Czynniki

klimatyczne

kształtujące

zasięgi

Ewelina Litra

Klimatyczne czynniki siedliska

Częściami składowymi siedliska

determinującymi jego właściwości są
położenie, klimat i gleba.

Spośród wymienionych składników na

pierwszy plan wysuwa się klimat,
który wyraźnie wpływa na glebę i jej
właściwości. W większości stosunki
klimatyczne warunkują występowanie
poszczególnych gatunków drzew,
natomiast gleba decyduje o stopniu
ich zmieszania i jakości drzewostanu.

Klimatyczne czynniki siedliska

Czynniki klimatyczne sprowadzają

się głównie do warunków
atmosferycznych takich jak
powietrze atmosferyczne, światło,
temperatura, woda i wiatr.

Czynniki te wywierają największy

wpływ na roślinność wielkich
obszarów, przy czym ich wpływ może
być regionalny lub lokalny.

Woda atmosferyczna

Jest obok temperatury

najważniejszym czynnikiem
klimatycznym, kształtującym szatę
roślinną Ziemi.

Dzięki występowaniu w trzech

stanach fizycznych, które z łatwością
przechodzą w siebie krąży ona w
obiegu polegającym na:

Woda atmosferyczna

Opady atmosferyczne razem z

temperaturą są podstawą podziału
roślinności na strefy roślinne. Na
gospodarkę wodna określonego
obszaru składają się trzy elementy:

 opady atmosferyczne,
 zawartość wody w glebie,
 parowanie i transpiracja.

Woda atmosferyczna

Ze względu na różne zapotrzebowanie

na wodę rośliny dzieli się na trzy
grupy ekologiczne: higrofity, kserofity
i mezofity.

 HIGROFITY żyją w warunkach stałego

nadmiaru wilgoci i są najmniej
wytrzymałe na suszę.

 KSEROFITY to rośliny żyjące w środowisku

suchym, zdolne są do znoszenia
długotrwałej suszy powietrza i gleby.

 MEZOFITY rośliny żyjące w środowisku

umiarkowanie wilgotnym.

Woda atmosferyczna

Wymagania drzew leśnych w stosunku do

wilgotności gleby przedstawiają się następująco:

 KSEROFITY: sosna zwyczajna, sosna Banksa, oliwnik,

rokitnik, wierzba kaspijska,

 KSERO MEZOFITY: dąb bezszypułkowy, lipa

szerokolistna, dąb czerwony, jarząb brekinia, grusza,
klon zwyczajny i polny, trześnia, jabłoń,

 MEZOFITY: dąb szypułkowy, lipa drobnolistna, grab,

modrzew europejski, buk, brzoza brodawkowata, topola
biała, osika, limba, wejmutka, jodła, jedlica, wiąz
górski, wiąz polny,

 MEZO HIGROFITY: wiąz szypułkowy, świerk pospolity,

czeremcha, topola czarna, iwa, wierzba biała i krucha,
brzoza omszona, kruszyna, olsza szara,

 HIGROFITY: jesion, wierzba szara i uszata, olsza czarna.

Wiatr

Jest bardzo ważnym czynnikiem

ekologicznym, szczególnie na obszarach
otwartych i płaskich, nad brzegami
morskimi oraz wysoko w górach.

Wiatr jest poziomym ruchem powietrza

w określonym kierunku, powstającym w
wyniku różnicy ciśnień powietrza
między obszarami, skąd wieje (wyż), a
obszarami dokąd wieje (niż).

Wiatr działa na rośliny pośrednio i

bezpośrednio.

Przemieszczając masy

powietrza zmienia temp,

wilgotność i nasłonecznienie

Mechanicznie niszczy lub

uszkadza daną roślinę

Wiatr

Wiatr odgrywa w życiu roślin także rolę pozytywną, którą

można scharakteryzować w następujących punktach:

 Zapylanie kwiatów i rozsiewanie nasion i owoców

najważniejszych drzew leśnych, które są roślinami
wiatropylnymi.

 Podnoszenie górnej granicy lasu na stokach nawietrznych

natomiast na stokach odwietrznych wiatr utrudnia rozsiewanie
nasion. Jest tutaj czynnikiem obniżającym górną granicę lasu.

 Zwiększenie intensywności fotosyntezy - lekki wiatr wpływa

korzystnie na przebieg tego procesu.

 Wzmaganie transpiracji - do pewnej granicy jest korzystne dla

drzew, gdyż przyspiesza krążenie wody i pokarmów w roślinie.

 Zmniejsza niebezpieczeństwo wiosennych przymrozków przez

usuwanie zimnego powietrza gromadzącego się w zagłębieniach
terenowych podczas pogodnych wiosennych nocy.

 Spulchnianie gleby korzeniami przez ruch drzew na wietrze.

Wiatr

Poszczególne gatunki drzew różnią się

pod względem odporności na wiatr:

 GATUNKI BARDZO ODPORNE: sosna

zwyczajna, dąb szypułkowy, dąb
bezszypułkowy,

 GATUNKI ODPORNE: jodła, sosna czarna,

modrzew, wiąz polny, wiąz górski, olsza
czarna, lipa,

 GATUNKI ŚREDNIO ODPORNE: buk, grab,

jawor, klon zwyczajny, jesion, olsza szara,
topola czarna, topola biała, osika, wierzba,

 GATUNKI MAŁO ODPORNE: świerk, brzoza.

Temperatura powietrza

Ten niezwykle ważny czynnik

klimatyczny, regulujący tempo
procesów życiowych u roślin i reakcji
chemicznych w ich otoczeniu,
odznacza się wyjątkowo dużą
zmiennością w czasie i przestrzeni.

Temperatura warunkuje wszystkie

procesy życiowe roślin: fotosyntezę,
oddychanie, transpirację i wzrost.
Znaczny niedobór lub nadmiar tego
czynnika powoduje śmierć rośliny.

Temperatura powietrza



Przystosowania roślin do określonych
warunków termicznych znajdują również wyraz
w ich rytmice sezonowej. Stwierdzono, że dla
poszczególnych faz rozwojowych potrzebne są
w poprzedzającym okresie odpowiednie „sumy
ciepła” (sumy temperatur efektywnych) albo
ustalone liczby dni o odpowiedniej
temperaturze. Pojawy fenologiczne stanowią
podstawę do wyróżniania fenologicznych pór
roku, lepiej odzwierciedlających faktyczny
przebieg sezonowych zmian w przyrodzie niż
pory określone wedle kryteriów
meteorologicznych. W Polsce wyróżnia się 8-9
pór fenologicznych.

Temperatura powietrza

Niskie temperatury zarówno na dalekiej północy, jak

i w wysokich górach wyznaczają bardziej granice
areału pewnych określonych postaci lasu, aniżeli
rzeczywistą granicę lasu. Przykładem takiego
rozległego areału może być tajga syberyjska.

Niskie temperatury przyczyniają się do

kształtowania zasięgów poszczególnych gatunków
drzewiastych, jednak nie stanowią one bariery dla
rozprzestrzeniania się formacji leśnej.

Optimum rozwojowe poszczególnych gatunków

znajduje się w różnej temperaturze. Każdy gatunek
ma swoją optymalną temperaturę rozwoju oraz
swoje minimum i maksimum temperatur. Dla
różnych procesów życiowych temperatury te są
różne.

Temperatura powietrza

Dla wyższych roślin można przyjąć

następujące przybliżone wartości
graniczne temperatur: minimum 0-5°C,
optimum 20-30°C, maksimum 40-50°C.

Według stopnia wrażliwości na przymrozki

można poszczególne gatunki uszeregować
następująco:

 DRZEWA BARDZO WRAŻLIWE: jesion, buk, dąb,

robinia akacjowa, jodła.

 DRZEWA MNIEJ WRAŻLIWE: klon, lipa,

modrzew, świerk, jedlica.

 DRZEWA ODPORNE: brzoza, osika, olsza, wiąz,

grab, wierzba, jarząb, sosna.

Temperatura powietrza

• Uwzględniając odmienność klimatu

nizinnego i górskiego, można
wymagania cieplne drzew
przedstawić według następującej
skali, w kolejności malejących
wymagań w każdym szeregu.

W warunkach klimatu nizin:

Światło

Dla roślin zielonych światło jest

czynnikiem bezwzględnie koniecznym.

Energia świetlna konieczna jest do

przeprowadzenia procesu fotosyntezy.
Wpływa ona również na szereg innych
procesów fizjologicznych.

Światło widzialne, z którego korzystają

rośliny zielone, stanowi niewielką część
promieniowania emitowanego przez
Słońce (długość fali od 0,4 do 0,7 µm).

Światło

W porównaniu z ciepłem i

wilgotnością światło jest czynnikiem
znacznie równomierniej rozłożonym
na kuli ziemskiej.

Dla ogólnego rozmieszczenia

roślinności światło odgrywa
podrzędniejszą rolę, natomiast
ogromny wpływ ma ono w przypadku
układów lokalnych - inaczej
kształtuje się flora i roślinność miejsc
cienistych niż dobrze naświetlonych.

Światło

Wymagania roślin w stosunku do czynnika

świetlnego są różne:

 ROŚLINY ŚWIATŁOLUBNE - występujące wyłącznie na

siedliskach w pełni oświetlonych, mające duże
zapotrzebowanie na światło. Do grupy tej należą rośliny
pustyń i półpustyń, stepów, tundry i wysokich gór. U nas
można zaliczyć tu niektóre gatunki chwastów i gatunki
ruderalne, często występujące na przydrożach; są to
głównie gatunki roczne i dwuletnie.

 ROŚLINY OBOJĘTNE - rozwijające się zarówno na pełnym

świetle, jak i w pewnym, określonym zacienieniu
(starzec zwyczajny, rumianek bez promieniowy,
kupkówka pospolita).

 ROŚLINY CIENIOLUBNE - w warunkach naturalnych nigdy

nie występują w pełnym oświetleniu (kokorycz pusta,
zawilec gajowy, bodziszek cuchnący, przenęt
purpurowy).

Światło

Dla ważniejszych drzew

leśnych względne
minimum spożycia
światła przedstawia się
następująco:

 modrzew 1/5,
 brzoza brodawkowata 1/7-

1/9,

 sosna zwyczajna 1/9-1/11,
 sosna czarna 1/11,
 limba 1/20,
 dąb szypułkowy 1/26,
 świerk 1/28-1/33,
 grab 1/50-1/60,
 buk 1/60-1/80.

Przytoczone liczby

świadczą, że spośród
naszych drzew najwięcej
światła wymagają modrzew,
brzoza i sosna, które
znoszą tylko niewielkie
ocienienie. Lasy złożone z
tych drzew są jasne, a
gleba pod nimi może być
pokryta kobiercem traw.
Świerk i buk zadowalają się
małą ilością światła i są
wytrzymałe na znaczne
ocienienie, tworzą lasy
zwarte i gęste, wskutek
czego glebę w tych lasach z
rzadka pokrywają trawy.

Światło

Drzewa leśne można podzielić według ich

zdolności znoszenia ocienienia w młodości
na następujące grupy ekologiczne:

 DRZEWA ŚWIATŁOŻĄDNE - modrzew, brzoza

brodawkowata, topole, sosna zwyczajna, olsza
szara, robinia akacjowa,

 DRZEWA CIENIOZNOŚNE, czyli pół cieniste:

• gorzej znoszące ocienienie - dąb szypułkowy, wiąz

górski, limba, olsza czarna, jesion, osika, brzoza
omszona;

• lepiej znoszące ocienienie - grab, świerk, jedlica

zielona, lipa drobnolistna, klon zwyczajny, jawor, dąb
bezszypułkowy, dąb czerwony, sosna wejmutka.

 DRZEWA CIENIOLUBNE lub cieniste - jodła, buk,

cis.

Powietrze atmosferyczne

• Gazowa powłoka utrzymująca się

wokół globu w wyniku oddziaływania
siły grawitacji. Mieszaninę gazowych
składników atmosfery określa się
jako powietrze atmosferyczne.

• Pierwotny skład i udział gazów

atmosferycznych był zupełnie inny.
W pierwszym okresie istnienia Ziemi,
w wyniku jej szybkiego stygnięcia,
atmosfera zawierała głównie azot,
dwutlenek węgla i parę wodną.

Powietrze atmosferyczne

Nie ma gatunków całkowicie odpornych na duże

koncentracje związków toksycznych (giną i gatunki
uważane za najodporniejsze), można w naszych
warunkach podzielić drzewa leśne na 4 grupy:

 DRZEWA BARDZO WRAŻLIWE: jodła pospolita, świerk

pospolity, sosna zwyczajna, sosna Banksa, lipa
szerokolistna.

 DRZEWA WRAŻLIWE: świerk kłujący, lipa drobnolistna,

wiąz, jarząb, jesion amerykański, kasztanowiec.

 DRZEWA MAŁO WRAŻLIWE: modrzew polski, modrzew

europejski, jedlica zielona, jodła kalifornijska, dąb
szypułkowy, dąb bezszypułkowy, klon zwyczajny, jesion
wyniosły, olsza czarna, topola czarna, topola niekłańska.

 DRZEWA NAJODPORNIEJSZE: sosna czarna, sosna

wejmutka, brzoza gruczołkowata, osika, olsza szara, klon
polny, buk, dąb czerwony, robinia akacjowa, topola
berlińska, lipa krymska, lipa srebrzysta.

Powietrze atmosferyczne

Podział ten może być pomocny przy

ustalaniu składu gatunkowego
drzewostanów na terenach o dużym
zanieczyszczeniu powietrza.

Problem odporności gatunków jest bardzo

złożony. Okazało się bowiem, że określony
gatunek wykazuje różną wrażliwość w
zależności od rodzaju zanieczyszczeń, wieku
i warunków siedliskowych.

Drzewa rosnące w korzystniejszych

warunkach, np. na lepszych glebach, są
odporniejsze od drzew żyjących na gorszych
siedliskach.

Zasięg występowania buku
w Polsce

Koniec

