Agresja i przemoc wśród młodzieży – przyczyny i skutki.

 

Termin „agresja” odzwierciedla najczęściej pewną kategorię zachowań, których wspólną cechą jest zadawanie krzywdy, wywołanie bólu, strachu
i cierpienia drugiej osobie, spowodowaniu szkód,  zniszczenie przedmiotów
i dewastacja środowiska. Towarzyszy temu doznawanie przez agresora uczucia gniewu, złości, wrogości w stosunku do drugiego człowieka. Są to zachowania negatywnie odbierane przez środowisko z punktu widzenia obowiązujących norm i zasad.

              Psychologowie określają agresję jako pewnego rodzaju czynności wykonywane przez ludzi. „Czynności ludzkie, zwłaszcza związane z kontaktami interpersonalnymi są zazwyczaj opisywane ze względu na charakter motywacji leżącej u ich podstaw, skutki do jakich prowadzą, oraz przypisywane im wartości moralne i społeczne. Różnice w definiowaniu agresji przez psychologów oraz spory wokół tego pojęcia sprowadzają się zazwyczaj do tego, które z wymienionych kryteriów dominuje w przyjmowanym określeniu”[1] (np. kryterium moralne, motywacyjne itp.)

Specjalistyczna literatura posiada bardzo wiele opracowań dotyczących agresji. W psychologii jednak ugruntowały się dwa stanowiska dotyczące agresji:

    stanowisko psychoanalityczne wg którego agresja wynika
z instynktu, popędu

    stanowisko wiążące się z przekonaniem iż zachowania agresywne są wyuczone i powodują je dyspozycje wrodzone i nawyki.

Dla potrzeb niniejszej pracy będziemy korzystali z definicji Elliota Aronsona: „agresja jest to zamierzone działanie mające na celu wyrządzenie krzywdy lub spowodowanie przykrości. Działanie to może być fizyczne lub słowne. Jest ono agresją niezależnie od tego, czy osiąga swój cel, czy nie. /.../ Liczy się intencja.”[2]

Opisując przejawy zachowań agresywnych, dzieli je na:

-agresję werbalną, występującą, gdy używa się przekazu słownego
w celu np. upokorzenia czy zranienia innej osoby;

-         agresję pozawerbalną,  zachodzącą, gdy występuje zamiar zaszkodzenia komuś poprzez użycie obrazów czy gestów- języka ciała;

-         agresję fizyczną, gdy dochodzi do fizycznego kontaktu bezpośredniego
z drugim człowiekiem.[3]

              Ze względu na stosunek zachodzący między agresorem a ofiarą wyróżniamy agresję bezpośrednią, pośrednią, aktywną i pasywną[4].

Według autora tej pozycji:

- agresja bezpośrednia występuje wtedy, gdy atak kierowany jest otwarcie
i wyraźnie na określoną osobę lub rzecz, a postronny obserwator nie ma wątpliwości o jakie zachowanie w danym przypadku chodzi;

- agresja pośrednia występuje, gdy atak skierowany jest na obiekty zastępcze – nie będące powodem frustracji;

- agresja aktywna polega na czynnym, szkodliwym działaniu przeciwko innym;

-   agresja pasywna polega na uniemożliwieniu wykonania jakiejś czynności lub powstrzymania się od określonego działania na skutek obecności agresora powodujące u osoby będącej przedmiotem agresji krzywdzące konsekwencje.

              Ze względu na rodzaj organu, za pomocą którego zachowania agresywne są realizowane wyróżnia się agresję fizyczną i werbalną.[5]

- agresja fizyczna gdy atak skierowany jest na drugą osobę, w którym agresor posługuje się narzędziem lub częścią ciała;

- agresja werbalna – agresor posługuje się szkodliwymi i przykrymi dla atakowanej osoby słowami wywołując w niej poczucie krzywdy, strach, odrzucenie, poniżanie (wyzywanie, wyśmiewanie, złośliwe plotki, groźby).

              Ze względu na warunki powstawania wyróżnia się agresję instrumentalną, frustracyjną (gniewną, afektywną) naśladowczą i patologiczną.[6]

- agresja instrumentalna gdy agresja odgrywa rolę instrumentu umożliwiającego osiągnięcie celu, zaspokojenia dowolnej potrzeby człowieka. Nie jest nastawiona na wyrządzenie krzywdy i bólu innej osobie;

- agresja frustracyjna (gniewna, afektywna) gdy jej celem jest wyrządzenie krzywdy, przykrości, bólu i nie wiąże się z innymi korzyściami. Osiągnięcie celu powoduje spadek poziomu napięcia emocjonalnego. Agresja ta może być spowodowana oziębłością uczuciową rodziców, stosowaniem kar fizycznych, częstym upominaniem, nadmierną surowością;

- agresja naśladowcza – jest wynikiem mimowolnego naśladownictwa modeli agresywnego zachowania, z którymi dany osobnik zetknął się w swoim otoczeniu – zachowanie rodziców, kolegów, postaci z filmów, gier komputerowych czy książek;

- agresja patologiczna której przyczyną są procesy chorobowe zachodzące
w układzie nerwowym oraz schorzenia organiczne.

Mówiąc o agresji nie można pominąć zjawiska przemocy. Irena Pospiszyl proponuje, by przemocą nazwać wszelkie nieprzypadkowe akty naruszające osobistą wolność jednostki, które przyczyniają się do fizycznej albo psychicznej szkody drugiego człowieka i które wykraczają poza społeczne normy wzajemnych kontaktów międzyludzkich[7].

Termin „przemoc” określony jest potocznie jako „siła przeważająca czyjąś siłę, fizyczna przewaga wykorzystywana do czynów bezprawnych dokonywanych na kimś; narzucona bezprawnie władza, panowanie; czyny bezprawne, dokonane z użyciem fizycznego przymusu; gwałt”[8].

„W literaturze przedmiotu przemoc definiuje się najczęściej jako wszelkie zachowania brutalne, naruszające wolność osobistą jednostki, (...) ale także przemocą można nazywać wszystkie nieprzypadkowe akty naruszające osobistą wolność jednostki, które przyczyniają się do fizycznej albo psychicznej szkody drugiego człowieka i które wykraczają poza społecznie uznane normy wzajemnych kontaktów międzyludzkich” [9]

              Tak, więc przemoc określa się jednoznacznie, jako negatywne zachowanie, jednakże obserwując zachowania obecne w zamkniętych grupach - szczególnie młodzieży szkolnej - można zauważyć, że przemoc, jako taka jest aktem akceptowanym a wręcz oczekiwanym przez członków grupy, często jest warunkiem „przyjęcia” nowego członka do grupy, lub wręcz warunkiem utrzymania spójności grupy i zacieśnia więzi międzygrupowych.

Obecnie uważa się, że przemocą są wszelkie akty powodujące czyjąś stratę zarówno fizyczną, jak i psychiczną. Do właściwości zjawiska przemocy należy zaliczyć to, że przemoc:

- jest zawsze intencjonalna;

- stanowi naruszenie praw i dóbr osobistych jednostki (lub zbiorowości);

- najczęściej utrudnia lub wręcz uniemożliwia samoobronę;

- zawsze powoduje jakieś szkody;

- jest zjawiskiem cyklicznym, powtarzającym się;

- może mieć postać gróźb dotyczących użycia przemocy;

- większość, choć nie wszystkie, form przemocy jest ścigana przez prawo.[10]

 

              Zjawiskiem agresji i przemocy wśród młodzieży szkolnej zajmują się specjaliści na całym świecie. Z uwagi na to, iż problem ten traktowany jest jako zjawisko społeczne, konieczne jest interdyscyplinarne podejście do rozwiązania go, a w związku z tym prowadzenie wspólnych badań i współpraca specjalistów
z dziedziny pedagogiki, socjologii, psychologii, psychiatrii oraz innych. Tematem tym zajmują się wymienieni specjaliści opisując i rozważając problem przemocy i agresji w szkole, ujmując swe spostrzeżenia w ramach poradników, fachowych opracowań pozwalających przybliżyć się do zrozumienia mechanizmów kierujących zachowaniami przemocowymi, ich przyczyn
i możliwości zapobiegania bądź redukowania nieodpowiednich zachowań.

              Przejawy agresji i przemocy wśród dzieci i młodzieży mogą przybierać różne formy aktywności – od zachowań fizycznych (bójki, wymuszenia) – poprzez przemoc psychiczną (nękanie, dokuczanie, wyzywanie) aż do bullyingu, który jest odpowiednikiem mobbingu używanego dla określenia przemocy w pracy.

Naukowcy zajmujący się zjawiskiem agresji i przemocy wyróżniają kilka koncepcji agresji. Jedną z pierwszych teorii psychologicznych agresji jako instynktu jest teoria Freuda. Coraz częściej możemy spotkać się z opinią, że ludzie z natury są okrutni i brutalni dla innych osób. Według austriackiego badacza, agresja stanowi element niezbędny do przetrwania oraz utrzymania gatunku. Człowiek rodzi się z gotowym instynktem walki, koniecznym do przetrwania, np.. z instynktem głodu, pragnienia. Teoria ta jest obecnie mocno krytykowana, głównie z tego powodu, że nie określa czynników wyzwalających agresję.[11] Zjawiskiem tym zajmowali się również W. McDougall oraz P. Bovet, jednak wszyscy zgodnie podkreślali, iż wiążą agresję z instynktem walki, jednak z powodu działania ograniczeń związanych z negatywną oceną zachowań przyjmujących tą postać, instynkt ten może nie manifestować się bezpośrednio w formie ataku lub napaści, ale może ulegać różnym transformacjom, czyli: socjalizacji, intelektualizacji, dewiacji, obiektywizacji, subiektywizacji, platonizacji i sublimacji instynktu walki.

Teorię frustracji – agresji sformułowało w 1939 roku pięciu autorów – J.Dollard
i jego współpracownicy. Agresja jest, w świetle tej teorii, popędem będącym reakcją na frustrację. Zachowanie ludzkie zmierza zawsze do osiągnięcia jakiegoś celu, a w dążeniu tym pojawiają się pewne trudności uniemożliwiające jego osiągniecie. Dochodzi więc do frustracji, powstającej w wyniku kolizji dwóch czynników: dążenia człowieka do wykonania czynności, i istnienia przeszkody uniemożliwiającej wykonanie czynności.

              Zderzenie tych czynników wznieca frustrację prowadzącą do napięcia emocjonalnego, a to z kolei prowadzi do agresji.

Treść emocji wywołanej przez frustrację zależy głównie od rodzaju frustracji. Inne są reakcje wywołane frustracją, w wyniku której organizm może zostać uszkodzony, a inne gdy przerywa on rozpoczętą czynność.

Gdy nastąpi frustracja, to pierwszym odruchem jest agresja skierowana na źródło frustracji. Lecz gdy źródło frustracji jest silne i reakcja agresji może się spotkać z karą, to wówczas agresja przemieszcza się na inny obiekt, np. dziecko zbite przez rodziców bije swojego misia. Przyjmuje się, że agresja jest nawykiem atakowania, mogącym być trwałą cechą charakteryzującą osobowość człowieka. Mówiąc o agresji jako nawyku można również mówić o sile tego nawyku. Niektórzy badacze uważają, że istnieją cztery czynniki determinujące siłę agresywności u jednostki:

1.    Częstość i intensywność doznawanych frustracji i przykrości, napaści, które poprzedzają agresję.

2.    Rodzaj wzmocnienia agresywnego zachowania.

3.    Facylitacja społeczna, czyli wzajemny wpływ członków grupy, powodujący wzrost zachowań określonego rodzaju.

4.     Temperament.

Agresję rozpatrywać można także jako zachowanie wyuczone. Za twórcę teorii wyuczonej agresji uważa się Alberta Bandurę. Teoria jego jest atrakcyjna także dla praktyków zajmujących się terapią osób agresywnych, gdyż jeżeli można się jej wyuczyć, to i tak samo można przeprowadzić proces przeciwny czyli proces skutecznego oduczenia takich zachowań.

-         Uczenie się agresji przez jednostkę odbywa się głównie przez uczenie obserwacyjne. Bezpośrednie obserwowanie modela sprawia, że jednostka dowiaduje się, jak można przejawiać działania agresywne oraz zapamiętuje plan, schemat działania. Ogromne znaczenie w procesie uczenia się agresji mają bezpośrednie doświadczenia jednostki, w tym zwłaszcza wygrywanie bójek, czy skuteczne odpieranie ataków.[12] Jak
z tego wynika proces uczenia się zachowań agresywnych oparty jest na mechanizmie warunkowania instrumentalnego.[13]

Zachowań przemocowych i agresywnych młodzież i dzieci uczą się od najbliższych, na początek w swych grupach pierwotnych czyli w rodzinie, ale także niemały wpływ na takie zachowania mają szkoła, grupa rówieśnicza czy środki masowego przekazu.

Aby skutecznie podejść do rozwiązywania problemu przemocy wśród dzieci i młodzieży należy zastanowić się nad źródłami, z których wypływają zachowania przemocowe i przyczynami tych zachowań, które niestety nie dają się jednoznacznie określić. „Specjaliści wskazują na następujące możliwe przyczyny nasilania się agresji i przemocy wśród dzieci i młodzieży:

o       przyczyny tkwiące w środowisku rodzinnym;

o       przyczyny tkwiące w środowisku szkolnym;

o       przyczyny tkwiące w środowisku rówieśniczym;

o       rola środków masowego przekazu;

o       cechy danej sytuacji które sprzyjają wywołaniu agresji (np. obecność broni czy innych przedmiotów, które kojarzą się z agresją)”[14]

Jednym z najważniejszych powodów zachowań agresywnych, zachowań polegających na przemocy jest patologia w rodzinie. Destruktywny wpływ na młodego człowieka ma przede wszystkim szkodliwe używanie alkoholu przez członków rodziny, przemoc domowa, lub niewłaściwe karanie, które prowadzi do poczucia poniżenia i frustracji. Zgubne konsekwencje ma też niewłaściwa postawa rodzicielska i wszelkiego rodzaju negatywne autorytety szczególnie prezentowane przez dorosłych bliskich i ważnych dla młodego człowieka. Zaburzone konfliktowe kontakty w domu prowadzą do niestabilności emocjonalnej. Młodzież często pozostawiona sama sobie, bądź pozbawiona możliwości zaspokojenia własnych potrzeb – czuje się wyalienowana od norm społecznych, wartości, własnych poglądów, a do rozładowania swoich aktywności dąży poza domem. Zaobserwowano, że „jednym z najbardziej powszechnych zachowań jednostek doświadczających przemocy jest wzrost agresywności w stosunku do otoczenia (...) przy czym większość badań zgodnie ukazuje wzrost agresywności dzieci zarówno doświadczających jak
i obserwujących przemoc”[15] Taka wadliwa socjalizacja w środowisku rodzinnym prowadzi do późniejszego powielania przez młodego człowieka - obserwowanego w domu modelu relacji interpersonalnych.

Ważnym elementem wpływającym negatywnie na młodzież jest także prezentowana w mediach przemoc w życiu społeczno – politycznym, przemoc obecna w instytucjach i organizacjach, spostrzeganie rozchwiania ładu społecznego. Stale pojawiające się w mediach informacje o przemocy mogą się wydawać naturalne gdyż sprawcy pozostają często bezkarni – czasami jest to odbierane jako sygnał i wskazówka, że przemoc jest skuteczna, daje poczucie siły, prowadzi do zaspokojenia potrzeb i realizacji zamierzonych celów, często
w sposób szybszy, łatwiejszy, choć niezgodny z prawem bądź z normami społecznymi i moralnymi. Media a szczególnie telewizja pokazują obrazy przemocy rzeczywistej – prezentowanej „na żywo”, przemoc jest także obecna
w fikcji filmowej, co zwiększa tolerancję widza na przemoc, uczy nowych aspołecznych zachowań, doprowadza do traktowania przekazów medialnych jako wiedzy o świecie, ale także zaburza poczucie bezpieczeństwa prowadząc do powstania lęków i niepokojów. Jest to niepożądane działanie, bardzo silnie wpływające na psychikę i rozwój aktywności postrzeganych jako atrakcyjne. Tymczasem często pozostawione samym sobie dziecko właśnie w ten sposób zagospodarowuje swój czas wolny, czerpie wzorce i style zachowań fikcyjnych bohaterów, których zachowania cechuje przemoc, cwaniactwo, siła, lekceważący stosunek do ogólnie przyjętych norm czy wartości.

Komputer i Internet, nieodpowiednio wykorzystany przynosi jeszcze większe szkody w zachowaniu dziecka, w postrzeganiu przez niego rzeczywistości,
w kreowaniu swoich zachowań agresywnych, lekceważących, nieodpowiedzialnych czy polegających na przemocy. Większość dostępnych gier komputerowych dla dzieci zawiera treści przemocowe, prezentuje agresję fizyczną, znęcanie, krwawe bójki, wojny często nagradzane punktami prowadzącymi do zwycięstwa. „W analizie oddziaływania mediów na zachowania przemocowe uczniów w szkole uwzględnia się przede wszystkim telewizję, wideo i różnego rodzaju gry komputerowe. W szczególności te gry, które funkcjonują na zasadzie schematu wzajemnej przemocy: graczowi prezentuje się proste, przejrzyste konflikty, które rozwiązać można tylko poprzez zastosowanie przemocy”[16].

              Na zachowania dzieci i młodzieży wpływ ma także środowisko rówieśnicze, przy czym nieformalnych grup rówieśniczych nie można utożsamiać jedynie z grupami problemowymi, gdyż w zasadzie pełnią one ważną rolę w rozwoju jednostki, jej socjalizacji i rozwoju społecznym. Jednakże przynależność do grup młodzieżowych szczególnie wyróżniających się postawami antyspołecznymi odgrywa istotną rolę w postaniu i rozwoju zachowań agresywnych i przemocowych.

W szkole występują różne formy przemocy od bezpośredniej przemocy fizycznej – kopanie, bicie, plucie, popychanie, szarpanie, wymuszanie pieniędzy, zabieranie przedmiotów, niszczenie przedmiotów poprzez bezpośrednią przemoc słowną i werbalną w postaci dokuczania, przezywania, wyśmiewania, szyderstw, obrażania, ośmieszania, grożenia, rozpowszechniania plotek i oszczerstw w tym również za pośrednictwem sms-ów i Internetu oraz pokazywanie nieprzyzwoitych gestów po pośrednie jej formy, czyli nakłanianie innych do ataków fizycznych czy słownych, naznaczanie, wykluczanie
i izolowanie z grupy.

              Wpływ na agresję w warunkach szkolnych ma między innymi niewłaściwy system norm, gdy następuje sprzeczność danej koncepcji wychowania z zachowaniem wychowawcy, normy wychowawcze preferujące użycie siły czy też nieprzestrzeganie norm przez osoby znaczące – wychowawcę, nauczyciela przedmiotu. Nie możemy również zapominać
o braku reakcji na zachowania agresywne czasami wydające się tylko wykroczeniami, czyli na wagarowanie, spóźnienia. Często brak również reakcji nauczyciela na zachowania agresywne i przemocowe uczniów a przecież bagatelizowanie tego typu zachowań utożsamiane jest z cichą i milczącą zgodą na tego typu postępowanie. Również czynniki związane z organizacją nauczania mają wpływ na zachowania agresywne. Nuda, brak zagospodarowanego czasu zajęć powoduje, iż młodzież sama wymyśla sobie sposób zapełnienia czasu wolnego niejednokrotnie wypełniając go właśnie czynnościami przemocowymi.

              Ważnym tematem jest też ubóstwo i bieda, która niewątpliwie obniża poziom życia rodziny, prowadzi do obniżenia poczucia własnej wartości, pogłębienia frustracji i rozczarowania, ale także zaburza poczucie bezpieczeństwa – zapewne nie pozostaje to obojętne dla dzieci żyjących
w takim środowisku rodzinnym, gdzie panuje bieda, nie ma pracy, możliwości zabezpieczenia podstawowych potrzeb.

              Aby uporać się z tym problemem rodzice podejmują wszelkiego rodzaju prace poza granicami kraju, pozostawiając dzieci pod opieką dziadków, starszego rodzeństwa, a czasami wręcz osób niespokrewnionych – i tak tworzy się w naszym społeczeństwie pojęcie eurosierot. Najpoważniejszą konsekwencją tego typu sieroctwa są zakłócenia w rozwoju osobowości. Pozostawione dzieci przejawiają istotne trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu kontaktów, co idzie w parze z niedojrzałością intelektualną. Zamknięcie, chłód, obojętność,
a nawet ogólna wrogość to cechy wielu sierot, podobnie jak lęk przed zaangażowaniem emocjonalnym czy brak poczucia bezpieczeństwa. W związku z tym, że eurosieroty wychowują się w rodzinach niepełnych lub w ogóle bez rodziców, sprawowana nad nimi kontrola jest zdecydowanie słabsza niż
w normalnym środowisku rodzinnym. Pozostawione same sobie dzieci często wagarują, a stąd tylko jeden krok do problemów z nauką. W skrajnych przypadkach dochodzi do zachowań agresywnych, uzależnień oraz wykroczeń. Może także dojść do sytuacji przeciwnej – ku apatii, bierności i małej samodzielności.

              Oczywiste jest zatem, iż duże znaczenie dla prezentowania zachowań związanych z przemocą mają także czynniki indywidualne i samoocena, śmiało „można stwierdzić, iż niska samoocena warunkuje negatywną postawę
w stosunku do innych ludzi, co z kolei rzutuje na zaburzony charakter kontaktów interpersonalnych z innymi, wpływa na negatywną ocenę innych osób, pogarsza stosunki z otoczeniem”. [17] Ponadto często można zauważyć, iż zachowania agresywne czy przemocowe są drogą redukowania i rozładowania lęku związanego z własną osobą. Niemałe znaczenie dla zachowań agresywnych, ich rozwijania i wzmacniania ma zapewne zażywanie środków odurzających i spożywanie alkoholu przez dzieci i młodzież.

              W ostatnich latach odnotowuje się postępujący wzrost zjawiska przemocy wśród dzieci i młodzieży szkolnej, graniczący z okrucieństwem
i brutalizacją, deptaniem godności ludzkiej. Podsumowując można wysnuć oczywisty wniosek, iż w konsekwencji doświadczeń z którymi styka się młody człowiek – przy zbieżności wielu czynników – młodzi ludzie w poszukiwaniu akceptacji i zrozumienia uciekają w agresję, stosują przemoc, nadużywają alkoholu, popadają w narkomanię, nie znajdując alternatywy i możliwości do wyładowania swoich frustracji, rozwiązania problemów, czy po prostu zwykłego porozumienia się z najbliższymi im ludźmi.

 

             

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bibliografia:

 

1.     Aronson E. Człowiek istota społeczna. PWN. Warszawa 2008;

2.     Bartkowicz Z. Pomoc terapeutyczna nieletnim agresorom i ofiarom agresji w zakładach resocjalizacyjnych. Agencja Wydawniczo – Handlowa Antoni Dudek. Lublin 1997;

3.     Biała M. Problemy z zachowaniem dzieci i młodzieży. Wydawnictwa Fraszka Pedagogiczna. Warszawa 2006;

4.     Borecka – Biernat D. Zachowania agresywne i nieśmiałe młodzieży w sytuacji ekspozycji społecznej. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Wrocław 1998;

5.     Dambach K.E. Lobbing w szkole. Jak zapobiegać przemocy grupowej. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Gdańsk 2003;

6.     Dąbrówka A. Geller E. T R. Słownik synonimów. PWN. Warszawa 1998;

7.     Dyląg A. Heidtman J. Makowski M. Rosińsaki J. Rudnicka M. Człowiek w dżungli współczesności. PPU „PARK”. Bielko – Biała. 2004;

8.     Grochulska J. Agresja u dzieci. PWN. Warszawa 1993;

9.     Guerin S. Hannessy E. Przemoc i prześladowanie w szkole. Skuteczne przeciwdziałanie agresji wśród młodzieży. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Gdańsk 2004;

10. Hamer H. Psychologia społeczna. Teoria i praktyka. Difin. Warszawa 2005;

11. Herzberger. Przemoc domowa. Perspektywa psychologii społecznej. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Warszawa 2002;

12. Kmiecik – Baran K. Agresja i przemoc w realiach współczesnej szkoły. Wydawnictwo Przegląd Oświatowy. Gdańsk 2000;

13. Kmiecik – Baran K. Młodzież i przemoc. PWN. Warszawa 2000;

14. Konopczyński M. Metody twórczej resocjalizacji. PWN. Warszawa 2008;