Przemoc i agresja wśród dzieci i

młodzieży

Definicja przemocy

Przemoc określa się jako „wszelkie

nieprzypadkowe akty godzące w osobistą wolność

jednostki lub przyczyniające się do fizycznej, a także

psychicznej szkody osoby, wykraczające poza

społeczne zasady wzajemnych relacji”.

Pojęcie przemocy jest różnie definiowane na gruncie wielu nauk.

Można wskazać kilka wyróżników definicji tego pojęcia, a mianowicie:

1. posłużenie się przez sprawcę siłą fizyczną:

 w dosłownym znaczeniu ( zadawanie ciosów pięścią, kopanie),
 wykorzystanie przedmiotów, które mają za zadanie wspomagać

siłę mięśni człowieka (np. nóż),

 wykorzystanie siły zewnętrznej, której uruchomienie wymaga

minimalnego wysiłku mięśni (np. zdetonowanie ładunku

wybuchowego);

2. siła fizyczna ma być skierowana na innego człowieka, tj. godzić w

jego życie, zdrowie;

3. przemoc może mieć charakter fizyczny i psychiczny. Przemoc w

znaczeniu psychicznym oznacza, że jest ona skierowana na

psychikę drugiego człowieka w postaci wpływania na decyzję woli

(stosowanie groźby użycia siły fizycznej).

Przemoc jest pojęciem, które można tłumaczyć na

wiele sposobów. Termin ten potocznie można zastąpić

takimi pojęciami, jak: brutalność, okrucieństwo,

przestępczość. W literaturze bardzo często używana jest

jako synonim agresji.

Pojęcie agresji

Agresja (łac. aggressio- napaść) to zachowanie człowieka o charakterze

gwałtownym, łamiącym zasady współżycia społecznego. Najczęściej pod

pojęciem agresji rozumie się zachowania, które mają za cel:

1.wyrządzenie krzywdy innej osobie lub

2.sprawienie bólu innej osobie bez względu na to, czy cel ten w wyniku

zachowania uda się osiągnąć.

Wśród prób wyjaśnienia zjawiska agresji można spotkać kilka koncepcji, a

mianowicie:

3.koncepcja biologiczna;

4.koncepcja frustracji- agresji;

5.koncepcja społecznego uczenia się zachowań agresywnych;

6.koncepcja podkultury przemocy;

7.koncepcja społecznych źródeł agresji we współczesnych społeczeństwach.

Z całą pewnością można powiedzieć, że czynniki biologiczne nie stanowią

samoistnej przyczyny zachowań agresywnych i przemocowych. Są pewną

podstawą, która może wyzwolić takie zachowania jeśli wystąpią dodatkowo

czynniki o charakterze społecznym.

Można wyróżnić kilka rodzajów agresji, a mianowicie:

1. jawną (oznacza zewnętrzne, dające się zaobserwować zachowanie);

2. ukrytą (przejawami są myśli, fantazje, wyobrażenia);

3. skierowaną na zewnątrz (rodzaj zachowania, który jest ukierunkowany na inne

osoby);

4. autoagresję (skierowanie agresji na sam podmiot działający, jej najbardziej

drastycznym przejawem jest samobójstwo);

5. skierowaną na ludzi;

6. skierowaną na przedmioty lub zwierzęta;

7. agresję ekspresyjną (emocjonalną). W przypadku tego rodzaju agresja jest

celem samym w sobie np. ból, cierpienia ofiary;

8. agresję instrumentalną (ma posłużyć do realizacji innych celów):

prospołeczną, służącą realizacji społecznie słusznych celów,
antyspołeczną, która godzi w społecznie chronione dobra;

9. fizyczną;

10. werbalną (przejawia się w postaci niefizycznej i zmierza do wywołania

skutków o takim samym charakterze, np. używanie wulgarnych określeń wobec

drugiej osoby).

Agresja jest obecnie zjawiskiem powszechnym, obejmującym

wszystkie środowiska społeczne i grupy wiekowe. Zjawiska agresji,

przemocy, gwałtu i nietolerancji na skutek ich popularności i

ciągłości tracą na niezwykłości, wrastają w pejzaż „normalności”.

Stają się trwałymi komponentami życia codziennego, systemu

edukacji, informacji, kultury masowej, rozrywki i sportu. Dotknęły

głęboko i boleśnie takie podstawowe i najważniejsze środowiska

społeczno- wychowawcze, jak rodzina i szkoła.

Niepokoi nie tylko fala agresji i przemocy w różnych postaciach, ale

również znaczna brutalizacja tego typu działań i emocjonalna oziębłość

coraz młodszych sprawców. Systematycznie obniża się wiek młodych

agresorów, coraz bardziej wyszukane stają się metody i formy ich

działania.

Poszukując źródeł późniejszych zachowań agresywnych, należy

kierować uwagą na bardzo wczesny okres życia.

Badania nad ciągłością zachowań agresywnych pokazują, że znaczna

większość adolescentów stosujących przemoc, stosowała ją także w

dzieciństwie. Nikt nie staje się jednostką agresywną w życiu dorosłym.

Teorie agresji

Teoria psychoanalityczna Zygmunta Freuda

W świetle psychoanalitycznej teorii Zygmunta Freuda, istotną rolę w

zachowaniu człowieka odgrywają nieuświadomione popędy i instynkty.

Zachowanie człowieka jest uzależnione od dominacji jednego z dwóch

instynktów, które odpowiadają za „wyposażenie energetyczne” organizmu:

1. instynktu życia i miłości,

2. instynktu śmierci.

Zachowanie pozostające w związku z instynktem do życia przejawia się w

dbałości o bezpieczeństwo, zdrowie, natomiast zachowanie zdominowane

instynktem śmierci przejawia się działaniem destrukcyjnym, zmierzającym w

konsekwencji do unicestwienia człowieka. W obecności instynktu śmierci

widział Freud podłoże agresywnego zachowania człowieka. Instynkt ten jest

wrodzony, a zatem energia, jaka z niego płynie musi ulec rozładowaniu, aby

nie doszło do destrukcji organizmu.

Teoria agresji Konrada Lorenza

O istnieniu wrodzonego instynktu agresji mówi również teoria

Konrada Lorenza. Zdaniem Lorenza siłą napędową gatunków są cztery

instynkty:
seksualny,
głodu,
agresji,
ucieczki.

Instynkt agresji odpowiada za występowanie zachowań agresywnych.

Ma on charakter wrodzony, co potwierdziły badania przeprowadzone

przez Lorenza na szczurach. Brak doświadczeń zachowań agresywnych

nie eliminuje takich zachowań z repertuaru zachowań osobników. Lorenz

twierdził, że zachowania agresywne są spontaniczne tzn., że do ich

wyzwolenia nie jest konieczne zaistnienie jakiejś zewnętrznej sytuacji.

Zachowania agresywne są następstwem nagromadzenia energii

związanej z instynktem agresji, która musi zostać rozładowana.

Teoria frustracji- agresji Johna Dollarda i Normana E. Millera

wyjaśnia zachowanie agresywne człowieka doznawaną przez niego

frustracją. Każde zachowanie agresywne jest poprzedzone

doświadczaniem nieprzyjemnego stanu subiektywnego wynikającego z

zablokowania realizacji jakiegoś dążenia, które określa się mianem

frustracji. Każde zachowanie agresywne w myśl tej teorii poprzedza

frustracja, chociaż nie zawsze frustracja musi prowadzić do agresji.

Innymi słowy, nie zawsze frustracja prowadzi do agresji, ale zawsze

agresja wynika z frustracji. Agresja pojawia się w wyniku pobudzenia

frustracyjnego, a jej siła jest zależna od wielkości doświadczanej

frustracji.

Teoria agresji Ericha Fromma

W świetle teorii agresji Ericha Fromma zachowania agresywne człowieka

można podzielić na:

1. obronne zachowania agresywne,

2. dezadaptacyjne zachowania agresywne.

Obronne zachowania agresywne stanowią przejaw biologicznej adaptacji,

która zmierza do ochrony istotnych dla jednostki wartości. Są one reakcją na

pojawiające się zagrożenie tych wartości. Zachowania agresywne w tym

rozumieniu maję charakter dziedziczny, jednak nie są uruchamiane

spontanicznie, aby wystąpiły musi zaistnieć sytuacja zagrożenia. Celem

takich zachowań jest usunięcie zagrożenia. Dezadaptacyjne zachowania

agresywne natomiast stanowią przejaw destrukcyjności i okrucieństwa.

Występują one wtedy, gdy warunki życia człowieka uniemożliwiają mu

zaspokojenie potrzeb takich jak miłości, zrozumienia, władzy. Aby je

zaspokoić potrzebna jest kontrola, a ta z kolei wymaga posługiwania się siłą

i okrucieństwem. Niemożność zaspokojenia potrzeby miłości w ramach

pozytywnych międzyludzkich relacji rodzi nienawiść i powoduje reakcję

niszczenia.

Teoria uczenia się zachowań agresywnych Alberta Bandury zwraca

uwagę na prawidłowości uczenia się. Uczenie się zachowań

przestępczych następuje poprzez własne bezpośrednie doświadczenie

bądź przez naśladownictwo. W procesie uczenia się istotną rolę

odgrywają te zachowania, które były wzmacniane dodatnio, tj.

nagradzane. Jednostka, aby nauczyć się określonego zachowania, musi:

1. zetknąć się z tym zachowaniem,

2. zaobserwować to zachowanie,

3. nabyć pewne umiejętności.

Niewątpliwie teoria Bandury przyczyniła się do wzrostu

świadomości na temat znaczenia jakie mają obrazy przemocy,

okrucieństwa pojawiające się w środkach masowego przekazu.

Cechy charakterystyczne zachowań agresywnych:

1. Wzrost brutalizacji zachowań młodzieży, czego najbardziej skrajnym

przejawem są zabójstwa, rozboje i pobicia

2. Unifikacja grupowa zachowań agresywnych. Agresywność staje się

powszechna we wszystkich warstwach społecznych, podczas gdy

jeszcze do połowy lat 80. była kojarzona ze środowiskami marginesu

społecznego.

3. Unifikacja płciowa. Wzrost agresywności obserwowany jest zarówno

u dziewcząt, jak i u chłopców.

4. Manifestacja zachowań agresywnych, nawet w tych przestrzeniach

społecznych, które do tej pory uchodziły za nieprzyzwalające na

takie zachowanie, np. szkoła, miejsca publiczne.

5. Obniżenie się wieku nieletnich sprawców zachowań brutalnych.

Przyczyny agresji i przemocy

Wskazanie jednoznacznych przyczyn genezy narastającej fali

agresji jest niemożliwe. Większość badaczy jest skłonna do przyjęcia

wieloczynnikowej teorii etiologii zachowań dewiacyjnych , agresji i

przemocy, która łączy teorie frustracji, modelowania

(naśladownictwa), socjalizacji oraz czynnościową

(instrumentalizacji) i patologiczną.

Jeden z najbardziej rozpowszechnionych poglądów na

zagadnienie przyczyn agresji wiąże się z domniemaniem, że jest ona

wynikiem określonego procesu socjalizacji w domu rodzinnym we

wczesnym dzieciństwie a następnie wzmacniania zachowań

agresywnych i negatywnego procesu ich modelowania w środowisku

szkolnym i pozaszkolnym.

Rodzice są niewątpliwie pierwszymi i najważniejszymi wychowawcami

swoich dzieci. Dlatego też na nich spoczywa ciężar odpowiedzialności za

ich wychowanie. Tymczasem współczesna rodzina często nie wywiązuje

się z tej roli w sposób zadowalający. Ostatnie lata, to czas kryzysu

rodziny, spowodowane przez zanik rodziny wielopokoleniowej,

zapracowanie rodziców, pogoń za pieniędzmi, czego efektem jest brak

czasu dla dzieci. Tymczasem właśnie w rodzinie dziecko powinno

nauczyć się, w jaki sposób wyrażać swoje uczucia, jak radzić sobie z

konfliktami, jak negocjować własny punkt widzenia. Rodzina powinna

stanowić źródło określonych norm, wartości, które mogą przydać się

dziecku w jego interakcjach ze środowiskiem.

Do uwarunkowań endogennych należą czynniki biopsychiczne, jak

zachowania neurotyczne i psychopatyczne.

Wielu psychologów i psychoterapeutów upatruje przyczyn

agresji, przemocy i przestępczości wśród nieletnich w

funkcjonowaniu organizmu i osobowości. Zwraca się uwagę na

częściej występujące wśród nieletnich zachowujących się

agresywnie przewlekłe choroby, defekty fizyczne, urazy czaszki i

mózgu. Jednak jak wskazują badania defekty fizyczne i obniżony

poziom rozwoju umysłowego same w sobie nie determinują

zachowań agresywnych, przemocy i przestępstw popełnianych

przez nieletnich. Oczywiście są one czynnikami ułatwiającymi

demoralizację lub zejście na drogę przestępstwa, ale jedynie w

przypadku zaistnienia określonych warunków, wśród których

najważniejszym i decydującym jest rozluźnienie więzi nieletniego

dziecka z podstawowymi środowiskami opiekuńczo-

wychowawczymi- rodziną i szkołą.

Natomiast uwarunkowania egzogenne są o wiele bardziej

zróżnicowane i groźne. Najczęściej wymieniane są:

- deprywacja różnorodnych potrzeb dziecka, zwłaszcza potrzeby

rozwoju, prestiżu, uznania i sukcesu, która może powodować

zaburzenie w zachowaniu i złe przystosowanie rodzinne i szkolne;

- kryzys wartości i autorytetów; młodzież odrzuca wartości i autorytety

związane z poprzednią formacją, a w zamian nie otrzymuje

poszukiwanych przez siebie wzorców pozytywnych; stąd zbyt

łatwowiernie uzależnia się od subkultur młodzieżowych i sekt

religijnych;

- niepowodzenia szkolne spowodowane niekorzystnymi warunkami

pracy szkół, błędami wychowawczymi, powodujące frustracje a często

złe funkcjonowanie w grupie rówieśniczej, tworzenie negatywnych grup

młodzieżowych inicjujących tzw. terroryzm szkolny i akty wandalizmu;

- niezaspokojenie aspiracji stosunkowo licznej grupy młodzieży w

trudnym dla niej okresie rozwojowym, która po ukończeniu szkoły

podstawowej lub zawodowej nie ma szans na dalszą pracę lub edukację;

- kryzys młodego pokolenia w wielu ośrodkach, zwłaszcza dotkniętych

strukturalnym bezrobociem, pogłębia nasilający się z roku na rok

problem wyjazdów zarobkowych rodziców i pozbawienie dzieci na

dłuższy okres opieki i więzi z rodzicami;

- materializm, który funkcjonuje dziś w skali globalnej dzięki połączeniu

rewolucji technologicznej z rewolucją informatyczną, a obecnie

internetową generuje konsumpcyjny styl życia. Przyczynia się to do

potęgowania egoizmu i wzmaga postawy agresywne i stosowanie

przemocy w stosunkach międzyludzkich;

- środki masowego przekazu stanowią współczesny zakamuflowany

rodzaj przemocy psychicznej. W rezultacie ich oddziaływania

rozpowszechnia się określony klimat myślowy, w którym wartości

wyższe, uważane dotychczas za naczelne, zajmują miejsca dalekie.

Przemoc kierowana jest przeciw drugiemu człowiekowi, dochodzi

też do aktów wandalizmu skierowanych na dobra materialne, czy też na

świat przyrody. Obok więc agresji słownej, zastraszania, wymuszeń i

pobić mamy do czynienia z niszczeniem zabytków, elewacji budynków,

wiat przystanków autobusowych, cmentarnych nagrobków, ławek

parkowych, zadawaniem bólu i cierpienia zwierzętom. Przykłady te

można mnożyć budując zatrważający obraz rozwydrzenia i rozpasania

jakże jeszcze młodych ludzi, którzy- niestety- przykłady do naśladowania

swoich aspołecznych zachowań odnajdują też w świecie kreowanym

przez ludzi dorosłych.

Znaczenie mediów w kreowaniu agresji

Gwałtowny wzrost agresywności młodzieży zbiega

się z upowszechnieniem elektronicznych środków

przekazu, przede wszystkim zaś telewizji, technik

wideo oraz komputerów i Internetu.

Wielokierunkowe badania pokazują, że

obserwowanie agresji na ekranie powoduje istotny

wzrost agresji dzieci i młodzieży, oraz stosunkowo

niski- u osób dorosłych. Co więcej wzrost agresji w

wyniku tego rodzaju wzmocnień wykazuje silną

tendencję do utrwalania się i działania na zasadzie

samowzmocnienia. Szczególnie znaczące pod tym

względem jest pierwsze osiem lat życia dziecka.

Oglądanie scen przemocy nie pozostaje też bez wpływu na sposób

postrzegania świata realnego. Wręcz przeciwnie, powoduje swoisty

transfer świata oglądanego do rzeczywistości. Jednostka zaczyna

postrzegać otaczającą ją rzeczywistość jako nieprzyjazną, wrogą,

nasyconą podstępem i pułapkami, świat rzeczywisty interpretowany

jest w sposób skrzywiony, wirtualizowany, nieadekwatny.

Oczywiście nawet nieadekwatna ocena rzeczywistości powoduje

całkiem realną reakcję na nią. U osób oglądających wiele scen

przemocy ujawnia się to w postaci wzrostu podejrzliwości, niepokoju

niewspółmiernych do przyczyny nastawień obronnych, wrogości,

uproszczonych ocen innych ludzi. Następstwem będzie nie tylko

wzrost agresji, ale także znieczulenie emocjonalne na przeżycia

innych, redukcja nastawień empatycznych.

Przemoc i agresja w szkole

Agresja przepełnia dziś szkołę, zagrożeni przemocą czują się i

uczniowie i nauczyciele. Nauczyciele przestali być nietykalni.

Uczniowie coraz chętniej podnoszą na nich rękę. Najbardziej

zainfekowane przemocą są gimnazja. Zgromadzono w nich

niedojrzałą jeszcze psychicznie młodzież, która bada granice,

eksperymentuje i doświadcza.

U podłoża aktów agresji w szkole leży wprawdzie motyw

szkodzenia ofierze, ale głównym celem jest zdobycie lepszej

społecznej pozycji. Agresor z własnej inicjatywy, niejako „na

zimno” i rozmyślnie podejmuje działania agresywne po to, aby

zdominować innych i przejąć nad nimi kontrolę. Taka agresja

przez uczniów interpretowana jest jako nieunikniona rywalizacja,

umożliwiająca zdobycie pożądanej pozycji w grupie.

Motywację zachowań szkolnego agresora charakteryzują:

antyspołeczne cele, oczekiwanie pozytywnych skutków

agresywnego zachowania się i własnej wysokiej skuteczności,

słaba więź z innymi uczniami, wysoki poziom zapotrzebowania na

stymulację. A w sferze emocjonalnej: niski lęk, brak empatii i

poczucia winy .Jest to uczeń dość popularny w grupie, często

uważany za przywódcę. Szkolni agresorzy mają bogatą

„przeszłość agresywną”, ponieważ są nadpobudliwi, mają słabe

umiejętności społeczne i niską motywację uczenia się, słabe więzi

z rówieśnikami, w dzieciństwie często uczestniczyli w bójkach.

Dodatkowym problemem jest fakt, że szkolna agresja zwykle odbywa się na

oczach innych uczniów (obserwatorów), dla których staje się wzorem do

naśladowania.

W szkole dominuje przemoc psychiczna nad innymi formami występującej

przemocy m.in. fizycznej, strukturalnej, seksualnej.

Miejsce mają powtarzające się akty fizycznego lub psychicznego znęcania się

nad słabszymi uczniami, które cechuje:
Fizyczny, werbalny lub psychologiczny atak na osobę.
Dysproporcja siły między sprawcą a ofiarą.
Bezpodstawne nękanie (dręczenie).
Powtarzalność aktów agresji.
Wyraźny zamiar wywołania strachu lub chęć skrzywdzenia kogoś.
Zachowania tego typu sprawiają sprawcy wyraźną przyjemność.

Formy tego znęcania się to oczernianie, ignorowanie, odrzucenie, zastraszanie.

Uczniowie dręczeni mają niewielu przyjaciół, nie są lubiani w swojej klasie i w

szkole. Rzadko opuszczają lekcje, dużo czytają. Dręczycielami są zarówno chłopcy

jak i dziewczęta, którzy uważają, że dręczenie jest zabawne.

Przyczyny agresji są dla wielu agresorów mało ważne lub banalne

(ktoś kogoś obraził, ktoś kogoś wyśmiał, nie lubił), często również nie

odczuwają poczucia winy i skruchy.

Wśród występujących w szkole form przemocy psychicznej

przeważa agresja werbalna ze strony nauczycieli wobec uczniów

(moralizowanie, poniżające komentarze wobec uczniów, chłód

emocjonalny, brak wsparcia, brak poszanowania prywatności i

godności ucznia). Coraz częściej zdarzają się akty przemocy fizycznej

uczniów wobec kolegów (znęcanie się, ograniczanie swobody,

popychanie, stłuczenia, a nawet zabójstwo) oraz przemocy fizycznej

nauczycieli wobec uczniów (bicie książką po głowie, ciągnięcie za uszy

i włosy itd.).

W środowisku szkolnym obecna jest także przemoc seksualna,

która przejawia się w dwóch kategoriach: dotykowej oraz

bezdotykowej (np. zmuszanie do oglądania aktów płciowych,

zmuszanie do rozbierania się).

Najczęstszą reakcją uczniów na przemoc wobec własnej osoby lub

innych osób jest brak reakcji. Wielu z nich nie rozmawia na ten temat z

rodzicami, jeszcze rzadziej skarżą się nauczycielowi, kolegom w obawie

przed negatywnymi konsekwencjami lub z braku nadziei na

konstruktywną pomoc. Jak widać te trzy- wydaje się najbardziej

zainteresowane minimalizowaniem skali agresji- środowiska: rodzice,

nauczyciele i uczniowie rzadko ze sobą współpracują.

Formy przemocy i agresji

Mobbing

Pojęcie mobbingu pochodzi z języka angielskiego (to mob- szykanować,

upokarzać) i oznacza, że jakaś osoba jest wykluczana ze społeczności i

upokarzana.

Mobbing w szkole jest aktem agresji i oznacza, że uczeń przez dłuższy czas

poddawany jest naciskom i upokarzany lub wykluczany z grona kolegów.

Procesy mobbingu przebiegają zazwyczaj w ukryciu. Sprawcy chcą dokuczyć

ofierze, ale sami wolą nie zostać na tym przyłapani. Ofiary czują się bezradne i

nie mogą się same wyzwolić z izolacji. Osoby biorące w tym udział, także

sprawcy, prawie zawsze wysyłają jednak sygnały. Dorośli powinni je zauważyć,

rozpoznać i potraktować jako punkt wyjścia dla wyjaśnienia całej sytuacji.

Nauczyciele często bagatelizują te oznaki, nie zwracając na nie szczególnej

uwagi. W ten sposób pośrednio wspierają działania sprawców. Z reguły są to

uczniowie jednej klasy, choć obejmują różne role: sprawców, ofiar, uczestników,

widzów.

Następstwa mobbingu są doskonale widoczne: wpływa on

destrukcyjnie na klimat w klasie, a u ofiar powoduje pogorszenie

wyników w nauce. Ma też wpływ na ich kontakty społeczne z

rówieśnikami, następuje obniżenie poczucia własnej wartości i pozycji

społecznej. Należy wziąć także pod uwagę skutki zdrowotne, takie jak

bóle głowy i brzucha, ogólne osłabienie organizmu, brak apetytu,

przemęczenie itp.

Ofiary najczęściej czują się zaskoczone i nie potrafią racjonalnie

wyjaśnić otwartych lub ukrytych ataków czy upokorzeń ze strony

kolegów czy koleżanek. Ogarnia je jeszcze większa niepewność i

wstyd, ponieważ widzą, że nie potrafią tego wszystkiego ogarnąć, i nie

wiedzą, co zrobić, chociaż w innych sytuacjach nieźle sobie radzą.

Staje się to źródłem poczucia bezsilności i bezradności wobec osób

upokarzających.

Rodzice i nauczyciele poinformowani o wystąpieniu zjawiska

powinni potraktować sprawę poważnie i wesprzeć ofiarę. Tu właśnie

kryje się słabość wychowania w rodzinie i szkole. Bardzo często

informacje ucznia są zarówno przez rodziców, jak i szkołę

bagatelizowane.

Zastraszanie

Zastraszanie to powtarzalne i umyślne prześladowanie tj. wykorzystywanie siły (władzy)

celem poniżenia, przestraszenia i zgnębienia ofiary.

Sprawca dysponuje wobec swej potencjalnej ofiary znaczną przewagą siły, znaczenia; ma

większy zakres obszaru kontroli- a więc ma większą władzę. W jej zakres wchodzą:
bezpośrednia większa siła fizyczna;
większa skłonność do reakcji gwałtownych, agresywnych;
większa pewność siebie, zuchwałość i stanowczość w postępowaniu;
wyższe umiejętności społeczne (manipulacyjne) i poczucie lepszej kompetencji w ich

stosowaniu;
wyższa ufność w możliwość pociągnięcia za sobą większej grupy popleczników;
wyższe umiejętności poznawcze, umiejętność sprawnego posługiwania się retoryką;
wcześniejsza już wyraźnie większa akceptacja społeczna, wyższe miejsce w hierarchii grupy.

Ofiarą czasem jest uczeń słaby fizycznie, czasem w widoczny sposób chory lub

niepełnosprawny, wycofany społecznie, pozbawiony wsparcia społecznego, bez umiejętności

asertywnego reagowania, czasem młodszy lub z niższej klasy. Nierzadko zdarza się, że

ofiarami stają się uczniowie obarczeni społeczną stygmatyzacją lub odrzuceniem,

wynikającymi z makrospołecznych przesądów. Dotyczy to dzieci zastraszanych w klasie z

powodu swego pochodzenia społecznego, przynależności etnicznej lub rasowej, rzeczywistej

bądź „wmawianej” przez grupę rówieśniczą odmiennej orientacji seksualnej lub innych

czynników.

Zachowania autodestrukcyjne przejawiane przez dzieci i młodzież

są kwestią szczególnie godną uwagi. Chodzi tu o rosnący trend

zachowań samobójczych, pociągających za sobą coraz młodsze

roczniki.

Przyczyny zamachów samobójczych są złożone, ponieważ są one

zazwyczaj spowodowane obiektywnymi czynnikami zewnętrznymi, jak

i czynnikami psychicznymi (emocjonalnymi). Najczęściej występujące

wśród dzieci w wieku od 9 do 13 lat to: trudności w szkole oraz

odrzucenie przez otoczenie, tj. przez swoich rodziców, nauczyciela lub

rówieśników. Również bezpośrednią przyczyną wielu zamachów

samobójczych dorastającej młodzieży są poważne konflikty z

otoczeniem (kłótnie w rodzinie oraz zerwanie intymnego związku z

bliską osobą).

Zapobieganie przemocy i agresji

Agresja i przemoc to problem złożony i nie ma tu prostych odpowiedzi,

gotowych recept. Nie oznacza to jednak, że należy popadać w marazm i

ograniczać się jedynie do interwencji. Ważne jest rzetelne, ciągłe i systemowe

diagnozowanie tych zjawisk w ramach konkretnych

środowisk po to, by na tej podstawie móc zaprojektować odpowiednie

działania, zwłaszcza o charakterze profilaktycznym.

Subiektywne poczucie zagrożenia zarówno dzieci, jak i dorosłych wymaga

podjęcia szeroko zakrojonych działań społecznych, współpracy różnych

instytucji np. policji i szkoły. Znaczącą rolę powinny odegrać również rodzina i

nauczyciele na zasadach wzajemnego zrozumienia i współpracy w

przeciwdziałaniu zjawiska przemocy, a nie w atmosferze wzajemnego

obwiniania się.

Należy zwrócić uwagę także na uświadomienie uczniom sankcji karnych

wynikających ze stosowania przemocy wobec innych ludzi.

W celu przeciwdziałania przemocy i agresji należy:

- kształtować obraz świata, w którym dla osiągnięcia celu nie

trzeba uciekać się do agresji, w którym gardzi się przemocą;

- dbać o rozwijanie zainteresowań, budzenie pasji, umiejętne

organizowanie czasu wolnego;

- rozwijać kompetencje społeczne, uczyć asertywności,

tolerancji;
-tworzyć warunki do rozwoju poprzez możliwość aktywności,

samodzielności, rozmowy i aktywne słuchanie;

- okazywać szacunek i zaufanie dziecku;

- prezentować wzory prospołecznych zachowań w sytuacjach

konfliktowych;

- tworzyć atmosferę życzliwości i przychylności.

Przystępując do realizacji postępowania diagnostycznego, należy

zwrócić szczególną uwagę m. in. na:
określenie źródeł agresji i przemocy nie pomijając wcześniejszych i

aktualnych doświadczeń życia rodzinnego (sytuacja domowa dziecka, brak

któregoś z rodziców; typ i jakość relacji interpersonalnych łączących

rodziców i dziecko, jak i samych rodziców; nadużywanie alkoholu,

doświadczanie przemocy psychicznej i fizycznej ze strony rodziców,

rodzeństwa;
uchwycenie obecności- w doświadczeniu życiowym- przemocy poza rodziną

doznanej ze strony rówieśników, starszej młodzieży oraz dorosłych, w tym

nauczycieli i wychowawców;
ustalenie jakich aktów agresji i przemocy dopuścił się interesujący nas

nieletni z dociekaniem ich częstotliwości, pierwszego wystąpienia tego typu

czynów i stopnia brutalności;
określenie i zidentyfikowanie okoliczności towarzyszących działaniom

noszącym znamiona przemocy, czy miały one miejsce w stanie po spożyciu

alkoholu, narkotyków i tym podobnych środków.

Oddziaływania pedagogiczno- psychologiczne nie mogą się ograniczać

tylko do szkoły, aczkolwiek instytucja ta powinna w tym zakresie odgrywać

szczególną rolę.

W profilaktyce przemocy, a także- gdy jest ona już obecna w

zachowaniach dzieci i młodzieży, obecność swoją muszą

zaznaczyć także inne siły społeczne obecne w środowisku

lokalnym. A więc nie może zabraknąć tu zawodowych i

społecznych kuratorów, pracowników ośrodków pomocy

społecznej, funkcjonariuszy policji i straży miejskiej,

pracowników i wolontariuszy świetlic środowiskowych,

księży i sióstr zakonnych prowadzących ośrodki

duszpasterskie dla dzieci i młodzieży itp.

Dziękuję za uwagę