MERKANTYLIZM W 

NIEMCZECH I W ROSJI

KAMERALIZM - GENEZA

Lokalną odmianę merkantylizmu w Niemczech nazywamy 

kameralizmem. Nazwa tego nurtu pochodzi od słowa 
„kamera”. Kamera (z niem.) to izba (urząd) administracji, 
działająca przy dworze władcy, która zarządzała jego 
majątkiem i ściągała należne daniny i podatki. Rozwinięta w 
XVII i XVIII wieku. W początkach XVIII w. idea kameralizmu 
została ujęta w naukowe ramy i stworzono pierwsze katedry 
kameralistyki na kilku uniwersytetach.

KAMERALIZM – GENEZA C.D.

Kameralizm - był to system poglądów, które wzięły swój początek 

z stosunkowo zacofanej strukturze gospodarczej, społecznej i 
politycznej krajów niemieckich. Dodatkowo ta struktura pogorszyła 
się w wyniku wojny trzydziestoletniej (1618-1648), która 
doprowadziła do spadku liczby ludności o 30-40%, upadło rolnictwo i 
rzemiosło (zwłaszcza w mniejszych miastach), zmniejszała się 
wymiana handlowa. Oprócz instytucji cesarstwa istniały w 
Niemczech również dziesiątki mniej lub bardziej samodzielnych 
księstw i państewek oraz setki przeróżnych posiadłości feudalnych, 
luźno powiązanych relacjami zależności. Tak więc niemiecka myśl 
ekonomiczna była inspirowana dwoma celami: odbudową życia 
gospodarczego oraz troską o zapełnienie skarbca lokalnego władcy. 
Kameralizm najpełniej realizowany był w Prusach (państwo pruskie 
powstało w 1701r.) za rządów Fryderyka II Wielkiego (1740-1786).

KAMERALIZM - CHARAKTERYSTYKA



Jest uznawany jako ekonomiczno-społeczny kierunek typowy dla państw 
zacofanych gospodarczo.



Głównym problemem w literaturze była kwestia podatków zbieranych na 
potrzeby administracji państwowej oraz sposoby na podniesienie 
gospodarki niemieckiej.



Wyraźne nastawienie fiskalne nurtu. Rozpatruje problemy gospodarcze z 
punktu widzenia możliwości powiększenia dochodów panującego.



Nadrzędnym celem polityki gospodarczej państwa jest pełne 
wykorzystanie zasobów ludzkich i produkcyjnych w celu zwiększenia 
dochodu władcy.



Prowadzenie aktywnej polityki ludnościowej polegającej na stymulacji 
wysokiego przyrostu naturalnego i walce z wyludnieniem.



Intensywne zaangażowanie państwa na rzecz rozbudowy infrastruktury i 
armii.



Kontrola przez Państwo sektora rolnego, rzemiosła i handlu.

KAMERALIZM

 – 

CHARAKTERYSTYKA

 C.D. 

Kameralizm przyczynił się do ożywienia gospodarczego kraju 

oraz rozwoju prawa gospodarczego i administracji. Duży nacisk 
kładziono na tworzenie okresowych spisów ludności. Postulowano 
tworzenie kolegiów handlowych (reprezentowanych przez 
wszystkie stany) oraz poluzowanie przepisów cechowych w 
miastach. Dążono do samowystarczalności gospodarczej państwa. 
Dodatkowo kameralistyka przyczyniła się do rozwoju statystyki, 
która miała duże znaczenie w celu prowadzenia spisów ludności 
czy kontroli wielkości obrotów w handlu zagranicznym. W Austrii 
kameralizm opierał się również na wykorzystaniu wydajnej pracy 
poddanych, rola monarchy miała polegać na stworzeniu im 
odpowiednich warunków do pracy. Stosowano całkowity zakaz 
sprowadzania obcych towarów co miało ożywić przemysł krajowy.

KAMERALIZM - PRZEDSTAWICIELE

Johann Joachim Becher (1635-1682) – lekarz, przyrodnik, radca dworu 
w Palatynacie i pisarz polityczny. Utożsamiał bogactwo kraju z zasobami 
ludności i dobrym rolnictwem. W dziele „Dyskurs polityczny” głosił 
potrzebę ustalenia reguł życia gospodarczego przez kolegia handlowe i 
urzędy podatkowe, które miały za zadanie troszczyć się o pełne 
zatrudnienie wszystkich stanów społecznych. Podzielił ludność na 
produkującą i konsumującą, opowiadał się za działaniami zapewniającymi 
względny dobrobyt. Według niego pogoń za zyskiem z handlu 
zagranicznego może doprowadzić do nędzy oraz niepokojów społecznych. 
Pod koniec życia głosił nawet hasła komunizmu konsumpcyjnego.

Philip Wilhelm von Hörnigk (1638-1712) – został 
sławny dzięki książce „Austria ponad wszystko, jeśli tylko 
zechce”, w której nakreślił program odbudowy potęgi 
cesarstwa Habsburgów, ponoszącego klęski w wojnach z 
Turcją i Francją. Program zakładał intensywny rozwój sił 
wytwórczych, ze szczególnym uwzględnieniem walki z 
wyludnieniem sił i konieczności ożywienia produkcji w 
miastach. Opowiadał się za uzyskaniem 
samowystarczalności gospodarczej.

KAMERALIZM – 

PRZEDSTAWICIELE C.D.

Joseph von Sonnenfels (1732-1817) profesor 
z Wiednia, przedstawiciel późnego kameralizmu, 
au tor prac Grundsätze der Polizey, Handlung 
und Finanz (1763-1767). Twierdzi, że za cel 
polityki państwowej powinno uznać się możliwie 
maksymalny wzrost ludności, od tego bowiem 
zależy siła militarna państwa, wszechstronny 
rozwój produkcji i handlu oraz siła podatkowa 
ludności, na której opiera się zasobność skarbu 
państwa. Popiera reformy cesarza Austrii, Józefa, 
zwalcza poddaństwo i pańszczyznę. Zaleca wpro 
wadzenie regularnych spisów ludności.

KAMERALIZM - SCHYŁEK

Kameralistyka zaczęła odchodzić w cień 
w drugiej połowie XVIII w. na skutek 
wzrostu znaczenia mieszczaństwa i 
kapitału produkcyjno-handlowego. Nurt 
ten powoli zaczął się przekształcać w 
prądy i szkoły niemieckiego 
historycyzmu.

MERKANTYLIZM W ROSJI

Wejście Rosji do Europy dokonało się za rządów 
cara Piotra I (1689-1725), który postanowił 
dokonać gruntownych reform ustrojowych, 
społecznych i obyczajowych. Rosja za rządów 
Piotra I uzyskała dostęp do Bałtyku i zbudowano 
tam nowy port morski, gdzie przeniesiono stolicę 
państwa - Petersburg. Na południu wygrane wojny 
z Turcją otworzyły Rosji wyjście na Morze Azowskie 
i Czarne. 

MERKANTYLIZM W ROSJI C.D.

Źródłem siły Rosji (od 1721 r. tytułującej się Cesarstwem 
Rosyjskim) była konsekwentnie realizowana polityka 
merkantylizmu. Car dbał o rozbudowę przemysłu 
stoczniowego, hutnictwa żelaza, budowę kanałów 
(połączono dorzecze Wołgi z Bałtykiem). Wielki ośrodek 
przemysłu hutniczego rozbudowano na Uralu, w wyniku, 
czego Rosja stała się eksporterem żelaza. Powstawały 
manufaktury państwowe, zachęcano też do zakładania 
prywat nych. Ochronę własnej produkcji zapewniały cła 
protekcyjne. Porty bałtyckie (Petersburg, Ryga, Narwa, 
Rewal) połączyły Rosję z Zachodem; eksportowa no 
zboże, drewno, len, konopie, co dawało Rosji dodatni 
bilans handlowy. Ważnym ośrodkiem rynku 
wewnętrznego stała się Moskwa.

REFORMY PRZEPROWADZONE PRZEZ CARA 

PIOTRA I

- administracyjna: Dumę bojarską zastąpił senatem
- terytorialna: podzielił kraj na gubernie, a gubernie na 
prowincje
- gospodarcza: budował manufaktury, popierał handel
- wojskowa: powstała regularna armia lądowa i 
marynarka wojenna
- nauki i oświaty: ufundował Petersburską Akademię 
Nauk, powstały szkoły wojskowe, inżynieryjne, medyczne
- religijna: podporządkował sobie kościół prawosławny
- obyczajowa: Bojarom kazał zgolić brody i ubierać się w 
stroje zachodnie

Reformy Piotra I sprzyjały polityce popierania handlu 
zagranicznego i rozwoju manufaktur.

PRZEDSTAWICIELE  

MERKANTYLIZMU

Afanasija Ordin-Naszczokin - polityk wojskowy i 
dyplomata. Chciał rozwoju handlu, jako siły 
napędzającej całą gospodarką i jako głównego 
źródła napełniania skarbu władcy, nie rozumiał

istoty konkurencji, opowiadał się 
za reglamentacją handlu przez 
cara, likwidacją przywilejów 
dawanych kupcom zagranicznym i 
samowoli lokalnych urzędników 
oraz za udoskonalaniem systemu 
ceł i opłat rynkowych. 

PRZEDSTAWICIELE 
MERKANTYLIZMU C.D.

Juraj Kriżanić - chorwat, duchowny katolik, twierdził że  
nie należy udzielać przywilejów kupcom zagranicznym

, 

lecz powoływać państwowe kompanie 
handlowe, władza wg niego ma  
organizować cechy potrzebnych 
rzemiosł, zwłaszcza związanych z 
pozyskiwaniem i przetwórstwem rud 
metali i szlachetnych kruszców.

Iwan Pososzkow – był zwolennikiem opodatkowania 
wszystkich klas społecznych (z wyjątkiem 
duchowieństwa) oraz upatrującego przyczyn zacofania 
rolnictwa w nadmiernym wyzysku chłopstwa.