Przewodnik po Potopie

Anna Rymarczyk Ic

Henryk Sienkiewicz

Czas i miejsca

akcji

Akcja utworu dzieje się w latach 1655–1657. Są to czasy, kiedy na ziemiach

Rzeczpospolitej trwa „potop” szwedzki (właściwie do 1660). Część akcji

określona jest orientacyjnie porami roku czy miesiącami. Są jednak też

wydarzenia opatrzone dokładnymi datami dziennymi:

[…]a jednak mówiono o niebezpieczeństwie wojny i na sejmie, który król

Jan Kazimierz złożył 19 maja w Warszawie.

Zdarzenia przedstawione w utworze mają miejsce na terenie prawie całej

Rzeczpospolitej. Poza nazwami krain geograficznych (choćby: Mazowsze,

Wielkopolska, Małopolska, Prusy Królewskie i Prusy Książęce, Ruś, Litwa,

Żmudź, Polesie, Śląsk) pojawiają się nazwy zarówno dużych miast,

majątków ziemskich, jak i pól bitewnych. Miejsca akcji to między innymi:

Częstochowa, Warszawa, Zamość, Lwów, Sulejów, Lubicz, Kiejdany, Upita,

Janów, Ujście, Warka.

Fabuła i główne wątki
utworu

Fabuła Potopu oparta jest na historycznych zdarzeniach. Powieść nie

dotyczy jednak wyłącznie ich. Występuje w niej wiele wątków. Sprawia

to, że odpowiedzi na pytanie, o czym jest Potop, może być wiele.

Najważniejsze wątki utworu to: historia miłości Kmicica i Oleńki,

przemiana wewnętrzna Kmicica, przyjaźń między rycerzami, obraz

szlachty w XVII wieku, polskie wojsko w XVII wieku, patriotyzm, wątek

polityczno-dyplomatyczny, najazd Szwedów na Rzeczpospolitą, wątek

dotyczący Radziwiłłów, obrona przed Szwedami Częstochowy. Poza

tym występuje wiele innych wątków pobocznych. Wszystkie z nich

łączy postać Kmicica.

Panorama społeczna

Sienkiewicz przedstawia w Potopie szeroką panoramę społeczną
drugiej połowy XVII wieku. Dotyczy ona zarówno stanu
szlacheckiego (Kmicic, Zagłoba, Wołodyjowski i inne postacie to
różnorodne typy szlacheckie, charakterystyczne dla epoki), jak
i magnaterii. Te dwie grupy społeczne przedstawione są na zasadzie
kontrastu. Szlachta prezentuje pozytywne wartości patriotyczne i
moralne. Natomiast magnaci to w większości niedbający o dobro
ojczyzny zdrajcy skupieni na prywatnych interesach. 
Obszerne partie utworu poświęcone są opisom
ówczesnych wojsk (głównie polskich, ale i szwedzkich oraz
składających się z przedstawicieli różnych narodowości armii
zaciężnych). Dzielą się one na kilka kategorii. Jedną z nich jest
pospolite ruszenie, oddziały składające się ze szlachty. Było ono
powoływane do broni jedynie podczas wojen. Szlachta zbroiła się we
własnym zakresie (a więc najczęściej marnie), byli niewprawni w
żołnierskie życie i niezdyscyplinowani. Inna kategoria to wojska
komputowe. Stanowiły one regularną, zaciężną armię. Walczyli w
zamian za wynagrodzenie (najczęściej dla tego, kto więcej zapłacił).
Jako zawodowi żołnierze byli doskonale wyszkoleni i uzbrojeni. Jeszcze
inna kategoria żołnierzy, to grupy sformowane z przestępców, którzy w
wojennej zawierusze znajdowali schronienie przed wyrokami sądów.
Aby przetrwać, ograbiali oni nie tylko pokonywanych wrogów, ale i
każdego, kogo było im na rękę. Takim rodzajem wojska jest na przykład
oddział Kmicica, z którym podchodzi on Chowańskiego.

Nawiązania do kultury
sarmackiej

W utworze przestawione zostały liczne nawiązania do kultury

sarmackiej. Wpłynął na to sam wybór tematyki. Nawiązania widać w

języku utworu, jak i kreacjach postaci. Znaleźć można też opisy

sarmackich obyczajów (na przykład uczty czy kulig). Bohaterowie

przyodziani są w sarmackie stroje (pasy słuckie, kontusze) i

odpowiednio uzbrojeni (szable, buzdygany, buławy). Kultura XVII-

wiecznej szlachty polskiej została przedstawiona w sposób pozytywny,

z pominięciem dotyczących jej wad.

Cechy pozytywne i negatywne szlachty polskiej w „Potopie”
Pierwsza część „Trylogii” Sienkiewicza, „Ogniem i mieczem”, spotkała się z
wieloma zarzutami krytyków odnośnie braku ukazania całego przekroju
siedemnastowiecznego społeczeństwa polskiego. W „Potopie” autor obok
stojącej na czele narodu arystokracji, występujących w relacjach narratora
mieszczan czy odważnie walczących przy obronie Jasnej Góry chłopów,
sportretował także szlachtę, zarówno tą zamożną, jak i ubogą,
zaściankową.  Analizując pozytywne cechy szlachty, ukazane w
utworze, należy skupić się przede wszystkim na patriotyzmie tej grupy
społecznej. Reprezentantami bezgranicznego oddania królowi Janowi
Kazimierzowi i Rzeczypospolitej, gotowymi poświęcić życie za ojczyznę są
Zagłoba, Skrzetuscy, Wołodyjowski, Kmicic. Na ich przykładzie widać, jak
życzliwy stosunek do swych bohaterów miał ich twórca: „specjalnym (…)
faworytem obdarza pana Zagłobę i nieboszczyka Podbipiętę. Z kobiecych
jego postaci ulubioną chyba Oleńka. Kniaźiówna Helena, choć taka ładna,
stoi daleko niżej w afekcie autora. Skoro pan Zagłoba umrze (a niestety,
stanie się to podobno niebawem), cały fawor ojcowski przejdzie
niewątpliwe na pana Wołodyjowskiego. Skrzetuskiego Jana więcej szanuje i
poważa, aniżeli kocha. Za Rzędzianem czasem tęskni i niewątpliwe
czynniejszą przeznaczy mu rolę w Panu Wołodyjowskim. Kogo jeszcze
bardzo lubi, to Anusię Borzobohatą, i wątpię, czy będzie miał serce ukarać
ją w końcu przykładnie za tyle bałamuctw i wichrze sercowych” (Antoni
Zaleski „Towarzystwo warszawskie”).  Sienkiewicz podobnymi względami
obdarzył także przedstawicieli ubogiej szlachty laudańskiej, na przykład
mieszkańców zaścianka w okolicach Upity na Żmudzi: odważnego Pakosza
Gasztofta z Pacunelów, Józwę Butryma, któremu „w wojnach kozackich
kula armatnia stopę mu urwała” czy Kasjana Butryma, pamiętającego
jeszcze czasy Stefana Batorego. Poświęcenie większej ilości miejsca na
gloryfikację szlachty nie znaczy jednak, że Sienkiewicz zapomniał
o wadach tej warstwy.

Przeciwnie – sporo uwagi ofiarował także mniej

chwalebnym postępkom szlachciców. 

Portretując między innymi uczestników pospolitego

ruszenia pod Ujściem czy oficerów Radziwiłła, pisarz

zwrócił uwagi na opieszałość, roszczeniowość i

ugodowość Polaków. Dbałość jedynie o własny

interes, rezygnacja z podjęcia walki z wrogiem,

przechodzenie na jego stronę wypełniają wiele

miejsca na kartach „Potopu”, wystarczy chociażby

wspomnieć o niegodziwym postępowaniu

pułkowników w czasie oblężenia Jasnej Góry czy

pogląd zarozumiałych szlachciców, twierdzących po

przejściu na stronę Karola Gustawa, że każdy ma

prawo wybrać takiego króla, jakiego chce: „Pana i

pod obcym panowaniem znaleźć można”.

„Potop” – główna problematyka
Głównymi problemami poruszanymi w powieści historyczno-obyczajowej
Henryka Sienkiewicza „Potop” jest odrodzenie moralne Polaków,
postępujące odwrotnie proporcjonalnie do przejmowania kolejnych terenów
Rzeczypospolitej przez Szwedów oraz miłosne perypetie Andrzeja
Kmicica i Oleńki Billewiczówny.  Połączenie wątku historycznego i
romansowego wyszło Sienkiewiczowi bardzo sprawnie. Chcąc wczepić w
pozostające w niewoli społeczeństwo końca XIX wieku chęć do walki i
nadzieje na zwycięstwo, a także spopularyzować wiedzę o latach, gdy Polska
także była obiektem ataków silniejszych mocarstw, autor „Potopu” posunął
się naciągnięcia kilku faktów historycznych i wyidealizowania Polaków, stając
się – jak trafnie zauważa badacz literatury Juliusz Kijas:„nieoficjalnym
nauczycielem dziejów ojczystych, świadczących o sile i żywotności narodu
polskiego oraz o jego zdolności do odrodzenia się”. Pokazanie pierwszego
problemu – narodowo-wyzwoleńczego – nie ogranicza się jedynie do ukazania
sposobów walki polskich żołnierzy ze szwedzkim najeźdźcą oraz procesu
samego ataku. Wątek ten został uzupełniony bogatą panoramą
arystokracji, szlachty, magnaterii i mieszczan w XVII wieku, obrazem
zróżnicowanego wewnętrznie wojska polskiego, wieloma przykładami
bezgranicznego patriotyzmu i zdrady będącej efektem dbałości jedynie o
prywatne interesy, nadającym powieści cechy utworu politycznego wątkiem
dyplomatycznym, motywem dotyczącym rodu Radziwiłłów czy epizodem
bohaterskiej obrony jasnogórskiego klasztoru. Z kolei wątek romansowy,
stworzony na klasycznej zasadzie trójkąta i zorganizowany wokół
scalającego fabułę chorążego orszańskiego Andrzeja Kmicica, pięknej
mieszkanki Upity Aleksandry Billewiczówny oraz niegodziwego księcia
Bogusława Radziwiłła, jest ramą dla dramatu, rozgrywającego się między
jego uczestnikami na tle zmian politycznych. Ciągłe rozstania i powroty
bohaterów, ich kłótnie i ponowne przebaczenia są powodem powstania wielu
innych wątków, na przykład przemiany wewnętrznej Kmicica z młodego,
rozpustnego hulaki w dojrzałego, odpowiedzialnego i uczciwego
narzeczonego. 

Kolejne odsłony problematyki drugiej części „Trylogii”, ukazanie jej

patriotycznego, historycznego, etycznego i romansowego wymiaru

stanowi przykład mistrzostwa pióra Sienkiewicza, o czym w

zbiorze Uśmiech dzieciństwa pisała Maria Dąbrowska. Autorka „Nocy i

dni” wspomniała dni, gdy jako mała dziewczynka zachłysnęła się

opowieścią o walce Polaków ze Szwedami i miłosnymi perypetiami

Andrzeja i Oleńki:„Właśnie wtedy czytałam Trylogię. A wkrótce

przepełniła ona i przerosła cały dom, tak że się zdawało, iż (…)

zamknęliśmy go wraz z nami, matką, ojcem i ogrodem w czarnym

tomie, z wytłoczoną na wierzchu sylwetką Sienkiewicza – z czarnymi,

drobnymi literami na cienkich stronach. Nie rozumieliśmy wielu rzeczy

(…)ale czytałam i opowiadałam braciom i siostr

Potop - problem

gatunku

Potop łączy w nadrzędnym gatunku powieści obyczajowo-
historycznej kilka innych gatunków literackich:

•Elementy baśni – przejawiają się w np.: stawianiu bohaterów
w sytuacjach pozornie bez wyjścia, które udaje im się jednak
rozwiązać; triumfie dobra nad złem.

•Elementy legendy i apokryfu – są widoczne w epizodzie
oblężenia Częstochowy.

•Elementy romansu przygodowego – pojawiają się w
burzliwych dziejach związku Kmicica i Oleńki.

•Elementy tradycyjnej powieści historycznej – opierają się na
wyzyskaniu źródeł historycznych.

Różnorodne gatunki łączą się w Potopie w taki sposób, który
służyć ma przede wszystkim wywołaniu u czytelników
zamierzonego przez autora efektu emocjonalnego. 

Postawa narodu polskiego wobec najazdu
Szwedów

Sienkiewicz ukazuje w „Potopie” wszystkie warstwy konstytuujące
społeczeństwo siedemnastowiecznej Rzeczpospolitej, jak również ich
reakcję na groźbę utraty niepodległości. Jako pierwsi opór Szwedom
stawiają chłopi i mieszczanie. Szlachta albo opowiadała się za najeźdźcą
albo była zbyt przerażona by przedsięwziąć jakiekolwiek działanie. To
przedstawiciele ludu organizowali oddziały partyzanckie, które napadały na
wrogie wojska. 
Najwięcej uwagi Sienkiewicz poświęcił nie jak można by się było
spodziewać walecznym chłopom czy mieszczanom, lecz właśnie szlachcie.
W jej postawie można wyróżnić dwa etapy. Po pierwsze moment reakcji na
kapitulację Wielkopolski i ucieczki króla na Śląsk, wówczas to ludność
straciła nadzieję i uległa zbiorowemu paraliżowi. W drugim jednak etapie
podjęła walkę z wrogiem. Punkt zwrotny metamorfozy szlachty stanowiło
oblężenie Jasnej Góry, czyli miejsca traktowanego jak świątyni narodowej.
Polacy, dodajmy katolicy, zwyciężyli dzięki oparciu Maryi. Symbol religijny
staje się symbolem narodowym. Od momentu pokonania szwedzkiej armii
do walki włączają się coraz szersze rzesze szlachciców. „W ten sposób – jak
pisze Dorota stopka – zakończył się triumfalny pochód wojsk Karola
Gustawa przez ziemie Rzeczpospolitej, zjednoczony przez zwycięska
obronę sanktuarium maryjnego naród odzyskał wole walki i wiarę w
zwycięstwo”. Tym samym zwycięsko zakończona obrona Jasnej Góry stała
się początkiem drugiego etapu walk. Partyzanckie oddziały Czarnieckiego
coraz dotkliwiej atakowały Szwedów, co w efekcie doprowadziło do
zwycięstwa. 

Obraz Szwedów ukazany w „Potopie”
Obraz najeźdźcy szwedzkiego przedstawiony w powieści charakteryzuje się
trzema najważniejszymi cechami. Po pierwsze pokazuje wojsko szwedzkie,
które przewyższa oddziały polskie, szczególnie polskie pospolite ruszenie,
jakością uzbrojenia, karnością i doświadczeniem. Jest znacznie skuteczniejsze
od Polaków w prowadzeniu oblężenia miast czy walce zza okopów. Szwedzi z
Warszawy, którą oblegali, uczynili prawdziwą twierdzę, trudną do zdobycia
przez Polaków. Polscy pułkownicy doświadczeni w sztuce wojennej potrafią
docenić doświadczenie wojskowe Szwedów, na przykład w sypaniu szańców
czy samym sposobie obozowania. Po drugie podkreśla się odmienność
religijną Szwedów, nazywa się ich heretykami. Są protestantami, którzy
niszczą i profanują polskie miejsca kultu i kościoły. Przed planami
obrabowania skarbca klasztoru na Jasnej Górze nie powstrzymuje ich nie
tylko obietnica nietykalności, którą złożyli zakonnikom, ale również
uznawanie tego miejsca za święte przez Polaków. Po trzecie opisywana jest
szeroko niesłowność Szwedów, którzy łamią dane Polakom przyrzeczenia –
dotrzymują ich tylko do czasu całkowitego podbicia jakichś ziem, a później
zaczynają łupić, niszczyć i mordować. Żołnierze szwedzcy szybko odstępują
od złożonych obietnic i napadają na majątki Polaków. Jako jedną z przyczyn
takiego postępowania można podać trawiący ich armię głód, choć na pewno
nie mniej ważna była chęć zdobycia łupów. Jednym z przykładów ich
niesłowności jest także danie Kmicicowi za kupione od niego konie nie
pieniędzy, ale kwitu i wysłanie go w poszukiwani kogoś z dowódców
szwedzkich, kto mógłby zapłacić za konie. Przy czym komendant Szwedów,
który daje mu ten kwit, nie kryje, że najprawdopodobniej nikt nigdy nie odda
mu pieniędzy. Wspomnianym przykładem niesłowności szwedzkiej są także
układy, które Szwedzi próbują zawrzeć z załogą klasztoru na Jasnej Górze.
Opierają się one głównie na próbie przekonania obrońców do któregoś ze
szwedzkich kłamstw. Mówiąc o obrazie Szwedów w Potopie nie można
zapominać o tym, że został on dopasowany do zakładanego celu całej
powieści, czyli krzepienia serc i nie jest w pełni tożsamy z prawdą
historyczną. 

Typy narracji w Potopie
W Potopie dominuje zobiektywizowany typ narracji, o autorskiej
wszechwiedzy z współczesnym pisarzowi punktem widzenia. Narracja
powieści nie jest też wolna od bezpośrednio wprowadzanych subiektywnych
ocen, chociaż w porównaniu z innymi tomami Trylogii występują one rzadziej.
Narracja Potopu jest tradycyjna, ale pisarz wykorzystuje w zasadzie wszystkie
sposoby narracji współczesnej powieści historycznej.
Typowe dla narracji w Potopie jest wprowadzanie w ramach
wszechwiedzącego narratora rozmaitych jego ról. Narrator występuje jako:
kronikarz, autor staroszlacheckiego pamiętnika czy herbarza, historyk
oceniający z dystansu dawne czasy, narrator opowieści przygodowej. W
otwierającym Potop opisie, który wprowadza nas w historie rodziny
Billewiczów możemy znaleźć podobieństwo do szlacheckiego herbarza, które
połączone jest z perspektywą historyka przez wprowadzenie komentarza
gniazdo ich... istniejące do dziś. W opisach wydarzeń historycznych i sytuacji
politycznej narrator jest bliski perspektywie współczesnych pisarzowi
historyków i nadaje swoim wywodom formę zbliżoną do historycznego szkicu.
Częstszym od powyższego sposobem przedstawiania wydarzeń jest
przedstawianie historyczno-beletrystyczne, w którym fakty historyczne łączą
się z odczuciami fikcyjnych postaci i są zbliżone do tego jak one je odbierają.
Wszechwiedza narratora wydaje się ograniczać do wydarzeń historycznych,
które czytelnik może skonfrontować ze swoją wiedzą historyczną. Losy
postaci fikcyjnych mają budzić w czytelniku zaciekawienie i zaskoczenie.
Charaktery postaci w Potopie poznajemy przede wszystkim przez ich
działania. Jednak w powieści jest także miejsce na ważne opisy przeżyć
postaci. Jednym z ważniejszych przykładów jest opis „psychomachii” Janusza
Radziwiłła, która ma miejsce po ogłoszeniu podpisania ugody ze Szwedami na
zamku w Kiejdanach. Powieściowy narrator zmienia perspektywy, z których
opowiada. Niezmienna jest jednak jego wiedza nie tylko o przyszłych
zdarzeniach, ale także o ich znaczeniu dla losów, przede wszystkim ojczyzny. 

Style w „Potopie”
„Henryk Sienkiewicz posiadał od natury niezwykły dar słowa. (…) Czytając
utwór Sienkiewicza jakiejkolwiek natury nie doznajemy przykrości i
nieznośnych zahaczeń o skazy, zadry i szczerby – ani jednego tam fałszu dla
oka, ani jednego dla ucha. Trzeba mu przyznać pierwszeństwo jako mistrzowi
sztuki pisania, samego kunsztu wypowiedzenia się po polsku na piśmie. (…)
Kto przeżył tej wpływ (prozy Sienkiewicza) w młodości, ten musi stwierdzić, iż
na tle ówczesnego pisarstwa było to słowo nowe, inne, własne, wydobyte z
pospolitego języka, z mowy codziennej szlachty, mieszczan i chłopów”–
Stefan Żeromski o prostocie składni Sienkiewicza. Na ostateczny kształt
językowo-stylistyczny dzieła miało wpływ szczegółowe zaznajomienie się
Sienkiewicza z materiałami źródłowymi i tekstami z
siedemnastowiecznej epoki przed przystąpieniem do pracy nad „Trylogią”.
W „Potopie” widać zatem inspirację między innymi leksyką setek opracowań
(na przykład Antoni Walewski i jego „Historia wyzwolenie Polski za panowania
Jana Kazimierza”), pamiętników, kronik i listów z epoki (zwłaszcza tych
autorstwa Jana Chryzostoma Paska), powieści Aleksandra Dumasa (powieść
„serca i szpady”: „Trzej muszkieterowie”, „Hrabia Monte Christo”, „Królowa
Margot”) i Józefa Ignacego Kraszewskiego oraz tekstami Augustyna
Kordeckiego („Nowa Gigachomachia”) i Wespazjana Kochowskiego
(„Klimaktery”). W tym czerpaniu z rozmaitych źródeł Sienkiewicz zdecydował
się na użycie w swoim dziele kilkunastu stylizacji. Nie sposób wymienić
wszystkich nawiązań do piśmiennictwa i literatury siedemnastego wieku,
zarchaizowanego słownictwa, składni, fleksji oraz listy charakterystycznych
zwrotów czy pojęć. Wśród najważniejszych z nich można wyróżnić: 
Stylizację archaiczną, staropolską w partiach dialogowych, mającą na
celu rozróżnienie sposobu mówienia postaci od historycznego kronikarza-
narratora; najpełniej widać ten zabieg w wypowiedziach Jana Onufrego
Zagłobę, który został skonstruowany wskutek inspiracji Sienkiewicza
barokowym anegdociarzem Janem Chryzostomem Paskiem.

To od niego zostały zaczerpnięte słynne humorystyczne powiedzonka

grubego staruszka: „Niech zginę ja i pchły moje!”, „Zdechł pies”, „Mów

mi wuju”, „Zawszem mówił, że gorzałka jeno tęgiej głowie służy”, „Już

żelazny hełm na głowie nosi i słusznie, bo kapusta z sagana najlepsza”,

„Jak mawiali starożytni: kiedy w brzuchu pusto, w głowie groch z

kapustą”, „Już tak widać jest, że kto się o Radziwiłła otrze, ten sobie

wytarty kubrak zaraz ozłoci. Łatwiej tu, widzą, o promocję niż u nas o

kwartę gniłek. Wsadzisz rękę w wodę z zamkniętymi oczami i już

szczupaka dzierżysz”.

Stylizację homerycką – chodzi tu o porównania homeryckie,

przerysowania i antytezy, co najlepiej widać w opisie bitwy pod

Prostkami: „Linia wygięła się w jednej chwili w półksiężyc, bo gdy środek

rajtarii ustąpił, zepchnięty pierwszym natarciem, skrzydła, na które

mniejszy impet przyszedł, stały ciągle na miejscu. Lecz i w środku

pancerni żołnierze nie pozwolili się rozerwać i rozpoczęła się rzeźba

straszliwa. Z jednej strony lud olbrzymi, przybrany w blachy, opierał się

całą potęgą ciężaru koni, z drugiej szara ćma tatarska parła go siłą

nabytego rozpędu, siekąc i tnąc z taka niepojętą szybkością, jaką tylko

nadzwyczajna lekkość i ciągła wprawa dać może. Jak gdy ćma drwali

rzuci się na las sosen gonnych, słychać tylko huk siekier i raz wraz

wyniosłe drzewo jakieś spada w dół z trzaskiem straszliwym, tak co

chwila któryś z rajtarów pochylał błyszczącą głowę i zwalał się pod

konia”;

Stylizację eposową, charakteryzującą się patetycznym, wzniosłym

stylem;

Stylizację biblijną wzbogaconą leksyką właściwą dla

siedemnastowiecznych kaznodziei;

Stylizację „na” dwóch romantycznych wieszczów: Mickiewicza oraz

Słowackiego.

Archaizmy w „Potopie”
„Język dawny polega więcej na toku, który ma prawię powagę łaciny, nie zaś
na sadzeniu dzikimi archaizmami (…) Żeby dobrze pisać, trzeba znać nie
tylko Polaków z XVI i XVII wieku, ale i autorów łacińskich, i przekłady dawniej
dokonane, bo na nich kształcili się właśnie nasi i duchem ich się przejęli.
Potrzeba też umieć odtworzyć sferę pojęć właściwą współczesnym ludziom,
co już jest rzeczą intuicji”– fragment listu Henryka Sienkiewicza z września
1880 roku do przyjaciela M. Godlewskiego. Wśród wielu stylizacji językowych,
zastosowanych przez Henryka Sienkiewicza w „Potopie” i dwóch pozostałych
częściach „Trylogii”, najczęściej występującą jeststylizacja
archaiczna (fonetyczna, np."harmaty" - armaty, fleksyjna, np. "jeślić się co
we mnie" - jeśli się coś we mnie, leksykalna, np. "kompanionowie",
"familianci", "synowiec", "waćpanna", znaczeniowa, np. "siła o tym mówić" -
dużo tym mówić, składniowa, przejawiająca się w okresie zdaniowym, szyku
przestawnym, czasie zaprzeszłym – „Chciał był pan Skrzetuski”). 
Nie chcąc tworzyć wiernej kopii języka staropolskiego, pisarz skierował się w
stronę czerpania z języka staropolskiego jedynie
elementów pozwalających na dobrą komunikację bohaterów „Potopu” i jego
odbiorców. Dlatego też nie odnajdziemy w blisko tysiącstronicowym dziele
makaronizmów, zwrotów barokowych czy nadmiernego patosu. Zastąpiono je
składnią i fleksją przypominającymi siedemnastowieczny język, lecz na
tyle zrozumiałymi, by tekst pozostał jasny i czytelny, na co uwagę zwraca
badacz Wiktor Weintraub w artykule „Wyznaczniki stylu realistycznego”:
„Sienkiewicz nie pisał swej powieści polszczyzną siedemnastowieczną. Pisał
zasadniczo polszczyzną sobie współczesną. Archaizowanie powieści polegało
z jednej strony na unikaniu tych elementów polszczyzny
dziewiętnastowiecznej, która w świadomości czytelnika kojarzyła się z życiem
współczesnym, z drugiej na nasyceniu języka elementami słownictwa, składni
i fleksji wieku siedemnastego, które w świadomości czytelnika mają wywołać
iluzję czasów ewokowanych w powieści.

Udatność archaicznej stylizacji zależy tu przede wszystkim od wyczucia przez

pisarza świadomości językowej i kultury historycznej współczesnego mu

czytelnika”. Użycie języka naśladującego sposób porozumiewania się z

dawnych wieków, polegający na użyciu starych wyrazów, form, zwrotów,

widać najpełniej w partiach dialogowych, wypełnionych spolonizowanymi

wyrazami łacińskimi oraz semantyką staropolską, a mniej w narratorskich. 

Doskonałym przykładem popierającym powyższą tezę jest sposób

mówienia Jana Onufrego Zagłoby, skonstruowanego na wzór barokowego

gawędziarza Jana Chryzostoma Paska. Posługując się w zależności od sytuacji

zwrotami charakterystycznymi dla przemówień, sypiąc często rubasznymi

dowcipami czy sięgając po frazy żołnierskie („niech mnie kule biją”, „wziąć za

szable”, „położyć mostem”), przeplatając swoje wystąpienia zwrotami

łacińskimi ( "exemplum", "zalterować" - poróżnić, zaskoczyć czymś innym, od

"alter" – inny) lub sięgając po wyrażenia ówcześnie uważane za wulgarne

opasły staruszek staje się zatem dowodem popularności stylizacji archaicznej

w Sienkiewiczowskiej „Trylogii”.

„Potop” jako powieść pisana „ku pokrzepieniu serc”
Potop powstawał w szczególnych okolicznościach historycznych, w których
brak własnych instytucji państwowych i zniknięcie Polski z mapy świata
skłaniało Polaków do poszukiwania tożsamości narodowej w przeszłości.
Wśród licznych ówczesnych szkiców i powieści historycznych Potop, tak jak
cała Trylogia, realizował zapotrzebowanie namit wielkości narodowej,
który mobilizowałby świadomość narodową. Sienkiewicz odnalazł w
dokumentach XVII wieku i zawarł w powieści dwa składniki, które miały dać
nadzieję współczesnym mu Polakom: wielkość tkwiącą w postaciach, czynach
i zdarzeniach oraz przykłady takich sytuacji, które udowadniały, że istnieje
możliwość wyjścia z najbardziej nawet tragicznej sytuacji. 
Historia przedstawiona w Potopie dzieli się na dwie części. Pierwsza to
doprowadzenie kraju do prawie całkowitego upadku, druga to zakończone
sukcesem oswobadzanie kraju. Uwolnienie kraju od najeźdźcy szwedzkiego
wiąże się ze zmianą w postępowaniu Polaków, którzy odrzucili prywatę i
poświęcili wszystko dla ocalenia Rzeczpospolitej. Jest to potwierdzenie
poglądu, który Sienkiewicz wyraził w Niewoli tatarskiej:człowiek przechodzi
jako podróżny po świecie, więc o siebie nie powinien dbać, jeno o
Rzeczpospolitą, która jest i ma być nieustająca.Pokrzepieniu serc służy bez
wątpienia ukazanie uratowania kraju, który wydawał się być już stracony.
Taką samą funkcję miało także obszerne ukazywanie w powieści zwycięstw
polskich, jak na przykład sukces w bitwie pod Prostkami czy odbicie
Warszawy z rąk szwedzkich i pojawiające się tylko w zdawkowych relacjach
świadectwa polskich porażek.
Pokrzepienie serc dokonywało się także przez ukazanie niezachwianych
wartości narodu polskiego. Kiedy wydaje się, że wszystko zostało już
stracone, cały naród zrywa się do obrony na wieść o ataku szwedzkim na
Jasną Górę. Sienkiewicz wykorzystuje tu przede wszystkim funkcję narodową i
społeczną religii, a nie jej mistyczny i ponadnarodowy charakter

Historia w Potopie

Sienkiewicz w odczycie O powieści historycznej z 1889 roku mówił o tym, że
„fantazja na tle dziejów” nie tylko nie powinna szkodzić przekazywaniu
prawdy dziejów, ale będzie ich ożywieniem. Elementy historyczne
w Potopie oparte są na rzetelnym sprawdzeniu faktów historycznych i
długotrwałej analizie materiałów źródłowych. Solidne przygotowanie autora
nie powinno skłaniać jednak czytelników do traktowania powieści jako
podręcznika historii. Sienkiewicz nie „przepisywał” wykorzystywanych przez
siebie źródeł. Raczej łączył je, dostosowywał do wizji, którą chciał przedstawić
w powieści, nadawał im nowe znaczenia. Nie można zapomnieć o włączeniu
postaci fikcyjnych do rzeczywistości zbudowanej zgodnie z faktami
historycznymi. Bardzo często czyny rzeczywistych postaci opisane w źródłach
Sienkiewicz przypisywał w powieści fikcyjnym bohaterom.  Historia
w Potopie dotyczy przede wszystkim dwóch lat najazdu szwedzkiego: 1655-
1656. Pobocznie wspomniana jest wojna moskiewska, określona w powieści
ze względu na cenzurę: rozpaliła się wówczas wzdłuż całej wschodniej ściany
Rzeczypospoliteji pojawia się nazwisko Chowańskiego, dowódcy wojsk
moskiewskich.  Fakty historyczne podporządkowane są nadrzędnej idei
ukazanej w Potopie, która jest „pokrzepienie serc”. Wyjście z kryzysu i
zwycięstwo dokonują się przede wszystkim na polu walki. Dostosowanie
faktów do celu powieści wymagało wyostrzenia niektórych i zmniejszenia
znaczenia innych. Przejaskrawiony zostaje na przykład obraz klęski i rozbicia
kraju w przededniu ataku Szwedów na kraj. Chodziło o efekt artystyczny –
uwydatnienie beznadziei, w której znalazła się Polska. Podobnie wyostrzony
został obraz zdrady Polaków i powszechnego poddania się Szwedom. W
przypadku poddania się Litwy Szwedom brakowało dokładnych źródeł
historycznych, dlatego też w dużej części opis ten jest zmyśleniem i kreacją
Sienkiewicza. W powieści Gosiewski nie podpisał ugody kiejdańskiej, w
rzeczywistości na akcie widnieje jego podpis. Przyjęcie aktu kiejdańskiego
było negocjowane, nie mogło więc stanowić tak wielkiego zaskoczenia jak
opisywane w powieści. 

Wiadomo też, że wojsko nie zbuntowało się przeciwko Radziwiłłowi w trakcie
uczty, ale znacznie później – w połowie września. Dla uwydatnienia wymowy
dzieła zniekształcone zostały także motywy, które kierowały podpisaniem
ugody przez Janusza Radziwiłła. W powieści kieruje nim przede wszystkim
pycha i dążenie do zostania królem. W rzeczywistości na tę decyzję wpływały
także okoliczności zewnętrzne, które zmuszały go do poszukiwania drogi
wyjścia z trudnej sytuacji, czyli jednoczesnego zagrożenia ze strony Rosji (8
sierpnia 1655 roku zajęła Wilno) i Szwecji (10 sierpnia 1655 roku opanowała
Dyneburg).

W Potopie przypisywane jest także zbyt

wielkie znaczenie obronie Częstochowy jako

impulsowi do powstania kraju.

Nieprawdopodobieństwem historycznym

jest także możliwość uczestniczenia i

doradzania królowi Janowi Kazimierzowi

przez nikomu nieznanego Babinicza.

Przypisanie ocalających właściwości religii i

Kościołowi oraz niemalże bajkowego

uwielbienia dla króla Jana Kazimierza są

jednymi z elementów kreacji powieściowej.

Cechy gatunkowe „Potopu”
„Bo jeżeli rzucające się w oczy cechy jego utworów to plastyka, malarskość
i dynamika – cechami niemniej istotnymi są rytm, kompozycja i miara. Ten
spadkobierca romantyków, ten inicjator neoromantyzmu nie miał bynajmniej
psychiki typowo romantycznej. Był klasykiem (…)”- Juliusz Kleiner w szkicu
zatytułowanym „Artyzm Sienkiewicza”. Środkowa, blisko tysiącstronicowa,
część „Trylogii” składa się z trzech tomów i stanowi przykład powieści
obyczajowo-historycznej z wątkiem romansowym, w które Henryk
Sienkiewicz wplótł dzieje postaci zarówno fikcyjnych, jak i realnie żyjących w
XVII wieku w Polsce.  Ważnym aspektem formy „Potopu” jest sposób
kreowania postaci przez jego autora. Na ich plastyczność,
wielowymiarowość, wszędobylskość, indywidualność, aktywność postaci
zwróciły uwagę wielu badaczy i krytyków literackich. Juliusz Kijas, autor
książki „Potop Henryka Sienkiewicza”, stwierdził na przykład: „Jednym z
największych triumfów powieściopisarskich Sienkiewicza w Potopie jest
stworzenie całej galerii różnorodnych postaci. Nie zapomni ich nigdy, kto
bodaj raz tę powieść przeczytał, zwłaszcza że każda z nich posiada swoje
odrębne cechy, dzięki którym tak liczne osoby nie mieszają się w pamięci
czytelnika”. Z kolei Kazimierz Wyka, w rozprawie O postaciach
Sienkiewiczowskich, pisał: „Zarówno nasze własne doświadczenie czytelnicze
w obcowaniu z dziełem Sienkiewicza, jak liczne wypowiedzi krytyczne
świadczą o tym, że w oddziaływaniu sztuki powieściowej Sienkiewicza bodaj
czołową i najważniejszą rolę odgrywają tu postacie”. Uczestnicy akcji zostali
przedstawieni wyraźnie i jednoznacznie, na przykład Zagłoba jest warchołem
i „pijusem”, Wołodyjowski niestały w zalotach, a Janusz Radziwiłł wyniosły i
pyszny.  Kolejną cechą na niezwykłość przedstawienia postaci w „Potopie”
jest opisywanie bohaterów poprzez ich postępowanie. W dziele nie
znajdziemy informacji wstępnych o postaci przed jej wprowadzeniem, dzięki
czemu czytelnik nie nudzi się obszernymi charakterystykami, na przykład
pojawiający się pierwszy raz Zagłoba jest nieznanym starcem, bawiącym się
z chłopcami (dopiero później pada informacja, że jest to Zagłoba).

Sienkiewicz ukazał bardzo silnie związki rodzinne i rodowe, a także
żołnierskie, co jest dowodem na jego przywiązanie do tradycji i
zafascynowanie powieścią historyczną, w której jednostka jest częścią
zbiorowość, na przykład magnaci Radziwiłłowie czy żołnierze podczas obrony
Jasnej Góry czy Zamościa. Analizując sposób przedstawienia postaci w
środkowej części „Trylogii”, trzeba zwrócić uwagę także na ukazanie przez
Sienkiewicza tradycyjnych typów bohaterów literackich, utrwalonych w
powieściach historyczno-przygodowych, takich jak „żołnierz-samochwała, (…)
awanturnik, idealny kochanek”. Postacie powieści można podzielić także
według innych kryteriów, chociażby częstotliwości pojawiania się
(bohaterowie pierwszo-, drugo-, trzecioplanowi, epizodyczni), poglądów
(pozytywni obrońcy ojczyzny i negatywni wrogowie i zdrajcy), podział ze
względu na „prawdę przeszłości” (historyczne - Janusz Radziwiłł, ogólnikowo
znane historii, lecz zapomniane przez podręczniki naszych dziejów – walczący
pod Beresteczkiem Jan Skrzetuski czy stróż stanicy w Chreptiowie, zabity w
obronie Kamieńca Podolskiego przed Turkami Michał Wołodyjowski oraz
postacie wymyślone - Jan Onufry Zagłoba). Oparta na motywie miłości z
przeszkodami fabuła koncentruje się na klasycznym trójkącie
romansowym, co widać na przykładzie losów Kmicica, Aleksandry
Billewiczówny i Bogusława Radziwiłła. Obok niego funkcjonuje drugi wątek -
wątek historyczny, mimo iż zdaniem Tadeusza Bujnickiego „Sienkiewicz nie
stworzył nowego typu powieści historycznej. Udoskonalił tylko i zsyntetyzował
dotychczasowe osiągnięcia. Dał cykl powieści tradycyjnych, ale
doprowadzonych do granicy możliwości dziewiętnastowiecznych założeń
gatunku”. Sienkiewicz stworzył odautorską koncepcję historii, o czym
pisał w dziele „O powieści historycznej” wyznał :

„ Powieść historyczna nie tylko nie potrzebuje być

poniewieraniem prawdy dziejowej, ale może być jej

objaśnieniem i dopełnieniem. Ona powlecze

odpowiednią barwą szare mury wzniesione przez

historię, ona wypełni odpowiednio ich szczeliny,

odtworzy na mocy analogii odarte przez czas

ornamenty, odgadnie to, co być mogło, wygrzebie,

co zostało zapomniane, i nie przekraczając zdarzeń

dziejowych, może ułatwić ich zrozumienie. I może,

bo odtworzy duszę człowieka lat minionych, jego

namiętności, sposób myślenia; pokaże nam go, jak

rzekłem wyżej, nie w mroku grobowej krypty, ale w

świetle słonecznym. Co jeśli uczynić zdoła, będzie

w całym znaczeniu wyrazu – i powieścią, i

historią”.

Mistrzowskie połączenie zmyślonego wątku romansowego z dramatycznym
przebiegiem wydarzeń historycznych, których osią są dwa lata szwedzkiego
najazdu (1655-1656) są zatem jedną z największych zalet gatunkowych
„Potopu” – inspirowanego lekturą współczesnych autorowi opracowań (na
przykład Antoni Walewski i jego „Historia wyzwolenie Polski za panowania
Jana Kazimierza”), pamiętników, kronik i listów z epoki (zwłaszcza tych
autorstwa Jana Chryzostoma Paska), powieściami Aleksandra Dumasa
(powieść „serca i szpady”: „Trzej muszkieterowie”, „Hrabia Monte Christo”,
„Królowa Margot”) i Józefa Ignacego Kraszewskiego oraz tekstów Augustyna
Kordeckiego („Nowa Gigachomachia”) i Wespazjana Kochowskiego
(„Klimaktery”). W środkowej części „Trylogii” odnajdziemy także wiele cech
zaczerpniętych z „Wojny domowej” Samuela Twardowskiego i „Historii Polski
od śmierci Władysława IV” Wawrzyńca Rudawskiego. Konstatując, na fabułę
powieści wpływ mają dwa zasadnicze wątki: dotyczący przede wszystkim
najazdu wojsk szwedzkich na Rzeczpospolitą i jego moralnych konsekwencji
historyczno-polityczny oraz romansowy, oparty na strukturze trójkąta.
Umiejętność prowadzenia obu wątków równocześnie jest dowodem na
techniczne zaplecze Sienkiewicza oraz na jego niezwykłą literacką
wrażliwość. Wprowadzenie do fabuły niespodziewanych zwrotów
akcji (ucieczka uprowadzonego przez Kmicica Bogusława Radziwiłła,
wysadzenie kolubryny, pojmanie oficerów w Kiejdanach), nieustanna
aktywność postaci (przemieszczanie się z miejsca w miejsce), zastąpienie
opisów dialogami, użycie wielu czasowników (rezygnacja z eksploatowanych
w polskim piśmiennictwie rzeczowników i przymiotników) czy zwrot w
kierunku behawioryzmu (wycofanie się z pogłębionej analizy psychologicznej)
to tylko niektóre z dowodów na poprawność powyższej tezy. Innymi są
współistnienie w powieści elementów rozmaitych gatunków literackich, ich
zespolenie przy zachowaniu rozróżnienia.

Takimi spoiwami są przełomowe wydarzenia historyczne (obrona Jasnej Góry,
szturm na Warszawę, kapitulacja pod Ujściem) i obyczajowe (ciągłe rozstania
i powroty Oleńki i Andrzeja). To one powodują, że czerpanie przez
Sienkiewicza z kilku innych niż historyczna tradycji gatunkowych nie zakłóca
odbioru dzieła. W „Potopie” dostrzeżemy zatem – prócz pierwiastków
romansu widocznych w burzliwych dziejach miłości Andrzeja Kmicica i Oleńki
oraz cech tradycyjnej powieści historycznej:
motywy baśniowe – wychodzenie bohaterów z sytuacji pozornie bez
wyjścia, zwycięstwo dobra nad złem czy zakończenie utworu baśniową
formułką: „żyli długo i szczęśliwie” , a „pan Andrzej żył (…) długo w
przykładnej zgodzie i miłości z Laudą”;
pierwiastki epopei, obecne w wyborze powstania narodowego jako głównego
tematu;
elementy powieści przygodowej i westernu – dwóch bohaterów stara się
o rękę jednej kobiety, dodatkowo różnią się poglądami i wyglądem; ich losy
obfitują w pojedynki, porwania, ucieczki, uwięzienia i liczne epizody wojenne
(obrona Jasnej Góry, oblężenie Warszawy, bitwa pod Warką, bitwa pod
Pilwiszkami);
pierwiastki legendy i średniowiecznego apokryfu – widoczne zwłaszcza
we fragmentach dotyczących oblężenia Częstochowy, na przykład
tajemniczej przepowiedni starosty Łuszczewskiego: „zbliży się (…) sąd mój i
pozostawi państwo w utrapieniu i stanie się jako napisano: rozkosz sieją, a
utrapienie i boleść odmierzą. Nie tylko nawiedzą to królestwo, ale miasta
bohaterskie i możne, albowiem przywołano głodnego, który dostatki ich pożre
(…) Panować będą głupi, a mędrcy i starcy nie podejmą głowy. Cześć i
prawda upada, aż przyjdzie, który gniew mój przebłaga i który duszy swej nie
oszczędzi dla miłości prawdy”;

cechy dziejopisarstwa, czego dowodzi czerpanie wiadomości ze źródeł

historycznych;

elementy realistycznej powieści „dokumentalnej” – wierne opisanie

obyczajów i stylu życia siedemnastowiecznej szlachty czy arystokracji, na

przykład wygląd wnętrz zamku warszawskiego, teatru królewskiego, uczt i

rycerskich turniejów, hulaszczych zabaw w dworach szlacheckich, bójek w

karczmach: . „Tymczasem w sali marszałek dał znać, że czas do stołu siadać, i

zaraz uczynił się ruch niezwyczajny. Hrabia Loewenhaupt, cały w koronkach,

szedł naprzód pod rękę z księżną, której powłokę płaszcza niosło dwóch paziów

prześlicznych; za nim baron Shitte prowadził panią Hlebowiczową,tuż szedł

ksiądz biskup Parczewski z księdzem Białozorem, obaj jakby czymś zmartwieni

i zasępieni. Książę Janusz, który w pochodzie ustępował pierwszeństwa

gościom, ale za stołem brał obok księżnej miejsce najwyższe, wiódł panią

Korfową, wojewodzinę wendeńską, bawiącą już od tygodnia w Kiejdanach. I tak

sunął cały szereg par jako wąż stubarwny i rozwijał się, i mienił. Kmicic wiódł

Oleńkę, która leciuchno wsparła ramię na jego ramieniu, on zaś spoglądał

bokiem na jej delikatną twarz, szczęśliwy, jako pochodnia pałający, największy

magnat między tymi magnatami, bo największego skarbu bliski. Tak idąc

posuwisto przy dźwiękach kapeli weszli do sali jadalnej, która wyglądała jak

cały gmach osobny. Stół zastaw

SZCZEGÓŁOWY

PLAN

WYDARZEŃ

1. Rozporządzenia testamentu Herakliusza Billewicza.
- Przekazanie Wodokt i Mitrunów wnuczce Aleksandrze Billewiczównie.
- Przekazanie Lubicza Andrzejowi Kmicicowi.
- Przeznaczenie wnuczki albo do życia zakonnego, albo do małżeństwa z -
Andrzejem Kmicicem.
2. Przyjazd Andrzeja Kmicica do Wodokt w styczniu 1655 roku.
- Rozmyślania Oleńki o przeznaczonym jej narzeczonym.
- Niespodziewane pojawienie się Andrzeja Kmicica.
- Pierwsze spotkanie z narzeczoną Aleksandrą Billewiczówną.
3. Pierwszy przyjazd Kmicica do odziedziczonego majątku Lubicza.
- Pijatyka i uczta z kompanami, którzy już tam na niego czekali.
- Strzelanie do poroża i portretów Billewiczów zawieszonych na ścianach.
- Łapanie dziewcząt dworskich.
- Oburzenie i przestrach czeladzi.
4. Kulig z Wodoktów do Mitrunów.
- Starania Kmicica o zachowanie w tajemnicy przed Oleńką jego hulanek.
- Przedstawienie Oleńce towarzyszy Kmicica; zmieszanie kompanów Kmicica
wobec tak dwornej panny.
- Jazda saniami do Mitrunów; wyznanie miłości i pocałunek Kmicica i Oleńki.
- Przybycie Soroki z wiadomością o płonącej Upicie.
- Wyjazd Kmicica do Upity, odesłanie kompanów do Lubicza.
5. Przyjazd Pakosza Gasztowta, Kasjana i Józwy Butrymów do Wodoktów z
wiadomościami o hulankach Kmicica i ostrzeżeniem przed jego kompanami o
przestępczej przeszłości.
- Oburzenie Oleńki.
- Wezwanie przez Oleńkę włódarza z Lubicza Znikisa, który potwierdza
informacje Butrymów i Gasztowta.

6. Samowolna wyprawa kompanów Kmicica do Upity.
- Przyjazd kompanów do Oleńki i ich prośba o proch, broń i czeladź potrzebne
do wyprawy.
- Odmowa Oleńki i wypędzenie ich z Wodokt.
- Jazda kompanów do Upity; postój w karczmie.
- Walka z Butrymami w karczmie.
7. Powrót Kmicica do Oleńki z Upity.
- Przyznanie się do wychłostania burmistrza i pognania nagich oficerów po
śniegu.
- Potępienie zachowania Kmicica przez Oleńkę.
- Postawienie ultimatum Kmicicowi przez Oleńkę: albo towarzysze, albo ja.
- Odmowa dokonania wyboru przez Kmicica.
- Rozstanie narzeczonych w niezgodzie.
- Powrót Kmicica i pojednanie się.
8. Odnalezienie martwych towarzyszy w Lubiczu przez Kmicica.
- Najazd Kmicica na Wołmontowicze, rodzinną wieś zabójców jego kompanów.
- Ucieczka pokonanego Kmicica przed pościgiem do Oleńki.
- Ukrywanie Kmicica przez Oleńkę przed pościgiem szlachty laudańskiej.
- Wypędzenie Kmicica przez Oleńkę.
9. Naprawianie strat w Laudzie po ataku Kmicica
- Rady Oleńki dla laudańskich: nie wolno mścić się na Kmicicu, trzeba
postawić go przed sądem.
- Otrzymanie listu od Kmicica przez Oleńkę z wytłumaczeniem jego
postępowania i prośbą o wybaczenie.
- Odpowiedź Oleńki: wybaczy mu wtedy, gdy przebaczą mu skrzywdzeni
przez niego.

10. Pogorszenie się sytuacji wewnętrznej w kraju.
- Niezgoda między możnymi rodami Sapiehów i Radziwiłłów.
- Brak pieniędzy na obronę kraju.
11. Porwanie Oleńki przez Kmicica do Lubicza.
- Poinformowanie o zdarzeniu Michała Wołodyjowskiego, który leczy się w
Pacunelach z ran odniesionych na wojnie.
- Rozgromienie Kozaków Kmicica przez szlachtę laudańską dowodzoną przez
Wołodyjowskiego.
- Pojedynek Kmicica z Wołodyjowskim.
- Wygrana Wołodyjowskiego i darowanie przez niego życia Kmicicowi.
- Wdzięczność Oleńki dla Wołodyjowskiego i obawa o życie Kmicica.
12. Odkrycie przez Wołodyjowskiego, że Kozacy Kmicica nie pochodzą z
obcych sił, a zatem nie jest on zdrajcą.
13. Odrzucenie oświadczyn Wołodyjowskiego przez Oleńkę.
14. Otrzymanie listów wzywających do rozpoczęcia zaciągu wojsk od
wojewody wileńskiego księcia Janusza Radziwiłła przez Wołodyjowskiego dla
siebie i Kmicica; pozostawienie decyzji o oddaniu listu dla Kmicica
Wołodyjowskiemu.
15. Wizyta Wołodyjowskiego u rannego Kmicica.
- Wskazanie Kmicicowi przykładu Jana Skrzetuskiego jako drogi na wyjście z
niesławy i odzyskanie Oleńki.
- Oddania Kmicicowi listu od księcia.

16. Najazd Szwedów na Wielkopolskę.
- Ociąganie się szlachty ze stawieniem się na wezwanie do pospolitego
ruszenia.
- Niesubordynacja i niedoświadczenie w walce szlachty wielkopolskiej.
- Buntowanie szlachty przeciwko królowi i walce za cały kraj przez wojewodę
poznańskiego Krzysztofa Opalińskiego.
- Przekroczenie granicy polskiej przez wojska szwedzkie pod dowództwem
Wittenberga 21 lipca 1655 roku.
- Podpisanie ugody oddającej Wielkopolskę pod panowanie Karola Gustawa w
zamian za obietnicę pozostawienia szlachcie jej swobód oraz zapewnienie
nienaruszalności jej majątków.
- Niezgoda na zdradę niektórych dowódców, w tym Stanisława Skrzetuskiego
i Władysława Skoraszewskiego.
17. Przybycie Stanisława Skrzetuskiego z wiadomością o zdradzie w
Wielkopolsce do Burzca, wsi należącej do Jana i Heleny Skrzetuskich, gdzie
przebywa także pan Zagłoba.
- Wyruszenie mężczyzn z ofiarowaniem pomocy księciu Januszowi
Radziwiłłowi.
- Odprowadzenie Heleny Skrzetuskiej do Puszczy Białowieskiej na czas wojny.
18. Spotkanie Skrzetuskich i Zagłoby z Wołodyjowskim w Upicie.
- Wyruszenie do Kiejdan do księcia Janusza Radziwiłła.
- Wiadomości o wkroczeniu Szwedów na Mazowsze i ucieczce króla Jana
Kazimierza z Warszawy.
- Spotkanie z księciem i ofiarowanie przez niego Wołodyjowskiemu w dowód
zasług majątku Dydkiemie.
- Przybycie posłów Szwedzkich do księcia.
- Spostrzeżenie Oleńki w Kiejdanach przez Wołodyjowskiego.
- Spotkanie Wołodyjowskiego, Zagłoby i Skrzetuskich z Kmicicem.

19. Zdrada księcia Janusza Radziwiłła.
- Wymuszenie przysięgi wierności złożonej na krucyfiks na Kmicicu przez
Janusza Radziwiłła.
- Pojednawcza rozmowa Kmicica i Oleńki w czasie uczty na zamku w
Kiejdanach.
- Ogłoszenie podpisania zdradzieckiej umowy ze Szwedami przez Janusza
Radziwiłła.
- Rzucenie buławy pod nogi księcia i wypowiedzenie mu posłuszeństwa przez
wielu pułkowników.
- Zmieszanie Kmicica, który nie może wymówić posłuszeństwa.
- Nazwanie Kmicica zdrajcą przez Oleńkę.
20. Przekonywanie Kmicica przez Radziwiłła, że umowa ze Szwedami była
jedynym sposobem ratowania ojczyzny.
21. Przetrzymywanie zbuntowanych Skrzetuskich, Wołodyjowskiego i Zagłoby
w piwnicy zamku w Kiejdanych; obserwowanie rozgromienia przez Kmicica
chorągwi, które przyszły ratować innych uwięzionych pułkowników.
22. Uratowanie życia uwięzionych w Kiejdanach.
Oznajmienie Kmicicowi przez Radziwiłła zamiaru zabicia zbuntowanych
pułkowników.
- Wstawienie się Kmicica za Wołodyjowskim i jego przyjaciółmi.
- Postanowienie wysłania pułkowników do Birż, gdzie stacjonują Szwedzi,
zamiast skazywania ich na śmierć.
23. Wywożenie pułkowników: Mirskiego, Stankiewicza, Oskierki, Jana i
Stanisława Skrzetuskich oraz pana Zagłoby pod strażą Rocha Kowalskiego i
dragonów do Birż.

- Upicie i uśpienie Kowalskiego przez Zagłobę.
- Zabrania Kowalskiemu listów i ubrania oraz ucieczka na jego koniu przez
Zagłobę.
- Sprowadzenie przez Zagłobę chorągwi pana Wołodyjowskiego.
- Odbicie pułkowników.
- Przejście dragonów na stronę więźniów; opór Rocha Kowalskiego.
24. Atak chorągwi Wołodyjowskiego na Szwedów łupiących wieś.
- Rada Zagłoby, żeby schwytanych jeńców wysłać do Szwedów w Birżach z
wiadomością, że napadły na nich wojska Radziwiłła, co skłóci zdrajcę ze
Szwedami.
- Przejście Rocha Kowalskiego na stronę przeciwników Radziwiłła.
25. Powstanie na Podlasiu konfederacji przeciwko Radziwiłłowi pod
dowództwem Jakuba Kmicica i Horotkiewicza; próba przedostania się
oswobodzonych pułkowników na Podlasie.
26. Przyjazd Kmicica do Billewicz po miecznika Billewicza i Oleńkę w celu
zabrania ich do Kiejdan.
- Przekonywanie miecznika przez Kmicica.
- Zdecydowany opór Oleńki.
- Pojawienie się oswobodzonych pułkowników.
- Rozkaz rozstrzelania Kmicica i próba wywiezienia Oleńki i miecznika do
Puszczy Białowieskiej.
- Znalezienie przez pana Zagłobę listów przy Kmicicu, z których wynika, że
ocalił im życie.
- Darowanie życia Kmicicowi i poinformowanie go, że został oszukany przez
Radziwiłła, ponieważ w listach, które wiózł Kowalski był wyrok śmierci na
pułkowników.
- Decyzja pozostania w domu podjęta przez Oleńkę i miecznika.
27. Przyjazd księcia Janusza Radziwiłła do Billewicz; zabranie do Kiejdan
miecznika i Oleńki.
28. Rozmowa Kmicica z Radziwiłłem.
- Pretensje Kmicica o to, że został okłamany.
- Zapewnienie Kmicica przez księcia, że robi wszystko dla ratowania ojczyzny.
.

29. Uczta w Kiejdanach wydana przez Radziwiłła.
- Zmuszenie do wzięcia udziału w uczcie miecznika i Oleńki.
- Usadzenie Oleńki i Kmicica obok siebie; milczenie między niedawnymi
narzeczonymi.
- Otrzymanie listów przez księcia, z których dowiaduje się, że Warszawa
została zajęta przez Szwedów, a król Jan Kazimierz został pobity pod Widawą i
Żarnowcem.
- Radość księcia z otrzymanych informacji i zmieszanie ucztujących.
Wyprowadzenie omdlewającej Oleńki przez Kmicica.
30. Wysłanie Kmicica z listami do księcia Bogusława oraz Harasimowicza,
marszałka Lubomirskiego i króla Karola Gustawa; pożegnanie Oleńki i Kmicica
31. Przypadkowe spotkanie w drodze księcia Bogusława i Harasimowicza
przez Kmicica.
- Rozmowa Kmicica z księciem, który uświadamia mu, że Radziwiłłom nie
chodzi o ojczyznę, ale tylko o ich ród.
- Szok Kmicica.
- Podstępne porwanie księcia Bogusława przez Kmicica.
31. Ucieczka księcia Bogusława - przestrzelenie policzka Kmicica przez
Bogusława.
32. Wywiezienie Kmicica przez Sorokę do chaty smolarza znajdującej się na
bagnach.
- Powrót do zdrowia Kmicica.
- Zgubienie listów księcia Bogusława.
- Prośba Kmicica do Boga o wskazanie sposobu postępowania.
33. Ostrzelanie chaty smolarza przez jej właścicieli - rozpoznanie w
strzelających Kiemliczów, którzy należeli kiedyś do watahy Kmicica.
34. Pisanie listów przez Kmicica do Radziwiłła z wypowiedzeniem służby i
szantażem oraz do Wołodyjowskiego z ostrzeżeniem; zmiana zhańbionego
imienia Kmicic na Babinicz.

35. Wyruszenie Babinicza w przebraniu handlarza końmi z Kiemliczami do
króla Jana Kazimierza.
36. Spotkanie Babinicza z Rzędzianem w karczmie.
- Przyjazd laudańskich i walka z nimi.
- Załadowanie rannych laudańskich na wóz Rzędziana, który jedzie do
Wołodyjowskiego.
- Prośba Kmicica o przekazanie Wołodyjowskiemu, że nie jest mu wrogiem,
lecz przyjacielem.
37. Przekazanie wiadomości Wołodyjowskiemu i innym pułkownikom przez
Rzędzaina; zastosowanie się do rady Babinicza i naznaczenie zbiórki wojsk
pod Białymstokiem.
38. Wybranie pana Zagoby na regimentarza przez wojska zgromadzone pod
Białymstokiem; przekazanie rządów Sapieże przez Zagłobę.
39. Przyjazd księcia Bogusława do Kiejdan.
- Przekazanie księciu Januszowi wieści od Kmicica.
- Odczytanie listu z szantażem od Kmicica.
- Plan uwiedzenia Oleńki zrobiony przez księcia Bogusława.
40. Uroczysta kolacja w Kiejdanach z udziałem książąt Bogu sława i Janusza
oraz Oleńki.
- Próba uwiedzenia Oleńki podjęta przez Bogusława.
- Przedstawianie się przez Bogusława jako stronnika Jana Kazimierza.
- Fałszywe oskarżanie Kmicica o zamiar zabicia króla.
41. Kupienie koni przez komendanta patrolu szwedzkiego od Babinicza.
- Otrzymanie kwitu zamiast pieniędzy.
- Radość Babinicza z kwitu, który umożliwia dalszą podróż po kraju pod
pozorem próby odzyskania pieniędzy.

42. Przyjazd Babinicza do Warszawy; poddanie się szlachty pod panowanie
szwedzkie.
43. Pomoc Babinicza dla napadniętego przez Szwedów i Niemców starosty
sochaczewskiego.
- Odczytanie proroctwa o końcu świata przez córkę starosty Oleńkę.
- Zbieżność imion i dobra wróżba panny dla Babinicza.
44. Babinicz w drodze do Częstochowy - podsłuchanie rozmowy barona Lisola
z intendentem Karola Gustawa Weyhardem Wrzeszczowiczem o planach
napaści na klasztor na Jasnej Górze robionych przez Szwedów.
45. Ostrzeżenie mieszkańców klasztoru na jasnej Górze i przeora ks.
Kordeckiego przed atakiem Szwedów.
- Nieufność wobec Babinicza.
- Rzucenie przez Babinicza klejnotów dla udowodnienia swojej
bezinteresowności.
- Spowiedź Babinicza u księdza Kordeckiego.
46. Przygotowania klasztoru do obrony.
- Zbliżenie się Szwedów pod klasztor.
- List od ich dowódcy Wrzeszczowicza z żądaniem oddania klasztoru pod
szwedzką opiekę.
- Odmowa przyjęcia żądań przez zakonników.
- 8 listopada atak Szwedów na klasztor.
- Odparcie ataku przez załogę klasztoru.
47. Początek oblężenia klasztoru przez Szwedów pod dowództwem Millera.
- Nabożeństwo i procesja na murach klasztoru.
- Pierwszego dnia klęska Szwedów od dział klasztornych obsługiwanych m.in.
przez Babinicza.
- Śpiewanie Bogarodzicy przez broniących się.

48. Cuda na Jasnej Górze.
- Odniesienie wrażenia przez Szwedów, że klasztor niknie i pojawia się lub że
unosi się nad chmurami.
- Kule szwedzkie niepowodujące zniszczeń w klasztorze.
49. Poprowadzenie nocnej wycieczki do obozu szwedzkiego przez Babinicza.
50. Poselstwa między Szwedami i obrońcami klasztoru.
- Wysłanie przez Szwedów posła z fałszywa wiadomością o abdykowaniu króla
Jana Kazimierza.
- Wysłanie do obozu Szwedów dwóch zakonników z odmową układów.
- Uwięzienie posłów z klasztoru przez Millera i szantażowanie obrońców.
- Niezłomna postawa obrońców i uwolnienie posłów.
- Poselstwo Kuklinowskiego do klasztoru i nieudana próba nakłonienia
Babinicza do przejścia na stronę Szwedów.
- Wysłanie przez Szwedów do klasztoru podstolego rawskiego Śladkowskiego,
który namawia zakon do kontynuowania obrony.
51. Sprowadzenie przez Millera wielkiego działa burzącego pod klasztor.

52. Wysadzenia działa przez Babinicza.
- Odnalezienie nieprzytomnego Babinicza przez żołnierzy Millera.
- Ujawnienie przed Millerem prawdziwego nazwiska przez Babinicza.
- Przekazanie Babinicza Kuklinowskiemu przez Millera.
- Torturowanie Kmicica przez Kuklinowskiego.
- Uwolnienie Kmicica przez Kiemliczów.
- Zemsta Kmicica na Kuklinowskim.

53. Rozpuszczenie przez Millera plotki o tym, że znaleziono tunel pod
klasztorem i że zostanie on wysadzony w powietrze.
- Zwątpienie wśród mieszkańców klasztoru.
- Niezłomna postawa księdza Kordeckiego i pewność, że nie ma prochu pod
klasztorem.
54. Wycofanie się Szwedów z Częstochowy w Boże Narodzenie.
55. Przybycie Babinicza do króla Jana Kazimierza; namawianie Jana
Kazimierza do powrotu do kraju przez królową Marię Ludwikę i Babinicza.
56. Droga powrotna króla do kraju.
- Zrealizowanie planu Babinicza, który uchronił króla przed napaścią.
- Nieufność Tyzenhausa wobec Babinicza.
- Spalenie Żywca przez Niemców.
- Podjazd Babinicza i przywiezienie jeńca.
- Zdobycie zaufania Tyzenhausa przez Babinicza.
- Atak Szwedów na króla w wąwozie; zatrzymanie przez Babinicza i
Kiemliczów wroga.
- Pomoc górali.
- Wyznanie królowi prawdziwego imienia przez rannego Babinicza.
57. Przyjęcie wydane na cześć króla Jana Kazimierza przez marszałka
koronnego Jerzego Lubomirskiego.
58. Opowiedzenie przez rannego Babinicza historii swojego życia królowi.
59. Zawiązanie się konfederacji tyszowieckiej dla ratowania kraju.
60. Obleganie księcia Janusza Radziwiłła pod Tykocinem przez wojska
Sapiehy.
- Śmierć Janusza Radziwiłła.
- Wysadzenie się Szwedów w powietrze.
61. Ślubowanie Maryi Pannie przez Jana Kazimierza we Lwowie oraz wzięcie
jej za Patronkę i Królową Polski.

62. Przedstawienie Wołodyjowskiemu Kmicica-Babinicza i jego dobrych
uczynków przez króla.
63. Spotkanie Kmicica z Wołodyjowskim, Skrzetuskimi i Zagłobą; opowieść
Charłampa o losach Oleńki.
64. Powierzenie dowództwa nad Tatarami Babiniczowi; surowe karanie
nieposłusznych Tatarów przez Babinicza.
65. Przybycie Soroki do Kmicica; wysłanie Soroki do Taurogów, gdzie
przebywa Oleńka.
66. Przybycie Babinicza do Zamościa i przyjęcie go przez Jana Zamoyskiego.
- Spotkanie z wdową po Jeremim Wiśniowieckim – Gryzeldą oraz jej synem
Michałem.
- Prośba Zamoyskiego o zabranie do pana Sapiehy Anny - - - - - - - -
Borzobohatej-Krasieńskiej.
- Próba uprowadzenia panny przez Zamoyskiego.
- Uratowanie dziewczyny przez Kmicica.
67. Przybycie Babinicza do pana Sapiehy.
- Ujawnienie Sapieże swojego prawdziwego imienia przez Babinicza.
- Mianowanie przez króla Sapiehy wojewodą wileńskim.
- Opowiadanie szlachcie o dobrych uczynkach Kmicica przez Sapiehę.
- Wysłanie Anusi do Grodna przez Sapiehę.
68. Zwycięstwa księcia Bogusława w Janowie i Tykocinie; porwanie Anusi
Borzobohatej-Krasieńskiej przez Bogusława.
69. Wysłanie Babinicza z Tatarami w celu zebrania informacji o wojskach
Bogusława.
- Zniknięcie Babinicza na wiele dni.
- Nieufność i niepokój Sapiehy.
- Przysłanie przez Babinicza jeńców pochodzących z wojsk Bogusława.
- Wprowadzanie chaosu w wojskach Bogusława przez Babinicza.

70. Przysłanie do Sapiehy od Bogusława posła Sakowicza z propozycją
układów; odmówienie układów przez Sapiehę.
71. Schwytanie przez Bogusława Soroki.
- Prośba Kmicica do Sapiehy o zatrzymanie przyjaciela Bogusława Sakowicza.
- Wyprawa Kmicica z glejtem bezimiennym do Bogusława w celu uwolnienia
Soroki.
- Zmuszenie Kmicica przez Bogusława do padnięcia przed nim na kolana i
błagania o uwolnienie Soroki.
- Związanie Kmicica i wyprowadzenie go na miejsce, gdzie przygotowywano
Sorokę do wbicia na pal.
- Przekonanie żołnierzy Bogusława do odstąpienia od niego oraz uwolnienie
Soroki przez Kmicica.
72. Walka Kmicica i jego Tatarów z wojskami Bogusława.
- Rozgromienie wojsk Bogusława.
- Walka Kmicica z Bogusławem i przegrana Kmicica.
73. Pochód wojsk Karola Gustawa w głąb kraju.
74. Przyjazd chorągwi laudańskiej z Zagłobą, Wołodyjowskim i Skrzetuskimi
do Zamościa; sympatia między Janem Zamoyskim i panem Zagłobą.
75. Nieudany atak wojsk Karola Gustawa na Zamość.
76. Wysłanie przez Szwedów podjazdu dla sprawdzenia, gdzie są wojska
Czarnieckiego
- Pobicie podjazdu przez wojska Wołodyjowskiego.
- Pokonanie przez Wołodyjowskiego pułkownika szwedzkiego Kannenberga w
pojedynku.
77. Niszczenie wojsk szwedzkich przez głód.
78. Wysłanie przez Czarnieckiego Jana Skrzetuskiego i Zagoby do
Lubomirskiego z listem w celu nakłonienia go do przyłączenia jego wojsk do
wojsk Czarnieckiego; podstęp i sukces Zagłoby w przekonywaniu
Lubomirskiego.

79. Atak na Karola Gustawa, który zatrzymał się na plebanii w Rudniku.
- Przekazanie wiadomości o miejscu pobytu króla przez pacholika księdza.
- Podprowadzenie wojsk Czarnieckiego do plebanii przez pacholika.
- Pościg Rocha Kowalskiego za Karolem Gustawem.
80. Wyparcie Szwedów z Sandomierza przez wojska Czarnieckiego.
- Wysadzenie w powietrze zamku przez Szwedów.
- Zatrzymanie się wojsk szwedzkich w widłach Wisły i Sanu.
Przybycie Kmicica.
81. Samowolna wyprawa pijanego Rocha Kowalskiego do obozu Szwedów;
udane poselstwo Wołodyjowskiego, Zagłoby i Kmicica do obozu Szwedów w
celu uwolnienia Rocha Kowalskiego.
82. Rozgromienie wrogich wojsk przez Polaków nad Pilicą w okolicach Warki.
83. Wymknięcie się Szwedów Sapieże, który zamiast ich pilnować, ucztował.
84. Przemarsz wojsk Sapiehy pod Warszawę.
- Uwolnienie Lublina z rąk szwedzkich.
- Nauka władania szablą pobierana przez Kmicica u Wołodyjowskiego.
85. Uczta zorganizowana przez Sapiehę pod Warszawą.
- Zmuszenie do przyjścia na ucztę Wołodyjowskiego, Skrzetuskich, Kmicica i
Zagłoby.
- Wycieczka Szwedów na wojska polskie.
- Wprowadzenie wozów z zaopatrzeniem do Warszawy przez Szwedów.
- Rozbicie tylnej straży Szwedów przez Kmicica.
- Wzięcie jeńców, w tym Ketlinga, który pilnował Oleńki w Taurogach, przez
Kmicica.
86. Przybycie Jana Kazimierza z wojskiem pod Warszawę.

87. 15 czerwca atak czeladzi na Warszawę.
- Zdobycie szańca przez Kmicica.
- Przybycie Czarnieckiego i Zamoyskiego z ciężkimi działami.
- Ustawienie dział na szańcu zdobytym przez Kmicica i ostrzeliwanie
Warszawy.
88. Opowieść Ketlinga o sytuacji Oleńki w Taurogach.
89. Główny szturm na Warszawę 1 lipca.
- Zdobycie przez pana Zagłobę i czeladź pałacu Kazanowskich i ostrzelanie z
niego kościoła Bernardynów – zmuszenie Szwedów do poddania się. - Wejście
Zagłoby do klatki z małpami.
- Podpisanie ugody ze Szwedami.
- Amnestia dla Polaków służących Szwedom, z wyjątkiem księcia Bogusława.
- Buntowanie szlachty przez pana Zagłobę w czasie opuszczania miasta przez
Wittenberga.
- Decyzja wysłania Wittenberga do Zamościa.
90. Sytuacja Oleńki w Taurogach.
- Rada Sakowicza dla księcia Bogusława, żeby użył środków odurzających do
złamania oporu Oleńki.
- Starania zakochanego w Oleńce Bogusława o jej względy.
- Odkrycie przez Oleńkę, że Bogusław jest zwolennikiem Szwedów.
- Udaremnienie przez Bogusława próby ucieczki Oleńki i miecznika Tomasza
Billewicza do Puszczy Białowieskiej.
- Plany zawarcia fikcyjnego ślubu z Oleńką snute przez Bogusława.
- Przyjęcie przez miecznika oświadczyn Bogusława o rękę Oleńki.
- Odrzucenie oświadczyn przez Oleńkę.
- Pobicie miecznika przez Bogusława.

- Związanie ciotki Kulwiecówny przez Sakowicza.
- Próba wzięcia Oleńki siłą przez Bogusława udaremniona atakiem
paroksyzmu.
- Wyjazd Bogusława na Podlasie.
- Plany Bogusława zabrania pieniędzy zakopanych w sadzie Billewiczów.
- Odmowa pomocy w ucieczce dana przez Ketlinga Oleńce.
- Wręczenie Oleńce krócicy przez Ketlinga dla obrony przed Bogusławem.
- Przyjazd Anny Borzobohatej-Krasieńskiej do Taurogów.
- Przyjaźń między pannami.
- Miłość Sakowicza do Anusi.
- Ucieczka miecznika Billewicza z Taurogów.
- Plany ucieczki robione przez Anusię ze służącym Bogusławowi Braunem.
91. Próba przedostania się Kmicica do Prus Książęcych i Litwy.
- Nieudana próba zasadzenia się na Kmicica podjęta przez Bogusława i
Duglasa.
- Spotkanie Kmicica z Zagłobą i Wołodyjowskim pod Ostrołęką, gdzie
zatrzymały się wojska Gosiewskiego.
92. Niszczenie posiadłości elektorskich w Prusach przez Kmicica i Tatarów.
93. Przegrana wojsk polskich w trzydniowej bitwie z wojskami Karola Gustawa
pod Warszawą; śmierć Rocha Kowalskiego, który znów był o krok od zabicia
Karola Gustawa; 
94. Przyłączenie się Kmicica do wojsk Gosiewskiego, który udaje się do Prus.
95. Bitwa wojsk Gosiewskiego ze Szwedami w Prostkach.
- Bohaterska walka Kmicica.
- Walka Bogusława z Kmicicem; wygrana Kmicica; szantaż Bogusława.
- Wielkie zwycięstwo wojsk polskich.
- Oddanie Bogusława Michałowi Radziwiłłowi.

96. Ucieczka Oleńki i Anusi z Braunem do partii miecznika Billewicza.
- Powrót do Laudy.
- Wysłanie przez Anusię listów do Babinicza z prośbą o pomoc.
97. Przejęcie przez Sakowicza jednego z listów wysłanych do Babinicza;
odpowiedź wysłana przez Sakowicza, który podszył się pod Babinicza, do
Anusi.
98. Zebranie się całej Laudy w Wołmontowiczach w oczekiwaniu na
Babinicza.
- Pojawienie się Sakowicza i wojsk szwedzkich.
- Walka Laudy z najeźdźcami.
- Przybycie Babinicza z odsieczą.
99. Znalezienie przez Kmicica drugiego listu wysłanego przez Anusię do
Babinicza.
- Zamiar natychmiastowego wyjazdu do Oleńki.
- Otrzymanie przez Kmicica rozkazu powrotu na pole walki.
- Wewnętrzna walka Kmicica.
- Wykonanie rozkazów przez Kmicica.
100. Oswobodzenie kraju.
101. Odbudowywanie przez Oleńkę i miecznika Wodokt, które miały stanowić
wiano klasztorne Oleńki.
102. Przywiezienie rannego Kmicica do Lubicza na jesieni 1657 roku;
modlitwy Oleńki za Kmicica.
103. Spotkanie Oleńki i Kmicica w kościele w Upicie.
- Powrót chorągwi laudańskiej z Wołodyjowskim i Zagłobą.
- Odczytanie listu od króla rehabilitującego Kmicica.
104. Zaręczyny dwóch par: Oleńki i Kmicica, Anusi i Wołodyjowskiego.

Sposób kreowania bohaterów w „Potopie”
Sienkiewicz uważany jest za mistrza w tworzeniu bohaterów literackich.
Pisarz połączył w Trylogii dwie tendencje pojawiające się we wcześniejszych
powieściach historycznych, które albo skupiały się na dawnym człowieku,
pomijając niemal całkowicie szeroką problematykę historyczną, albo
całkowicie podporządkowywały postaci wielkim wydarzeniom epoki i spychały
je na dalszy plan. Sienkiewicz powiązał obie te tendencje. Jego bohaterowie
łączą w sobie cechy postaci z awanturniczego romansu płaszcza i szpady z
typowymi rysami przedstawiciela epoki i określonej warstwy społecznej.
Sienkiewicz nie zajmuje się raczej psychologicznymi zawiłościami
charakterów, z rzadka też przedstawia obszerne opisy ich przeżyć
wewnętrznych. Cechy charakteru, motywacje działania postaci, przeżycia
wewnętrzne możemy odczytać przede wszystkim z działań bohaterów. Dość
istotnym elementem przedstawiania postaci i docierania do prawdy o ich
życiu wewnętrznym są opisy ich wyglądu. Wygląd postaci, jej mimika i
postawa są u Sienkiewicza ściśle związane z cechami osobowości.
Sienkiewicz obdarza swoje postaci kilkoma wyrazistymi cechami charakteru,
które powtarza wielokrotnie. Jego bohaterowie nie przestają być sobą nawet
w najmniej sprzyjających okolicznościach: hardość Kmicica nie znika nawet w
obliczu śmierci czy budzącego we wszystkich lęk władcy; spryt i zawadiacki
dowcip pana Zagłoby nie nikną nawet w najniebezpieczniejszych sytuacjach.
Wszystkie postacie mają wyraziste i często skontrastowane cechy charakteru.
Postacie w Potopie mają moc zmiany własnego losu. Mogą rozstrzygać
sytuacje dzięki swojej sile i pomysłowości.
Zasadą wprowadzania postaci do akcji jest z reguły jej opisanie. Najczęściej
na opis postaci składa się charakterystyka zewnętrzna i ukazywanie postaci
w działaniu.

Wszystkie postacie pierwszoplanowe są w

jakiś sposób połączone wspólnym losem.

Łączy ich przyjaźń, współdziałanie lub

wrogość. Więzi, które spajają losy

bohaterów, mają głębsze uzasadnienie –

dotyczą ich wspólnych poglądów, związku

z królem, patriotyzmu, religii. Wszystkie

pozytywne postacie Potopu zjednoczone

są w trosce o ocalenie bytu państwa,

wszystkie czarne charaktery splamione są

zarzutem zdrady. 

Wątek romansowo-przygodowy w "Potopie„
Wątek romansowo-przygodowy w Potopie dotyczy losów postaci
fikcyjnych, które wplątane są w wydarzenia historyczne. Punktem wyjścia
tego wątku jest miłość Kmicica i Oleńki, a w zasadzie utrata Oleńki przez
Kmicica. Kmicic dopuszcza się czynów, których Oleńka nie potrafi
zaakceptować. Panna, mimo że ciągle kocha tego niespokojnego rycerza,
wypędza go mówiąc, że nie chce go więcej znać. Od tego momentu
Kmicic przebędzie długą drogę do odzyskania narzeczonej. Jego droga
stanowi zasadniczą nić wątku przygodowego w powieści. Początkowo
Kmicic działa starymi sposobami – porywa Oleńkę. Później wzorem staje
się dla niego Jan Skrzetuski, którego przykład wskazał mu Wołodyjowski.
Od tego czasu będzie się starał odzyskać Oleńkę przez spełnienie jej
oczekiwań. Najpierw Kmicic wikła się we współpracę z Radziwiłłami, która
postawi go znów po złej stronie. Kiedy odkryje swój błąd, trafi w końcu na
właściwą drogę – zostanie obrońcą ojczyzny i religii (przez obronę
klasztoru na Jasnej Górze), który sprawy publiczne postawi nad
prywatnymi. Historia Kmicica pełna jest brawurowych czynów i nagłych
zwrotów akcji.
Romans opisany w Potopie łączy dwie osoby, które pokochały się od
pierwszego wejrzenia, ale muszą przejść długą drogę, żeby być razem.
Na przeszkodzie stają im nie tylko różnice charakterów, ale także
okoliczności zewnętrzne. Żadne z nich ani na chwilę nie dopuszcza do
siebie myśli o tym, żeby związać się z kimś innym. Związek kobiety
anioła i rycerza, który dla swojej pani jest w stanie zrobić wszystko,
kończy się klasycznym szczęśliwym zakończeniem. 

FILM A KSIĄŻKA

Różnice miedzy powieścią a filmem: W filmie wszystkie wydarzenia i
przygody krążą wokół postaci centralnej, czyli Andrzeja Kmicica, zaś w
książce nie mamy aż tak często do czynienia z tym bohaterem. Hoffman
zubożył przygody i perypetie Kmicica (na przykład nie walczy on z wojskami
węgierskimi). W filmie ograniczono ilość postaci (zarówno pierwszo-, jak i
drugoplanowych) i wątków, zubożono tło. Nie występuje Ketling, Anusia
Borzobohata-Krasieńska czy Rzędzian, a postać Zagłoby nie została
wyeksponowana tak, jak w powieści. W filmie zredukowano szeroką
panoramę historyczną, obecną w powieści, a w usta bohaterów reżyser
„włożył” informację historyczną. Szwedzi w swych obozach narzekają, że
wymyka im się Jan Kazimierz, narzekają na wojska Stefana Czarnieckiego,
rosnące z każdym dniem w siłę.  Osoby wymienione przez Sienkiewicza z
imienia i nazwiska zastąpiono „modelami pewnych typowych wówczas
postaw i zachowań, na przykład szwedzki jenerał, polski oficer-patriota,
szlachcic-zdrajca, wierny sługa”.  Hoffman połączył w jedną bitwę pod
Warką i Prostkami, choć w powieści to dwa różne starcia.  Brak w
filmie scen oblężenia Warszawy przez polskie wojska. 
Charakter prowadzący pełni wątek postaci fikcyjnych. Historyczni
bohaterowie są w filmie drugoplanowi. Różnice widać w stosunku do postaci
Jana Kazimierza. Tak jak autor: „szczególnie oceniał Jana Kazimierza,
zaliczając go do najwybitniejszych postaci historycznych ówczesnej
Europy”, tak twórcy filmu – uważający króla za słabego monarchę –
pomniejszają tego bohatera, pozbawiając go blasku, majestatu. Osłabieniu w
filmie ulega Sienkiewiczowska gloryfikacja wojskowych przywódców.
Bujnicki i Helman piszą:„Filmowy Czarniecki (…) nie jest herosem o
nadludzkich niemal właściwościach, lecz tylko zdolnym żołnierzem(…)”. Z
kolei „ulepszeniu” poddani zostali zdrajcy Radziwiłłowie w myśl zasady,
że „król nie jest postacią świetlaną, Radziwiłł nie musi być
odrażającą”. Dokonano uwspółcześnienia głównych bohaterów. Kmicic w
interpretacji Olbrychskiego jest połączeniem XVII-wiecznego żołnierza-
zabijaki i „targanego konfliktami moralnymi młodego człowieka połowy wieku
XX”. Z kolei Braunek stworzyła bohaterkę trudnego romansu, kierującą się
emocjami, a nie wzniosłymi racjami Sienkiewicza.

KRÓTKI OPIS BOHATERÓW

Herakliusz Billewicz – pułkownik lekkiego znaku, podkomorzy upicki,
patriarcha rodu Billewiczów wywodzącego się od Mendoga, właściciel Wodokt,
Lubicza i Mitrunów leżących w Laudzie. Cieszył się poważaniem szlachty
laudańskiej, która służyła w jego chorągwi. Był obrońcą ojczyzny; umarł w
1654 roku na wieść o porażce Radziwiłła pod Szkłowem i wymordowaniu
chorągwi laudańskiej. Pozostawił testament, w którym rozporządził swoim
majątkiem i losami wnuczki Aleksandry Billewiczówny.
Aleksandra Billewiczówna – wnuczka Herakliusza Billewicza, która
postępuje w życiu zgodnie z testamentem dziadka. Zgodnie z nim może
zostać żoną Andrzeja Kmicica lub pójść do klasztoru. Patriotka i regalistka, u
mężczyzn ceni przymioty dobrego rycerza: męstwo, odwagę, brak lęku przed
śmiercią. Oleńka jest bardzo religijną panną, a zawiedziona pierwsza miłość
skłania ją do podjęcia decyzji o pójściu do klasztoru – do czego jednak nie
dochodzi. Właścicielka „męskiego umysłu”, postępuje zawsze zgodnie z tym,
co uważa za słuszne; bezkompromisowa i odważna.
Tomasz Billewicz – miecznik rosieński, jego siedzibą są Billewicze. Choć
posiada cechy swoich przodków, takie jak męstwo i oddanie w walce za
ojczyznę, które udowadnia po ucieczce z Taurogów, kiedy zakłada partię
walczącą ze Szwedami czy podczas obrony wsi Wołmontowicze, wydaje się –
w porównaniu na przykład z Oleńką – nie posiadać ich siły charakteru.
Wielokrotnie daje się przekonać do racji, które później, po wypowiedziach
Oleńki, uznaje za niesłuszne, np. przez Kmicica, który chce go wywieźć do
Kiejdan, czy zgadza się na małżeństwo Oleńki i księcia Bogusława zwiedziony
wizją połączenia swojego rodu z rodem Radziwiłłów.
Andrzej Kmicic – chorąży orszański, narzeczony Oleńki Billewiczówny,
spadkobierca Lubicza. Związany przysięgą z Januszem Radziwiłłem i naiwnie
wierzący w jego dobre intencje, służy mu z całym zaangażowaniem do
momentu, w którym Bogusław Radziwiłł odsłania prawdziwe motywacje
Radziwiłłów. Od tej chwili następuje przemiana Kmicica w Babinicza –
wybawiciela ojczyzny. Po wielu perypetiach udaje mu się odzyskać miłość i
szacunek ukochanej Oleńki.

Anusia Borzobohata-Krasieńska – urodziwa panna respektowa księżnej
Gryzeldy Wiśniowieckiej. Była narzeczoną Longinusa Podbipięty (zmarł w
pierwszej części TrylogiiOgniem i mieczem), po którym odziedziczyła majątek.
Ma niezwykły dar rozkochiwania w sobie wszystkich mężczyzn, co czasem
przynosi jej więcej szkody niż pożytku, np. kiedy zakocha się w niej Zamoyski
i będzie usiłował ją porwać. Zaprzyjaźnia się z Oleńką w czasie pobytu w
Taurogach, zostaje narzeczoną pana Wołodyjowskiego.
Charłamp – dowódca dragonów Janusza Radziwiłła. Chociaż wolałby walczyć
po drugiej stronie, jest wierny swojemu panu aż do jego śmierci. W jego
postępowaniu jest coś ze szlachetnej wierności sługi, który pozostaje przy
swoim panu, mimo jego poniżenia, przegranej i ubóstwa. Później opowiada
Kmicicowi o losach Oleńki i przystępuje do obrońców ojczyzny.
Soroka – wachmistrz Kmicica, całkowicie oddany swojemu panu, gotów
wykonać każdy jego rozkaz. Dbał o Kmicica, którego postrzelił książę
Bogusław, bronił z Kmicicem Częstochowy, wpadł w ręce księcia Bogusława i
miał zostać wbity na pal, ale ocalił go jego pan.
Roch Kowalski – wierny sługa Janusza Radziwiłła, ślepo posłuszny rozkazom
do momentu, w którym dał się przekonać panu Zagłobie, że jest jego
krewnym. Pod wpływem nowego „wuja” przechodzi do obozu przeciwników
Radziwiłła. Mąż wielkiej siły i małego rozumu. Dwukrotnie był bliski zabicia
Karola Gustawa. Przy drugiej próbie, która miała miejsce w czasie bitwy pod
Warszawą, ginie od strzału Bogusława Radziwiłła.
Jan Onufry Zagłoba – gruby szlachcic z bielmem na oku i blizną na czole,
konfabulator, samochwał, kpiarz, niezrównany szermierz słowa. Nieco
tchórzliwy rycerz, który za swoją najgroźniejszą broń ma umysł rodzący w
chwilach zagrożenia niezrównane fortele, pozwalające jemu i jego
przyjaciołom wyjść z najgorszych opresji. Pod Białymstokiem zostaje wybrany
przez wojska regimentarzem, ale świadomy braku umiejętności z ulgą zrzeka
się władzy na rzecz pana Sapiehy. Warchoł i pieniacz, którego jednak nie da
się nie lubić. 

Rzędzian – były pacholik Jana Skrzetuskiego. Sprytny i interesowny, w każdej
sytuacji dba o korzyści materialne. Przy spotkaniu z Kmicicem każe tytułować
się mianem starosty z Wąsoszy, choć w rzeczywistości jest tylko dzierżawcą.
Janusz Radziwiłł – postać historyczna, wojewoda wileński i hetman wielki
litewski. Doskonały wojownik, ale przy tym bardzo pyszny człowiek. Zamiast
wykazać się przywódczymi umiejętnościami w polu, podpisuje ugodę ze
Szwedami w nadziei, że w ten sposób zapewni sobie władzę i koronę. Umiera
opuszczony przez brata Bogusława, skłócony z Michałem Radziwiłłem, ze
świadomością przegranej. Zostaje przy nim tyko wierny dowódca dragonów
Charłamp.
Bogusław Radziwiłł – postać historyczna, Książę Rzeszy Niemieckiej i
koniuszy litewski, stryjeczny brat Janusza Radziwiłła. Trzydziestopięcioletni
mężczyzna, który łączył w sobie zniewieściałość z brawurową odwagą. Cynik,
który za nic ma takie wartości jak ojczyzna czy prawda. Odkrywa przed
Kmicicem, że dla Radziwiłłów Polska topostaw czerwonego sukna,z którego
starają się chwycić odpowiednio duży kawałek. Próbuje zemścić się na Kmicu,
uwodząc Oleńkę, co mu się ostatecznie nie udaje. Pokonany przez Kmicica w
bitwie, nie zostaje jednak zabity, dzięki wstawiennictwu krewnego Michała
Radziwiłła.
Jerzy Michał Wołodyjowski – zwany „małym rycerzem”, mistrzowsko włada
szablą, znakomity żołnierz, stale zakochany, chociaż obiekty jego uczuć
nieustannie się zmieniają. Dowodzi chorągwią laudańską. Odbija porwaną
przez Kmicica Oleńkę. Zwycięża w pojedynku Kmicica, a później szlachetnie
wyciąga do niego pomocną dłoń. Po ogłoszeniu przez Janusza Radziwiłła
ugody ze Szwedami wypowiada mu posłuszeństwo. Dzielnie walczy o wolność
ojczyzny przeciwko Szwedom..

Kiemlicze – despotyczny ojciec i mało rozgarnięci osiłkowie, bliźniacy
Kosma i Damian razem z Kmicicem „podchodzili Chowańskiego”. Później
odeszli od niego i zajmowali się kradzieżą koni. Chciwi i sprytni Kiemlicze
traktowali wojnę jako okazję do wzbogacenia się. Po ponownym spotkaniu
z Kmicicem w chacie smolarza towarzyszą mu do Częstochowy, ale nie
biorą udziału w obronie klasztoru. Zostają pod murami klasztoru, gdzie
dalej prowadzą swój złodziejsko-zbójnicki proceder. Ratują życie Kmicica
torturowanego przez Kuklinowskiego i znów przyłączają się do Kmicica.
Stary Kiemlicz ginie w tatrzańskim wąwozie, gdzie razem z Kmicicem i
synami odpierał Szwedów, którzy chcieli zabić króla Jana Kazimierza.
Bliźniacy uczestniczyli m.in. w szturmie na Warszawę.
Michał Kazimierz Radziwiłł – wielki krajczy litewski; walczył przeciwko
swoim krewnym Januszowi i Bogusławowi Radziwiłłom. Po pojedynku
Kmicica z Bogusławem pod Prostkami, chociaż stał po przeciwnej stronie
niż Bogusław, prosi o szacunek dla krewniaka i ocala go.
Paweł Sapieha – wojewoda witebski, wierny sługa króla Jana Kazimierza,
który gotów był zastawić cały swój majątek i opróżnić skarbiec dla
ratowania ojczyzny. Dzielny i doświadczony wojownik, którego słabą stroną
jest zamiłowanie do uczt. Jan Zamoyski – cześnik koronny, nie zabiega o
posady, nade wszystko ceni sobie niezależność, stąd jego przydomek
Sobiepan. Dumny przede wszystkim z dzieła swojego życia – Zamościa.
Zauroczony Anusią Borzobohatą-Krasieńską próbuje podstępnie osadzić ją
w jakimś zameczku jako swoją kochankę. Jego zamiary udaremnia Kmicic.
Później prezentuje niezłomną postawę, kiedy podczas oblegania Zamościa
usiłuje go przekupić Karol Gustaw. Bierze także udział w oswobodzeniu
Warszawy.
Augustyn Kordecki – przeor klasztoru na Jasnej Górze, charyzmatyczny
obrońca klasztoru. Wydaje się czasem być mistykiem czy świętym, który
rozpoznaje wszystkie podstępy wrogów. Nie ulega perswazjom
oblegających czy namowom mieszkańców klasztoru, którzy sugerują
poddanie się.

Jan Skrzetuski – bohater spod Zbaraża, który na wieść o zdradzie w
Wielkopolsce rusza z panem Zagłobą i swoim stryjecznym Stanisławem
Skrzetuskim bronić kraju. Ideał rycerza. W zasadzie w wojnie ze Szwedami,
od przybycia do Kiejdan, cały czas towarzyszy swojemu przyjacielowi
Wołodyjowskiemu. Jest wzorem postępowania postawionym Kmicicowi przez
Wołodyjowskiego.
Stanisław Skrzetuski – rotmistrz kaliski, stryjeczny brat Jana. Jako jeden z
nielicznych sprzeciwił się umowie ze Szwedami zawartej w Wielkopolsce, po
której wyruszył do Jana. Później razem z nim, Wołodyjowskim i Zagłobą
walczył za ojczyznę.
Stefan Czarniecki – marszałek koronny, idealny wódz i oddany ojczyźnie
patriota, dowódca wielu zwycięskich potyczek ze Szwedami.
Jerzy Lubomirski – marszałek koronny, służy obronie ojczyzny, ale wydaje
się nade wszystko cenić swoją dumę. W Potopie otrzymujemy zapowiedź jego
przyszłych szkodzących ojczyźnie czynów.
Jan Kazimierz – król Polski, upokorzony zdradą własnego narodu musiał
uciekać na Śląsk. Pobożny władca, wracający do kraju w triumfie,
charyzmatyczny i kochany przywódca wyzwolenia ojczyzny z rąk szwedzkich.

KONIEC