Problem agresji i przemocy wśród dzieci i młodzieży w oparciu o literaturę, materiały fizjoterapia, Notatki

Sposoby definiowania zjawiska agresji i przemocy w literaturze

W literaturze przedmiotu funkcjonują różnorodne koncepcje podejmujące próby zdefiniowania zjawiska agresji i przemocy.

"Słownik Wyrazów Obcych" określa agresję jako zachowanie się zmierzające do wyładowania niezadowolenia lub gniewu na osobach lub rzeczach (J. Tokarski, red., 1979, s.12). Podobne ujęcie problemu agresywności podają L. Mecacci, F. Bruno, G. Dell'Uomo, L. Ricci, którzy definiują ją jako reakcję następującą w efekcie frustracji. Jej celem jest zniszczenie, zdystansowanie się, postawienie osoby lub przedmiotu w trudnej sytuacji (A. Marczak - Krupa, red., 1996, s.66 ). Spotyka się również definicje, które ogólnie mówią, że agresja jest zachowaniem zwróconym przeciwko innym osobom (lub samemu sobie) i przedmiotom oraz działaniem na ich szkodę.

Definicje te równocześnie wprowadzają podział na różnego typu zachowania agresywne, wskazując także na nieco odmienne przyczyny ich powstawania. Takie ujęcie zawiera koncepcja A. Kołodziejczyka i E. Czemierowskiej. Wyróżniają oni następujące przejawy zachowań agresywnych:
- agresję słowną, która polega m.in. na ubliżaniu, grożeniu, wyśmiewaniu, dokuczaniu, obrzucaniu wyzwiskami, ośmieszaniu oraz
- agresję fizyczną przejawiającą się w postaci fizycznego ataku na drugą osobę lub jej własność, np. uderzenia, popchnięcia, kopnięcia, zadawanie ran.

Z kolei agresję fizyczną dzielą na instrumentalną, występującą gdy agresor chce coś zdobyć lub osiągnąć jakiś cel oraz emocjonalną, gdy dziecko przeżywa lęk lub złość (A. Kołodziejczyk, E. Czemierowska, 1998).

Niejednokrotnie w literaturze zjawiska agresji i przemocy są traktowane jako tożsame. Taki pogląd reprezentuje między innymi A. Piekarska oraz I. Pospiszyl, która uważa, iż powszechne postrzeganie przemocy opiera się na założeniu, że jest to każdy akt godzący w osobistą wolność jednostki, zmuszanie jednostki do zachowań niezgodnych z jej własną wolą (I. Pospiszyl, 1994, s.10). W swoich rozważaniach autorka stawia tezę, że przemoc nie zawsze jest zjawiskiem destruktywnym, a jej celem może być wywarcie pozytywnego wpływu (I. Pospiszyl, 1994).

Natomiast Z. Kwieciński utożsamia przemoc z czynnością użycia siły, agresją psychiczną lub stanem zależności podczas realizacji podstawowych potrzeb i interesów (J. Bińczycka, 1999).

J. Kondziela definiuje przemoc poprzez jej skutki: jest to takie wywieranie wpływu na ludzi, w wyniku którego ich aktualny poziom rozwoju somatycznego i duchowego jest mniejszy niż potencjalny poziom tego rozwoju. (J. Bińczycka, 1999, s.33). Uważa on, że im większa przemoc, tym większe dysproporcje pomiędzy osiągnięciami, a potencjalnymi możliwościami rozwojowymi człowieka.

W naszym odczuciu najtrafniejsza wydaje się być koncepcja H. Rylke, która jednoznacznie określa sytuację przemocy jako taką, gdy osoba słabsza (ofiara) wystawiana jest przez dłuższy czas na negatywne działania osoby lub grupy osób silniejszych (agresorzy) (H. Rylke, 1998, s.4).

Geneza i mechanizmy powstawania zachowań agresywnych i przemocy

Istnieją koncepcje opierające się na założeniu, że agresja ma charakter wrodzony (teoria instynktów). W najbardziej skrajnym wydaniu koncepcja ta zakłada, że jest to instynktowna skłonność do agresji, która poszukuje ujścia... bez zewnętrznych bodźców (A. Frączek, red. 1996, s.12). W teorii tej mieszczą się również zachowania obejmujące instynktowną reakcję obrony dziecka (potomstwa) bądź terytorium.

Druga grupa teorii ukazuje szeroko pojęty wpływ oddziaływań społecznych na tworzenie się zachowań o charakterze agresywnym. Szczególne znaczenie ma wpływ takich środowisk społecznych jak rodzina, klasa szkolna i szkoła oraz grupa rówieśnicza. Do tych koncepcji można zaliczyć teorię frustracji, która określa, że przyczyną zachowań agresywnych jest przeżywana frustracja, będąca wynikiem zablokowania zaspokojenia potrzeb oraz teorię społecznego uczenia się, według której ludzie uczą się zachowań agresywnych bądź przez własne, bezpośrednie doświadczenie, bądź przez naśladownictwo (A. Kołodziejczyk, 1998, s.4-5).

Przedstawione koncepcje zakładają podobną genezę zachowań agresywnych i przemocy.

H. Rylke podaje trzy najistotniejsze przyczyny agresji wynikające z uwarunkowań rodzinnych:
- Emocjonalne nastawienie do dziecka ze strony głównego opiekuna (najczęściej matki) - brak miłości, ciepła, zainteresowania i akceptacji negatywnie wpływa na dziecko.
- Postawa przyzwalająca i tolerancyjna wobec dziecka, połączona z brakiem ustawienia jasnych granic - duża tolerancja rodziców, nadmiernie swobodny i liberalny styl wychowania w połączeniu z brakiem konsekwencji w postępowaniu wobec dziecka przyczynia się do wyższego poziomu zachowań agresywnych.
- Zbyt rygorystyczny styl wychowania oparty na metodach takich jak bicie, brutalne traktowanie, ostre wybuchy gniewu i krytyka, w prostej konsekwencji - również przez naśladownictwo i uczenie się - rodzi agresję (H. Rylke, 1998).

Znaczący jest również wpływ grupy rówieśniczej, zwłaszcza w okresie dorastania. Szczególnie podatni na oddziaływania kolegów są młodzi ludzie, którzy nie znajdują w rodzinie oparcia, akceptacji oraz nie mają ukształtowanej pozytywnej samooceny i poczucia własnej wartości.

W grupie młodzież uczy się głównie przez naśladownictwo przywódców, postrzeganych jako osoby silne, nieustraszone, pewne siebie. Powielanie zachowań prezentowanych przez "przywódców" ma służyć zdobyciu uznania i akceptacji oraz zaspokojeniu potrzeby przynależności.

Zachowania agresywne ulegają wzmocnieniu, gdy osoby je prezentujące nie ponoszą żadnych konsekwencji, a wręcz zdobywają nagrody w postaci renomy w grupie. Ponadto w działaniu zbiorowym funkcjonuje mechanizm opisywany w psychologii społecznej jako dyfuzja odpowiedzialności, zmniejszający, czy wręcz znoszący poczucie odpowiedzialności własnej.

Powstawaniu agresji i przemocy w szkole sprzyjają następujące czynniki:

- brak jasno określonych norm życia wewnątrzklasowego i szkolnego,
- brak reakcji ze strony nauczycieli i traktowanie problemu, jakby nie istniał,
- poczucie bezradności i przekonanie, że podjęte działania nie przyniosą efektów,
- zaburzone relacje nauczycieli z uczniami, na przykład poniżanie, ośmieszanie,
- brak przepływu informacji pomiędzy nauczycielami i rodzicami oraz uczniami ( swoista zmowa milczenia wobec problemu, która pogłębia trudną sytuację psychologiczną ofiary),
- istnienie w szkole miejsc sprzyjających rodzeniu się agresji, na przykład szatnie, toalety, w których brak właściwej kontroli dorosłych,
- brak u nauczycieli umiejętności radzenia sobie z przeżywaniem silnych, trudnych emocji i reagowania na nie u uczniów (A. Kołodziejczyk, 1998).

Na podstawie analizy literatury przedmiotu można stwierdzić, że większość autorów uważa zjawiska agresji i przemocy za współwystępujące, a nawet tożsame. Koncepcje te różnicuje określenie etiologii tych zachowań. Jednak zdecydowana większość z nich podkreśla niezaprzeczalny wpływ rodziny. Istotne znaczenie ma również środowisko rówieśnicze i szkolne, ale przede wszystkim w sytuacji, gdy rodzina nie zaspokaja potrzeb emocjonalnych dziecka.

Można więc wnioskować, że nagłaśniany ostatnio silny i negatywny wpływ mediów na dzieci i młodzież ma miejsce w przypadku, gdy trafia na "podatny grunt".

Zarówno z literatury, jak i naszych doświadczeń zawodowych wynika, że współczesna rodzina z racji uwarunkowań socjalno - bytowych i kulturowych nie jest w stanie w pełni realizować swoich funkcji. Natomiast grupy rówieśnicze i szkoła stanowią miejsce, gdzie zachowania agresywne najczęściej się ujawniają i ulegają wzmocnieniu.

Celowe wydaje się więc podjęcie działań edukacyjnych i profilaktycznych na terenie klasy szkolnej.

BIBLIOGRAFIA

Aronson E., Człowiek istota społeczna, PWN, Warszawa 1978
Bińczycka J., Między swobodą a przemocą w wychowaniu, Oficyna Wydawnicza "Impuls", Kraków 1999
Frączek A., Pufal-Struzik I. (red.), Agresja wśród dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce 1996
Kołodziejczyk A., Czemierowska E., Kołodziejczyk T., Spójrz inaczej. Program zajęć wychowawczo-profilaktycznych dla klas 1-3 szkół podstawowych, Wydawnictwo ATE s.c., Skarżysko Kamienna 1997
Kołodziejczyk A., Czemierowska E., Kołodziejczyk T., Spójrz inaczej. Program zajęć wychowawczo-profilaktycznych dla klas 4-6 szkół podstawowych, Wydawnictwo ATE s.c., Skarżysko Kamienna 1997
Kołodziejczyk A., Czemierowska E., Kołodziejczyk T., Spójrz inaczej. Program zajęć wychowawczo-profilaktycznych dla klas 7-8 szkół podstawowych, Wydawnictwo ATE s.c., Skarżysko Kamienna 1998
Kołodziejczyk A., Czemierowska E., Kołodziejczyk T., Spójrz inaczej. Program zajęć wychowawczo-profilaktycznych dla szkół podstawowych,
Wydawnictwo ATE s.c., Starachowice 1998
Kopeczek J., Praca metodami psychoaktywnymi, Wydawnictwo ODP, Tarnobrzeg 1998
Marczak-Krupa A. (red.)., Kompendium wiedzy o profilaktyce, Biuro ds. Narkomanii, Warszawa 1996
Piekarska A., Przemoc w rodzinie, Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa 1991
Pospiszyl I., Przemoc w rodzinie, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1994
Rojewska J., Grupa bawi się i pracuje, cz.II, Oficyna Wydawnicza UNUS, Wrocław 2000
Rylke H., Węgrzynowska J., Milczarek A., Wychowanie przeciw przemocy, Fundacja Bene Vobis, Warszawa 1998
Tokarczuk O. (red.)., Grupa bawi się i pracuje, Oficyna Wydawnicza UNUS, Wrocław 1994
Tokarski J., (red.)., Słownik Wyrazów Obcych, PWN, Warszawa 1979