wywierała często presję na tych właścicielach
ziemskich, którzy ociągali się z wprowadzeniem prawa niemieckiego.
Osadnictwo na prawie niemieckim szło w parze ze zwiększaniem
areału ziemi uprawnej, m.in. dzięki

komasacji gruntów

(likwidacja

nieużytków) oraz zagospodarowywaniu pustkowi, zwłaszcza na
Podhalu, Podlasiu i części Mazowsza (karczunek lasów). Powiększenie
liczby ludności rolniczej w wyniku osadnictwa było istotnym
elementem rozwoju kraju. Szacuje się, że w drugiej połowie XIV wieku
ludność Polski przekroczyła

1,8 mln

mieszkańców. Liczbę osadników

przybyłych z Niemiec i innych państw zachodnich trudno jest ściśle
obliczyć, ale podaje się, że dla całości ziem polskich liczba imigrantów
mogła wynosić w średniowieczu kilkanaście, najwyżej kilkadziesiąt
tysięcy ludzi. Przybysze ci przyczynili się do przeniesienia na ziemie
polskie bardziej zaawansowanej gospodarki towarowej panującej już w
Europie Zachodniej.

ZIEMIA UPRAWNA

Okres średniowiecza nie był zbyt prężny pomimo tego, że trwał tyle lat.
Pod względem gospodarczym można powiedzieć, że średniowiecze było
nastawione zdecydowanie na rolnictwo. W XII i XIII wieku polska wieś była
obszarem drobnej uprawy ziemi zgrupowanej w gospodarstwach
chłopskich w obrębie wielkiej własności ziemskiej. Wieś ta była raczej
niewielka i składała się z

15-25

gospodarstw chłopskich. Gospodarstwo

chłopskie posiadało wydzieloną działkę ziemi wielkości

jednego

radła

co odpowiadało obszarowi, który można było w ciągu roku zaorać za
pomocą pary wołów i radła. Stanowiło to (przy stosowaniu dwupolówki)
około 22 ha. Wkrótce stało się to miarą ziemi, którą zaczęto nazywać

małym

pługiem

. Także wówczas powstała miara

morgi

, która

odpowiadała powierzchni zaoranej w ciągu dnia. W związku z tym, że
obszar ten zależał także od jakości gleby, miara ta wynosiła od 0,2 do 0,6
ha. Kiedy od XIII wieku zaczęto stosować nieregularną trójpolówkę,
spowodowało to zmniejszenie działki uprawnej z 22 do 16-17 ha. Później
wielkość ta została nazwana łanem. Zarówno przy dwupolówce, jak i
nieregularnej trójpolówce rocznie zbierano plony z około 10-11 ha.

UPRAWY

Główne znaczenie w uprawie polowej miało żyto, owies, pszenica i
jęczmień. Nowym zbożem była tatarka, coraz mniejszą rolę odgrywało
proso. Struktura zasiewów jest trudna do ustalenia. W zależności od
rodzaju gleby przewagę miało żyto lub owies. Oprócz uprawy zbóż,
wymienić można również uprawę rzepy i grochu, a także uprawy
soczewicy, marchwi, cebuli, kapusty i lnu w przydomowych ogrodach.
Ważną rolę odgrywała gospodarka leśna, bartnictwo i rybołówstwo.

40,00%

38,00%

10,00%

6,00% 6,00%

STRUKTURA UPRAW POLOWYCH

żyto
owies
pszenica
jęczmień
inne uprawy

Uzupełnieniem produkcji rolnej był chów krów, świń,
owiec, kóz oraz drobiu. Świnie wypasano w lasach,
szczególnie dębowych, a wobec braku paszy w zimie
występował właściwie jednoroczny cykl produkcyjny. Ilość
paszy, która pozostawała na zimę, wystarczała jedynie na
utrzymanie sztuk rozpłodowych, dlatego w listopadzie
większość świń wybijano, a mięso wędzono, by
wystarczyło do przednówka. Siłę pociągową stanowiły
głównie woły, znacznie rzadziej konie. Na gospodarstwo
chłopskie przypadało przeciętnie 6 sztuk zwierząt
pociągowych (zazwyczaj 4 woły i 2 konie).

Orka przy pomocy
koni ( pierwszy plan
) i wołów ( drugi
plan ) - drzeworyt z
XVI wieku.

Rataj ( oracz ) na
książęcym polu orze
przy pomocy koni -
fragment drzeworytu
z XVI wieku.

HODOWLA

NARZĘDZIA

Podstawowym narzędziem uprawy roli było

radło

, niekiedy z

żelazną radlicą. Radło nie posiadało lemiesza, składało się z
drewnianej lub żelaznej radlicy i wydłużonej grządzieli (dyszla), do
której zaprzęgano woły lub konie. Przełomowe znaczenie miało
zastosowanie

pługa koleśnego

. Średniowieczny pług był

zaopatrzony w krój, lemiesz i odkładnicę, pozwalał na szybszą
orkę, a zarazem bardziej głęboką i dokładniejszą niż była dawna
orka przy użyciu radła.

Pługi bezkoleśne

nazywano często,

zwłaszcza na Mazowszu, „płużycami”. W niektórych rejonach na
wschód od Wisły, dość często posługiwano się przy orce

sochami

W tym czasie upowszechniło się bronowanie. Początkowo

brony

były narzędziem bardzo prymitywnym, wykonanym z pni drzew
iglastych o odpowiednio przyciętych gałęziach. W XII wieku
posługiwano się bronami laskowymi, plecionymi z prętów
wiklinowych. Od XIII wieku upowszechniła się brona ramowa,
początkowo o zębach drewnianych, następnie coraz częściej
żelaznych. W uprawie roli i gospodarstwie ważną rolę odgrywały
motyki, rydle, widły o żelaznych ostrzach oraz grabie. Do zbioru
zbóż, traw i roślin strączkowych używano

sierpa

ŚREDNIOWIECZNE RADŁO

PŁUG BEZKOLEŚNY

PŁUG

KOLEŚNY

BRONY

SOCHA

PODSUMOWANIE

Ocena wydajności rolnictwa u schyłku średniowiecza
jest wysoce hipotetyczna. Fragmentaryczne dane,
odnoszące się do gospodarstw chłopskich szacują
przeciętny plon 4 zbóż na 4-5 ziaren z 1 ziarna
wysiewu, co przy uprawie trójpolowej powinno dać 55-
69 q z 1 łana. Orientacyjne plony we wczesnym
średniowieczu wynosiły 2-3 ziaren, zatem nastąpił
prawie dwukrotny wzrost wydajności w polskim
rolnictwie w końcu średniowiecza.