SPRAWDZANIE I OCENIANIE

WYNIKÓW KSZTAŁCENIA

SPRAWDZANIE WYNIKÓW

UCZNIÓW

KONTROLA OZNACZA

NA OGÓŁ

SPRAWDZANIE

W większości prac dydaktycznych ich autorzy posługują się

pojęciami kontrola w procesie nauczania, kontrola w procesie
kształcenia, kontrola wyników kształcenia lub osiągnięć uczniów.
Pojęcie kontrola oznacza na ogół sprawdzanie.

W. Okoń w swoim podręczniku nie używa terminu „kontrola”,

lecz „sprawdzanie”, uzasadniając to następująco: „Wprawdzie
terminy <<sprawdzanie>> i <<kontrola>> w zasadzie znaczą
to samo, ale kontrola, zgodnie z tradycją językową jest raczej
zabiegiem formalnym, jest formą nadzoru ze strony jakiejś
władzy zwierzchniej w stosunku do osób podwładnych. W szkole
taka nadrzędność nauczycieli nad uczniami rzeczywiście często
ma miejsce, wszakże współcześnie sprawdzaniu nadaje się nie
formalny, lecz rzeczowy sens, to nie tylko nauczyciel sprawdza
postępy uczniów, ale i uczniowie sprawdzają własne osiągnięcia,
a w dodatku nauczyciel sprawdza sam siebie, mianowicie czy
dobrze pokierował uczeniem się tego, co jest przedmiotem
sprawdzania”.

Wg B. Niemierko sprawdzanie osiągnięć uczniów
jest upewnieniem się, czy uczniowie uzyskali
oczekiwane osiągnięcia, a więc czy opanowali
czynności

stanowiące

wymagania

programowe.

Upewnienie jest potrzebne ponieważ:
1.

Wymagania są różnorodne (pod względem celów
kształcenia), szerokie(pod względem materiału) i
rozbudowane (zwykle do kilku poziomów), a
spełnienie ich jest trudne do zaobserwowania dla
ucznia i nauczyciela.

2.

W edukacji panuje myślenie życzeniowe, pełne
złudzeń, wszyscy bowiem – uczniowie, rodzice,
nauczyciele, władze oświatowe i społeczeństwo –
zgodnie chcieliby, by wyniki kształcenia były
wysokie.

SPRAWDZANIE OBEJMUJE WSZYSTKIE

ELEMEMTY PROCESU KSZTAŁCENIA

CELE SPRAWDZANIA

Wyróżniamy następujące cele :
-określenie poziomu uczniów w celu przygotowania
odpowiedniego programu, który będzie właściwy dla
danej grupy;
-Poprawne organizowanie, rytmiczna realizacja i
doskonalenie procesu kształcenia poprzez porównanie
przebiegu kształcenia z wcześniej przygotowanym
rozkładem

materiału

nauczania

i

przyjętymi

założeniami;
-Określenie aktualnego poziomu i stanu opanowania
treści programowych w celu usunięcia zaistniałych
trudności i braków;
-Określenie rezultatów pracy dydaktycznej po
zakończeniu procesu kształcenia w celu ustalenia ocen
i stopni.

Sprawdzanie pełni podstawową rolę w
sterowaniu procesem kształcenia, gdyż
dzięki niej nauczyciel uzyskuje dane, które
porównuje ze stanem zamierzonym w
dowolnym momencie procesu nauczania –
uczenia się, a wynik tej operacji wykorzystuje
do

kształcenia

własnych

działań

dydaktycznych. Wymaga to sformułowania
dokładnego programu sprawdzania, ściśle
związanego z programem nauczania.

FUNKCJE

Realizowanie wszystkich wymienionych celów
sprawia, iż sprawdzanie właściwie spełnia swe
funkcje. Są to następujące funkcje:
•diagnostyczna

(pozwala

ustalić

stopień

opanowania przez uczącego się wiadomości i
umiejętności w stosunku do programu nauczania);
•profilaktyczna

(polega

na

eliminowaniu

czynników negatywnie wpływających ne efekty
procesu uczenia się);
•prognostyczna (pozwala na przewidywanie
dalszych osiągnięć uczniów);
•dydaktyczna (porządkowanie posiadanej wiedzy
przez uczącego się, korygowanie błędnych
wiadomości i umiejętności oraz ich uzupełnienie
pozwala na doskonalenie procesu kształcenia);

•selektywna (sprawdzanie jest postawą do
sklasyfikowania danej grupy uczących się, w
wyniku której dokonuje się selekcja uczniów);

•poznawcza (polega na systematycznym,
jasnym i precyzyjnym gromadzeniu informacji na
temat procesu kształcenia, jego wyników,
analizie i interpretacji zebranych danych oraz
przekazaniu

wniosków

właściwym

grupom

odbiorców);

•kształcąca (sprawdzanie i ocena wyników
procesu

kształcenia

jest

stymulatorem

aktywizującym uczniów, zwiększa ich wysiłki i
motywację do opanowania materiału nauczania i
rozwijania

umiejętności

samokontroli

i

samooceny);

•wychowawcza (pozwala na oddziaływanie na
sferę osobowościową, na kształtowanie postaw i
zachowań uczących się)

W

celu

spełnienia

postulatu

optymalizacji

sprawdzaniu stawia się szereg wymagań:
1) Sprawdzanie powinno obejmować całość procesu

kształcenia, a nie jedynie etap końcowy. Z tego
względu musi ono występować wielokrotnie w
różnych momentach procesu kształcenia;

2) Sprawdzanie

powinno

być

ekonomiczne

i

urozmaicone;

3) Sprawdzanie i ocena powinny być obiektywne, tj.

określać precyzyjnie dla wszystkich uczniów:
przedmiot, kryteria oraz metody;

4) Nie należy stosować zasady stałego łączenia

sprawdzania z oceną (stopniem). Ujawnianie
braków i luk w takcie „kontroli” ma stanowić
przede wszystkim postawę doskonalenia i
usprawniania pracy nauczyciela i uczniów;

5) Sprawdzanie powinno pozwolić na określenie

poziomu operowania wiedzą przez uczącego się.

6) W trakcie sprawdzania należy maksymalnie

eliminować u uczniów lęk, strach i inne
wzruszenia.

FORMY(RODZAJE)

SPRAWDZANIA WG F.

BEREŹNICKIEGO

Przez formę sprawdzania rozumie się

najczęściej rodzaj zewnętrznej organizacji
procesu sprawdzania postępów lub efektów
pracy uczniów.

Przyjmując

za

kryterium

miejsce

sprawdzania

w

procesie

kształcenia,

wyróżnić

można

następujące

formy(rodzaje) sprawdzania:



wstępne,



bieżące,



końcowe.

FORMY KONTROLI WG.

OKONIA

Z kolei W. Okoń wyróżnia tzw. konwencjonalne
formy sprawdzania (sprawdzanie bieżące,
sporadyczne

i

końcowe)

oraz

formy

sprawdzania osiągnięć szkolnych. Wśród tych
drugich wyróżnia cztery formy:
1) Sprawdzanie osiągnięć dokonywane przez

nauczycieli w ciągu całego okresu trwania
nauki;

2) Sporadyczne badanie osiągnięć szkolnych

przez

czynniki

sprawdzające

pracę

nauczyciela;

3) Naukowe badania osiągnięć prowadzone przez

odpowiednie zespoły badawcze;

4) Egzamin.

SPRAWDZANIE WSTĘPNE

Sprawdzanie wstępne ma na celu dokonanie
diagnozy zasobu wiedzy i umiejętności uczących
się. Tę formę należy stosować zazwyczaj przed
rozpoczęciem nauczania danego przedmiotu, jak
również na początku roku szkolnego. Ma ona
zorientować

nauczyciela

w

poziomie

przygotowania uczących się do podjęcia nauki.
Orientacja

taka

umożliwia

nauczycielowi

dostosowanie programu i metod kształcenia do
poziomu uczniów. Szczególnie ważne jest to w
przypadku stwierdzenia dużych braków w
zakresie wiedzy wyjściowej.

SPRAWDZANIE BIEŻĄCE

Sprawdzanie bieżące prowadzone jest w
toku całej działalności dydaktyczno -
wychowawczej w danej szkole. Polega na
stałym obserwowaniu uczących się przez
nauczyciel, dzięki czemu możliwe jest
skuteczne sterowanie tym procesem i
przystosowanie

go

do

możliwości

umysłowych jego uczestników, a także
dokonywaniu

odpowiednich

korekt

w

zakresie treści, metod i środków kształcenia.

SPRAWDZANIE

SPORADYCZNE

Sprawdzanie sporadyczne dokonywane
jest po zakończeniu pewnego działu
tematycznego, jakiejś partii materiału
programowego,

stanowiącego

pewną

całość albo po zakończeniu pewnego
okresu nauki (semestru, trymestru itp.).
Choć w nim o zainteresowanie się, czy
dział ten został należycie opanowany oraz
jakie występują braki w tym zakresie.

SPRAWDZANIE KOŃCOWE

Sprawdzanie

końcowe

(sumujące)

występuje jako podsumowanie rezultatów
pracy ucznia w ciągu okresu lub roku
szkolnego. Tego rodzaju sprawdzanie
kończy się wystawieniem oceny okresowej
lub rocznej z danego przedmiotu. Jego
celem jest przekonanie się, w jakim
stopniu uczący się jest przygotowany do
kolejnego etapu kształcenia.

JAKOŚĆ SPRAWDZANIA

Jakość sprawdzania jest uzależniona od
takich właściwości, jak:


rzetelność

(zgodność

wyników

powtórzeń sprawdzania),


trafność

(planowy

dobór

treści

sprawdzania),
 obiektywizm (zgodność z wymaganiami
programowymi).

NOWE FORMY

SPRAWDZANIA

Wprowadzona reforma programowo – organizacyjna systemu oświaty
wprowadziła nowe zasady klasyfikowania i promowania uczniów oraz
przeprowadzenie egzaminów i sprawdzianów. Wprowadzono dwie formy
sprawdzania:
1.

Sprawdzanie wewnątrzszkolne osiągnięć szkolnych, dokonane
przez nauczycieli w ciągu całego okresu trwania nauki, a z większą
intensywnością po opracowaniu danego działu programu, czy przy
końcu półrocza lub całego roku szkolnego;

2.

Sprawdzanie zewnętrzne poprzez system egzaminacyjny, który
składa się ze:

• sprawdzianu poziomu opanowania umiejętności w ostatniej klasie

sześcioletniej szkoły podstawowej;

• egzaminu w trzeciej klasie gimnazjum z umiejętności i

wiadomości;

• egzaminu maturalnego będącego formą oceny poziomu

wykształcenia ogólnego; egzamin maturalny składać się będzie z
części wewnętrznej mającej formę egzaminu ustnego oraz
zewnętrznej mającej formę egzaminu pisemnego.

EGZAMINY

Egzaminy są powszechnie stosowaną formą sprawdzania
wyników kształcenia na różnych poziomach i szczeblach
edukacji, ale zarazem są formą bardzo kontrowersyjną.
Najwięcej kontrowersji budzi ich obiektywizm. Niedostatek
obiektywizmu wykazano w wyniku licznych badań naukowych.
Dlatego też podejmowane są różne próby ograniczenia
subiektywizmu w ocenianiu, a tym samym wprowadzania
różnych zmian w organizacji i metodach prowadzenia
egzaminów.

Do najbardziej typowych mankamentów tradycyjnych

egzaminów ustnych J. Pieter zaliczał:
•przypadkowość;
•powierzchowność;
•nawykowo – schematyczny sposób ich prowadzenia;
•subiektywizm.

METODY SPRAWDZANIA

Metodą sprawdzania nazywamy sposób,
w jaki nauczyciel realizuje cele i funkcje
wyznaczone

kontroli

w

procesie

kształcenia. Dobór metod sprawdzania
zależy od miejsca ich stosowania w
procesie kształcenia, od ogniw, które
występują w tym procesie, oraz od
specyfiki przedmiotów szkolnych.

RODZAJE METOD

TRADYCYJNYCH

Do najczęściej stosowanych metod sprawdzania zaliczamy:



sprawdzian ustny,



sprawdzian pisemny,



sprawdzian praktyczny,



posługiwanie się książką,



obserwacja uczniów.

Metody te wykorzystywane są przez ogół nauczycieli ze
względu na ich prostotę, łatwość stosowania i związane z tym
tradycje. Są one stosowane najczęściej w trakcie sprawdzania
wstępnego, bieżącego i końcowego, a więc związane są z
konwencjonalnymi formami „kontroli”. Do niezbędnych
czynności przygotowawczych, które powinny poprzedzać
przeprowadzenie kontroli, należy zaliczać:



szczegółową analizę programu nauczania danego przedmiotu,



formułowanie pytań na podstawie przyjętej taksonomii

dydaktycznej,



ustalenie kryteriów i norm oceny odpowiedzi,



ustalenie procedury przeprowadzania kontroli.

Podział metod sprawdzania wg Niemierki :
1. Ze względu na udział uczniów możemy rozróżnić sprawdzanie
a) Indywidualne;
b) Grupowe.

W pierwszym uczeń pracuje w pojedynkę, niezależnie – z złożenia
- od pozostałych uczniów. W drugim, znacznie rzadziej u nas
spotykanym, uczeń pracuje w interakcji z innymi uczniami, a jego
wynik składa się na ocenę osiągnięć zespołu.

2. i 3. ze względu na udział nauczycieli w tym procesie oraz jego

organizację możemy rozróżnić sprawdzanie

c) Kierowane przez nauczycieli ;
d) Samodzielne, kierowane przez ucznia.

Nauczyciel kierujący sprawdzaniem osiągnięć może być
nauczycielem danego ucznia, członkiem komisji, autorem tekstu
lub pracownikiem instytucji zewnętrznej. Uczeń samodzielnie
sprawdzający swoją wiedzę też na ogół korzysta z dostępnych
materiałów ( podręczników, testów, internetu), lecz decyzje o
podjęciu i przebiegu sprawdzania należą do niego.

4. i 5. Podział metod na holistyczne i analityczne dotyczy ujęcia

treści kształcenia, a stopniowanie autentyzmu i symulacji w
sprawdzaniu jest głownie kwestią wyposażenia dydaktycznego.
Krzyżując te dwa podziały, otrzymujemy tabelę najczęściej
stosowanych metod sprawdzania indywidualnego kierowanego
przez nauczycieli

Sprawdzian ustny sprowadza się do bezpośredniej rozmowy
polegającej na udzielaniu odpowiedzi przez uczniów na formułowane
przez nauczyciela pytania i polecenia. Pytania powinny być różnorodne:
proste, wymagające reprodukcji wiedzy, oraz problemowe, wymagające
refleksji intelektualnej i złożonych operacji myślowych.

Ustne sprawdzanie ma istotne wartości, do których zaliczamy

bezpośredni kontakt społeczny nauczyciela z uczniem, możliwość
rozwijania umiejętności ustnej wypowiedzi, kształtowanie i doskonalenie
języka, a przede wszystkim umożliwia określenie poziomu wiadomości i
umiejętności ucznia przez ujęcie jego procesów zapamiętania, myślenia i
dochodzenia do wniosków.

Sprawdzian ustny należy do najczęściej stosowanych metod w

praktyce szkolnej, chociaż zawiera wiele wad, z których nauczyciel
powinien zdawać sobie sprawę. Do nich można zaliczyć:
•dłuższe wypowiedzi zabierają dużo czasu na lekcji i powodują bierność
uczących się nie poddanych sprawdzaniu;
•większe, aniżeli przy innych sposobach sprawdzania, obciążenie
psychiczne(stres), co powoduje, iż nie zawsze staje się ono obiektywnym
ukazaniem wyników pracy ucznia;
•subiektywizm traktowania kontrolowanych(subiektywizm pytań i oceny
w zależności od stosunku nauczyciela do poszczególnych uczniów) gdyż
brak jest kryteriów obiektywnej oceny;
•fragmentaryczność sprawdzania ( nie daje ono odpowiedzi na pytanie,
czy uczący się osiągnął wszystkie zamierzone cele i w jakim zakresie);
•zbyt duże zróżnicowanie stawianych pytań pod względem stopnia
trudności, znaczenia i zakresu.

Sprawdzian pisemny polega na pisemnym
udzielaniu przez ucznia rzeczowej i w miarę
obszernej wypowiedzi na określony temat. Ten
sposób sprawdzania odnosi się do:
a) wypracowań bieżących, tzw. „kartkówek”,
b) prac klasowych,
c) Prac domowych.
Sprawdzian pisemny posiada wiele zalet, stąd też

może być stosowany w „kontroli” bieżącej i
końcowej. Do jego zalet możemy zaliczyć:

• praca pisemna zostaje udokumentowana i można

ją wielokrotnie analizować,

• możliwość porównania wyników w nauce

poszczególnych uczniów,

• wdrażanie do samodzielności i rozwijanie

umiejętności wyrażania własnych myśli na piśmie,

• jest bardziej ekonomiczna jako forma formalna.

Krótkie sprawdziany, zwane „kartkówkami”, stosuje się
zazwyczaj na zakończenie lekcji, jako jej podsumowanie; mogą
też one dotyczyć materiału z poprzedniej lekcji. „Kartkówki”
winny być sprawdzone i omówione ich zalety oraz braki, które
orientują nauczyciela i uczniów o poziomie osiągnięć i
umożliwiają także podjęcie pewnych działań korektywnych.
Prace klasowe, czyli otwarte wypracowania na zadany temat
wykonywane są najczęściej z języka polskiego i obcego oraz
matematyki. Prace tego typu wymagają pełniejszego w
zakresie i jakości opanowania materiału, samodzielności oraz
umiejętności pisania wypracowań. Z tego względu należy
uczniów stopniowo wdrażać do pisania prac klasowych poprzez
udzielanie wskazówek metodycznych, poprzez próbne prace
kontrolne i przykładowe ćwiczenia.
Prace domowe obejmują różnego rodzaju opracowania, które
uczeń wykonuje w domu. Do prac domowych zaliczamy
wypracowania pisemne na określony temat, sprawdzian z
wycieczki,

referaty,

rozwiązania

zadań,

opis

przeprowadzonych doświadczeń oraz wykonanie rysunków,
wykresów, diagramów i map. Prace domowe należy
systematycznie sprawdzać i oceniać oraz instruować, jak mają
być poprawnie napisane.

Sprawdzian

praktyczny

jest

wartościowy,

lecz

zbyt

rzadko

wykorzystywany do sprawdzania poziomu
opanowania przez uczniów umiejętności
wykonywania czynności manualnych i
działania

praktycznego,

które

były

przedmiotem procesu kształcenia. W
szkolnictwie

ogólnokształcącym

sprawdziany mogą być stosowane za
zajęciach laboratoryjnych, pracownianych i
w procesie nauczania wielu przedmiotów
szkolnych.

Posługiwanie się książką może być stosowane nie
tylko jako metoda uczenia się, może być również
wykorzystywane jako sposób sprawdzania. Praca z
książką nie tylko zaznajamia ucznia z zawartą w niej
informacją, uczy go z niej korzystać (podręcznik,
słowniki, encyklopedie), a jednocześnie umożliwia
nauczycielowi sprawdzanie umiejętności czytania
(cichego i głośnego) ze zrozumieniem, streszczania,
układania planu, tłumaczenia z języka ojczystego na
obcy i odwrotnie. Uczeń może analizować zawarte w
podręczniku mapki, wykresy, tabele, rozwiązywać
zadania i wykonywać ćwiczenia. Stosując różne
sposoby sprawdzania poprzez posługiwanie się
książką i podręcznikiem, nauczyciel ma okazję
sprawdzić umiejętności ucznia w zakresie uczenia
się.

Obserwacja ucznia jest metodą sprawdzania
bardzo przydatną w procesie kształcenia.
Poznanie

ucznia,

jego

sposobu

pracy,

pracowitości

i

samodzielności,

jego

zainteresowań i aktywności pozwala kształtować
opinię nauczyciela o uczniach. Aby ta opinia była
możliwie najbardziej obiektywna, nauczyciel
musi prowadzić obserwację planowo i świadomie,
przy zastosowaniu ujednoliconych kryteriów
obserwacji wobec wszystkich uczniów. Aby
obserwacja miała wartość, musi być prowadzona
systematycznie, celowo i obejmować w miarę
uściślone

i

skonkretyzowane

elementy

obserwacji. Prowadzona w sposób bezwiedny,
bez

uświadomienia

celu,

bez

ustalonych

kryteriów kształtuje subiektywny sąd nauczyciela
o uczniach, co ujemnie odbija się na ich ocenach.

ZALETY

KONWENCJONALNYCH

METOD SPRAWDZANIA

Wszystkie te metody, określane niekiedy jako

konwencjonalne, znajdują powszechne zastosowanie
w praktyce szkolnej nie tylko ze względu na zalety,
ale i na względną łatwość ich użycia.

Do zalet tych metod sprawdzania zaliczyć można:

•zachowanie bezpośredniego kontaktu nauczyciela z
uczniem,
•wgląd w funkcjonowanie procesów umysłowych
ucznia,
•możliwość oceny umiejętności rozwiązywania
problemów przez uczniów,
•ich prostotę i możliwość stosowania w realizacji
różnych ogniw procesu kształcenia.

WADY

Do wad tradycyjnych metod sprawdzania można

zaliczyć:
• brak kryterium i norm w sprawdzaniu osiągnięć
uczniów, a tym samym subiektywizm ocen,
•Brak możliwości dokonywania i porównywania
pomiaru osiągnięć szkolnych,
•Niereprezentatywność pytań,
•Nieekonomiczność sprawdzianów tradycyjnych, a
tym samym brak możliwości wykrywania i
eliminacji braków i błędów u wszystkich uczniów,
•Negatywny wpływ emocji na ocenianie (reakcje
stresowe, fizjologiczne i psychologiczne – lęki,
napięcie

nerwowe,

dekoncentracja

uwagi,

zaburzenia procesów myślowych).

POMIAR DYDAKTYCZNY

Wysoce

obiektywną

i

stale

doskonaloną metodą sprawdzania
osiągnięć szkolnych jest pomiar
dydaktyczny przeprowadzony z
zastosowaniem

testów.

Test

osiągnięć szkolnych jest próbą,
zbiorem zadań do wykonania,
identycznym

dla

wszystkich

badanych, których rozwiązanie
przebiega w ściśle określonych dla
wszystkich

warunkach,

umożliwiający wyrażanie liczbowe
porównywalnych wyników, które
oblicza się z góry określonym
sposobem.

CECHY TESTÓW

Trafne określenie poziomu opanowania
treści przez uczniów zależy od jakości
opracowanych testów, które powinny
spełniać wymagania w zakresie:
•obiektywizacji,
•trafności,
•czułości,
•rzetelności,
•diagnostyczności.

B.

Niemierko

definiuje

test

osiągnięć szkolnych jako „zbiór
zadań dostosowanych do określonej
treści nauczania w taki sposób, by
na podstawie wyniku testowania
można było ustalić, w jakim stopniu
treść ta jest opanowana przez ucznia
oraz przeznaczona do rozwiązania w
toku jednego zajęcia szkolnego”.

RODZAJE TESTÓW

Przyjmując za kryterium typ czynności wykonanej przez uczącego się
oraz sposób udzielania odpowiedzi na zadania, testy dzielimy,
podobnie jak sprawdziany, na:
• ustne,
• pisemne,
• praktyczne.
Test ustny polega na tym, iż uczeń wymawia słowa i zadania
stanowiące odpowiedzi na zadanie testowe. Stosowany może być
wówczas, gdy badani mają słabo (lub wcale) opanowaną technikę
czytania i pisania. Test jest wtedy czytany przez nauczyciela, a
odpowiedzi ucznia zapisane np. na taśmie magnetofonowej.
Test pisemny polega na tym, że uczeń zapisuje swoje rozwiązania
zadań w formie krótkich odpowiedzi, rysunków, zakreśleń lub wskazuje
gotowe odpowiedzi.
W teście praktycznym uczeń demonstruje sposób wykonania działań
lub wytwór fizyczny jego pracy. W szkolnictwie ogólnokształcącym
może być stosowany test pracowniany, polegający na wykonaniu przez
ucznia określonych doświadczeń w pracowni fizyki, chemii, biologii i
innych odpowiednio wyposażonych pracowniach.

Z kolei uwzględniając układ odniesienia wyników testowania i rodzaj
pomiaru, wyróżniamy test:
- sprawdzający ( układem odniesienia wyniku są wymagania programowe),
- różnicujący (układem odniesienia wyniku każdego ucznia są wyniki innych
uczniów).
Biorąc pod uwagę zaawansowanie konstrukcyjne, wyróżniamy:
-testy znormalizowane (wystandaryzowane) są to testy profesjonalne,
które przeszły proces prób, ulepszeń i normowania. Testy profesjonalne
przygotowane są przez specjalistów w zakresie konstrukcji testów, którzy
dokonują pomiarów próbnych przygotowanym testem i zaopatrują go w
normy, do których można przyrównać każdy wynik. Standaryzacja testów jest
głównym sposobem ich ulepszenia, gdyż zwiększa rzetelność i trafność testu.
Obecnie stosowane są dwa rodzaje testów standaryzowanych stosowanych
do pomiaru osiągnięć szkolnych:
•Testy różnicujące;
•Testy kryterialne.
- testy nieznormalizowane (nieformalne) różni się od wystandaryzowanych
tym, że nie był poddany próbnym zastosowaniom i nie posiada statycznie
obliczonych obiektywnych norm. Nauczyciele dość często sami opracowują
testy osiągnięć szkolnych dla własnych doraźnych potrzeb. Test stosowany
wyłącznie przez jego autora nazywamy testem nauczycielskim.

ZADANIA TESTOWE

Zadanie

testowe

jest

najmniejszym

elementem

testu

wymagającym od ucznia udzielenia odpowiedzi. Może mieć postać
polecenia, pytania, wypowiedzi niekompletnej lub twierdzenia
poddawanego w wątpliwość.

J. Półturzycki wyróżnia trzy podstawowe rodzaje testów:

a) testy luk i uzupełnień,
b) testy wyboru,
c) testy mieszane (kombinowane).
B. Niemierko, znawca pomiaru dydaktycznego, wyróżnił

następujące główne formy zadań testów pisemnych:

d)zadania otwarte:
• rozszerzonej odpowiedzi,
• krótkiej odpowiedzi,
• z luką.
b)zadania zamknięte:
• wyboru wielokrotnego,
• Na dobieranie,
• prawda – fałsz.

ZASADY KONSTRUOWANIA

PYTAŃ TESTOWYCH

Podczas

konstruowania

pytań

(zadań)

testowych

należy

uwzględnić

pewne

szczegółowe zasady:
• należy unikać zbyt szczegółowych pytań,
• pytanie nie może był łatwe ani zbyt trudne,
•Pytanie powinno być sformułowane bardzo
zwięźle.

ZALETY I WADY METODY

TESTOWEJ

Do najważniejszych zalet metody testowej można zaliczyć:

 łatwość przeprowadzania pomiaru w stosunkowo krótkim czasie,
 wysoki poziom obiektywizmu oceny,
 możliwość zapewnienia określonego poziomu reprezentatywności
pytań testowych,
 możliwość objęcia dużej grupy osób tym samym zakresem
sprawdzania,
 dobra czytelność kryteriów oceny.

Test dydaktyczny ma także pewne wady:

 możliwość zgadywania poprawnych odpowiedzi w teście wyboru,
 brak indywidualnego podejścia do oceny zdolności rozwiązania
złożonych problemów,
 bark indywidualnego podejścia do osób kontrolowanych,
 ograniczona możliwość sprawdzania umiejętności.

JAKOŚCIOWE BADANIA

WYNIKÓW KSZTAŁCENIA

Do podstawowych metod badań jakościowych
służących szacowaniu efektów kształcenia S.
Palka zalicza:
• obserwacje swobodną, nieustrukturyzowaną, w
warunkach naturalnych, np. na terenie klasy
szkolnej, a nie sztucznie wywołanych;
• wywiad swobodny indywidualny i grupowy;
• analizę dokumentów osobistych i wytworów
uczniów.

OCENIANIE WYNIKÓW KSZTAŁCENIA

Ocenianie osiągnięć uczniów
(ang. achievement assessment)
jest

procesem

ustalania

i

komunikowania ocen szkolnych.
Proces ten ma wiele odmian,
które można podzielić na dwa
typy: intuicyjny i analityczny.

Wg K.Żegnałka ocenianie jest czynnością, a może nawet
procesem, jak uważa wielu teoretyków dydaktyki, ściśle
powiązanym ze sprawdzaniem. W podręcznikach z dydaktyki
określenia te występują zawsze obok siebie. Ich autorzy piszą o
„sprawdzaniu i ocenianiu osiągnięć” lub „kontroli i ocenie”, albo o
„procesie kontroli i oceny” itp. Na ogół uważa się, że ocenianie
poprzedzone jest sprawdzaniem i wydaje się to logiczne.
Niektórzy, jak np. B. Niemierko, uważają, że jest odwrotnie. Pisze
on następująco : „ Ocenianie wyprzedza sprawdzanie, co brzmi
niewiarygodnie

przy

tradycyjnym

sposobie

myślenia

dydaktycznego”. Swoje poglądy opiera na założeniu, że proces
sprawdzania i oceniania składa się z trzech etapów:
I. Zbudowanie wymagań programowych.
II. Zastosowanie wymagań wobec pojedynczego ucznia.
III. Stwierdzenie, czy wymagania są przez ucznia spełnione.
Pierwszy i trzeci etap są – według niego – ocenianiem, a drugi –

sprawdzaniem.

Wymagania programowe są z pewnością niezbędne do

poprawnego oceniania, ale czy same w sobie są ocenianiem,
jest sprawą dyskusyjną.

OCENIANIE WĄSKODYDAKTYCZNE I

SPOŁECZNO – WYCHOWAWCZE WG

NIEMIERKI

Ocenianiem wąskodydaktycznym nazwiemy ustalenie i komunikowanie oceny
wyłącznie na podstawie wyników sprawdzania, a więc jest ono ograniczone do
dziedziny poznawczej, z pominięciem osiągnięć emocjonalno – motywacyjnych i
warunków pracy ucznia.

W codziennej praktyce szkolnej stosuje się jednak także inne, dodatkowe

kryteria oceny osiągnięć ucznia. Są to przede wszystkim:
A.

Osiągnięcia emocjonalno – motywacyjne. Uczeń wdraża się do
przewidzianych czynności, potrafi się na nich skupić, żywo interesuje się nimi.

B.

Praca ucznia. Przy ograniczonych zdolnościach (do danego przedmiotu)
uczeń uzyskał wynik systematyczną i solidną pracą.

C.

Warunki domowe. Wynik został uzyskany w trudnych warunkach domowych
(obciążenie inną pracą, brak własnego pokoju, brak zachęty i dobrego
przykładu ze stronny rodziców).

D.

Szkoła. Wynik został uzyskany w szkole nie dość silnej materialnie i kadrowo.

Ocenianiem społeczno – wychowawczym nazwiemy ustalenie i komunikowanie

oceny na podstawie wielu kryteriów, wśród których wymagania programowe
mogą odgrywać główną lub tylko pomocniczą rolę.

ZADANIA OCENIANIA

Ocenianie, aby spełniło swe zasadnicze
funkcje dydaktyczne i wychowawczego
winno

być

przeprowadzone

według

pewnych

zasad,

zgodnie

z

jej,

podstawowymi cechami, do których
należą: obiektywność, sprawiedliwość,
instruktywność,

jawność

i

element

mobilizacji do dalszej nauki.

FUNKCJE OCENY

Ocenianie w procesie dydaktycznym może spełniać różne funkcje. Na
przykład Ida Altszuler wymienia funkcje dydaktyczną, wychowawczą i
społeczną.
Zupełnie inny podział przedstawia Wiesław Łukaszewski w pracy
Dydaktyka oświaty politycznej. Są one następujące:
• funkcja wzmocnień w procesie uczenia się,
• funkcja motywacyjna,
• funkcja emocjonalna,
• funkcja wskazówek sterujących przebiegiem dalszego działania.

Na podstawie analizy literatury oraz dotychczasowych doświadczeń

można sformułować następujące funkcje oceny:
-funkcja informacyjna (poznawcza) – ocena informuje uczestników
procesu edukacyjnego, jego organizatorów, a także przyszłych
(potencjalnych) pracodawców o osiągniętych rezultatach;
- funkcja selektywna – występuje głównie w czasie egzaminów i służy
celom selektywnym;
- funkcja motywacyjna – ocena może motywować do dalszego wysiłku;
- funkcja prognostyczna – na podstawie wystawionych ocen można z
dużym prawdopodobieństwem przewidywać dalsze rezultaty w procesie
kształcenia, a nawet funkcjonowanie zawodowe absolwentów.

Kryteria ocen

Ogólne kryteria ocen wskazują na to, co powinno być
przedmiotem ocen w szkole. J. Półturzycki wymienia
trzy kryteria; pierwsze dotyczy strony poznawczej
odpowiedzi uczniów, czyli jakości i zakresu wiedzy
uczniów; drugie dotyczy rozwoju osobowości ucznia, a
szczególnie rozwoju myślenia i mowy; trzecie wiąże się
ze stroną wychowawczą nauczania. Opracowanie
szczegółowych kryteriów dla każdego przedmiotu
spowoduje, iż ocenianie będzie bardziej rzetelne,
adekwatne (trafne), a w konsekwencji bardziej
obiektywne.

OCENA

Ocenianie wiąże się z wystawieniem lub sformułowaniem oceny. Ocena polega na wyrażaniu sądu o
wartości i przydatności kogoś (ucznia, studenta) lub czegoś (odpowiedzi, referatu, „klasówki”,
wykonanej czynności lub określonego wytworu).

Na podstawie dokładnych badań teoretycznych i eksperymentalnych wyróżniono następujące formy

oceny:
1)Stopnie pozorne, należą do nich takie wypowiedzi nauczyciela jak: „dobrze”, ”źle”, „poprawnie”,

„zaliczone”, „nie zaliczone”, „niedobrze”. Orientują one ucznia bardzo ogólnie w wynikach jego pracy
i są niedokładne, bo na przykład ocena pozorna „dobrze” równać się może w przyjętej skali ocen
rezultatom: dostateczny, dobry, bardzo dobry, nie licząc plusów i minusów.

2)Plusy i minusy stosowane bez ocen cyfrowych w wypadkach, gdy wystawienie oceny byłoby

pochopne z powodu zbyt wycinkowej wypowiedzi ucznia. Stosowanie częste plusów i minusów
poddaje ucznia stałej kontroli z oceną i jest dydaktycznie korzystna.

3) Trzecią grupę stanowią wyrażenia zastępujące stopnie pozorne, należą do nich takie jak:

„świetnie”, „doskonale”, „ślicznie” ,”pięknie”.

4)Potwierdzenie lub zaprzeczenia ogólne typu: „tak”, „nie”, „naturalnie”, „oczywiście”, „ w

porządku”. Ta forma oceny informuje ucznia jeszcze ogólniej niż poprzednie o opinii nauczyciela na
temat odpowiedzi lub pracy, gdyż element wartościowania jest w nich zaledwie uchwytny.

5)Aprobata lub dezaprobata w postaci wyrażenia: „dziękuję”, „siadaj”, „dosyć”, „wystarczy”,

„następny”. Wartość tego typu wyrażeń należy jeszcze od intonacji głosu i wyrazu twarzy
oceniającego.

6)Komentarze, opisy, charakterystyki, recenzje dotyczące wyników pracy ucznia, ale bez stopni.

Są uwagami merytorycznymi na temat pracy ucznia, jego postępów, braków lub niedociągnięć.

7)Punkty w testach, których nie przelicza się na oceny.
8)Wyrażenia dwuznaczne typu: „Dużo byłoby do powiedzenia”, „Może jest w tym trochę prawdy”,

„No, no”.

RODZAJE OCENY

W związku z potrzebą ściślejszego określenia
przedmiotu oceny szkolnej K. Sośnicki wyróżnia
ocenę:
a) aktualistyczną,

której

przedmiotem

jest

aktualny, końcowy wynik uczenia się,

b)dyspozycyjną dotycząca pewnych procesów

poznawczych,

c) prognostyczną,

obejmującą

składniki

poprzednich ocen i przewidującą na tej podstawie
przyszłe losy ucznia, jego dalszy rozwój i wyniki.

OCENIANIE

WEWNĄTRZSZKOLNE

Ocenianie wewnątrzszkolne obejmuje:

1) formułowanie przez nauczycieli wymagań

edukacyjnych oraz informowanie o nich uczniów
i rodziców,

2) Bieżące ocenianie i śródroczne klasyfikacje,

według skali i formach przyjętych w danej
szkole,

3) Przeprowadzenie egzaminów klasyfikacyjnych,
4) Ustalenie ocen klasyfikacyjnych na koniec roku

szkolnego i warunki ich poprawiania.

SKALA STOPNI SZKOLNYCH

Stopień szkolny (ang. letter grade) jest symbolem
(słownym, cyfrowym, literowym) spełnienia określonych
wymagań programowych, jakie zastosowano w sprawdzaniu
osiągnięć danego ucznia, oraz od poziomu obiektywizmu
sprawdzania osiągnięć, a pośrednio – także od innych
właściwości sprawdzania, analogicznych od niezbędnych
właściwości pomiaru dydaktycznego:
- trafności,
- rzetelności,
- dokładności,
- niezależności sytuacyjnej sprawdzania.

Stopnie szkolne tworzą określonej długości skalę stopni

szkolnych, która jak każda skala pomiarowa, jest systemem
symboli przedstawiających wyniki pomiaru.

Zarządzeniem nr 29 Minister Edukacji Narodowej z dnia 24 września
1992 w sprawie zasad oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów
w szkołach publicznych dla dzieci i młodzieży oraz przeprowadzenia
egzaminów sprawdzających i klasyfikacyjnych ustalono następujące
„ogólne kryteria” stopni szkolnych (wyróżnienie wprowadzone w celu
podkreślenia wybranej terminologii):
„1. Stopień celujący otrzymuje uczeń, który:
a) posiadł wiedzę i umiejętności znacznie wykraczające poza program

nauczania przedmiotu w danej klasie, samodzielnie i twórczo rozwija
własne uzdolnienia oraz

b) biegle posługuje się zdobytymi wiadomościami w rozwiązaniu

problemów teoretycznych lub praktycznych z programu nauczania
danej klasy, proponuje rozwiązania nietypowe, rozwiązuje także
zadania wykraczające poza program nauczania tej klasy, lub

c) Osiąga sukcesy w konkursach i olimpiadach przedmiotowych,

zawodach sportowych i innych, kwalifikując się do finałów na
szczeblu wojewódzkim (regionalnym) albo krajowym lub posiada
inne porównywalne osiągnięcia.

2. Stopień bardzo dobry otrzymuje uczeń,

który:

a) opanował pełny zakres wiedzy i umiejętności

określony programem nauczania przedmiotu
w danej klasie oraz

b) sprawnie

posługuje

się

zdobytymi

wiadomościami,

rozwiązuje

samodzielnie

problemy teoretyczne i praktyczne ujęte
programem nauczania, potrafi zastosować
posiadaną wiedzę do rozwiązywania zadań i
problemów w nowych sytuacjach.

3. Stopień dobry otrzymuje uczeń, który:
a) nie opanował w pełni wiadomości określonych

programem nauczania w danej klasie, ale opanował je
na poziomie przekraczającym wymagania w minimum
programowym, oraz

b) poprawnie stosuje wiadomości, rozwiązuje (wykonuje)

samodzielnie

typowe

zadania

teoretyczne

lub

praktyczne.

4. Stopień dostateczny otrzymuje uczeń, który:
c) opanował wiadomości i umiejętności określone

programem nauczania w danej klasie na poziomie nie
przekraczającym wymagań zawartych w minimum
programowym oraz

d) Rozwiązuje (wykonuje) typowe zadania teoretyczne lub

praktyczne o średnim stopniu trudności.

5. Stopień mierny otrzymuje uczeń, który:
a) ma braki w opanowaniu minimum programowego,

ale braki te nie przekreślają możliwości uzyskania
przez ucznia podstawowej wiedzy z danego
przedmiotu w ciągu dalszej nauki, oraz

b) rozwiązuje (wykonuje) zadania teoretyczne i

praktyczne typowe o niewielkim stopniu trudności.

6. Stopień niedostateczny otrzymuje uczeń, który:
c) nie opanował wiadomości i umiejętności

określonych minimum programowym przedmiotu
nauczania w danej klasie, a braki w wiadomościach
i

umiejętnościach

uniemożliwiają

dalsze

zdobywanie wiedzy z tego przedmiotu, oraz

d) nie jest w stanie rozwiązać (wykonać) zadań o

niewielkim (elementarnym) stopniu trudności”.

OCENA OPISOWA

Ocena opisowa to model bez stopni, ale klasyfikacyjny
i jest próbą przełamania monopolu na edukację
instrumentalną. Ocena opisowa wymaga od nauczyciela
znajomości celów kształcenia, z którymi wiążą się cele
oceniania, właściwości psychofizycznych uczniów,
uświadomienie sobie, co ocenia, za co, kogo, na jakiej
podstawie. Ocena opisowa wymaga dodatkowego
wysiłku, dodatkowej pracy. Ocena opisowa lepiej pełni
funkcję informacyjną, korekcyjną i motywacyjną.
Pozwala stworzyć dokładniejszy obraz dziecka, jego
indywidualności, stylu myślenia i działania.

Ocena opisowa może być formułowana w różnorodny

sposób, m. in. W formie charakterystyki ucznia, listu do
ucznia, listu do rodziców, komentarza, recenzji.

Ocena opisowa znacznie rozszerza przedmiot oceny, stąd

jej większe walory niż oceny tradycyjnej, do których m. in.
należą:
- dostrzeganie wysiłku dziecka i umacnianie w nim wiary we
własne siły,
- przygotowanie ucznia do samokontroli i samooceny,
- osiąganie lepszych wyników przez uczniów,
- większa obiektywność, dostarczanie uczniowi możliwości
przeżywania i odkrywania wiedzy dla wiedzy, a nie dla
stopnia.

Klasyfikowanie końcoworoczne w klasach I – III szkoły

podstawowej

polega

na

podsumowaniu

osiągnięć

edukacyjnych ucznia w danym roku szkolnym i ustaleniu
jednej oceny klasyfikacyjnej postaci oceny opisowej.

OCENA ZACHOWANIA

Ocenę zachowania na koniec roku
szkolnego, począwszy od klasy czwartej
szkoły podstawowej, ustala się według
następującej skali: wzorowe, bardzo
dobre,

dobre,

poprawne,

nieodpowiednie.

NIEPRAWIDŁOWOŚCI

OCENIANIA

Z uwagi na to, że ocenianie jest procesem trudnym, to w jego stosowaniu występuje

wiele nieprawidłowości. Do najczęstszych nieprawidłowości oceniania należą:
1) Niesystematyczność lub rezygnacja z oceniania. Nauczyciele dość często

ograniczają sprawdzanie osiągnięć do sprawdzania sumującego, czyli egzaminu
końcowego z danego przedmiotu.

2) Zmienność i wielkość kryteriów oceniania. Nauczyciele – oceniając osiągnięcia

uczniów (studentów) – stosują obok kryterium poznawczego, opartego o analizę
treści kształcenia, także kryteria pozapoznawcze, jak np. wysiłek, stopień
zdyscyplinowania, zdolności, sytuację rodzinną itp. W takiej sytuacji uczeń (student)
mniej zdolny może otrzymać łatwiejsze pytania lub też oceniany jest nie efekt, a
wysiłek ucznia. Ocena taka ma charakter uznaniowy.

3) Nadmiernie wysoki poziom wymagań – wysoki poziom wymagań nie powoduje

automatycznie wzrostu osiągnięć, ale może przyczyniać się do obniżenia samooceny
nawet uzdolnionych i pracowitych uczniów (studentów).

4) Brak jawności wymagań i norm oceniania – jednoznaczne określenie wymagań i

zaznajomienie z nimi uczestników procesu kształcenia ułatwia im samoocenę,
przygotowanie się do sprawdzania i motywuje do uczenia się.

5) Ograniczony obiektywizm sytuacji sprawdzania – wyraża się m. in. W

kierowaniu się w czasie oceniania sympatią lub antypatią do poszczególnych
uczniów (studentów), wpływem nastroju, stwarzaniem sytuacji lękowych, które mogą
prowadzić nie tylko do zaburzeń czynności fizjologicznych i motorycznych, ale
również poznawczych itp.

6) Powierzchowność doboru pytań – ocena oparta o niewielką próbę pytań przy

obszernych treściach kształcenia nie odzwierciedla poziomu osiągnięć uczniów
(studentów). Natomiast duża liczba pytań, wymagających stosunkowo krótkich
odpowiedzi, poważnie minimalizuje powierzchowność sprawdzania.

Reasumując,

sprawdzanie

i

ocenianie

spełniają

funkcję

dydaktyczno – wychowawczą i społeczną jeżeli:
• przebiegają w atmosferze życzliwości, zaufania i zrozumienia
między nauczycielem a uczniami,
• obejmują kontrolą cały proces dydaktyczny,
• pozwalają na każdym etapie kontroli (wstępnej, bieżącej, końcowej)
jak najwcześniej wykryć istotne braki i błędy, ustalić ich przyczyny
oraz opracować ćwiczenia korekcyjne i profilaktyczne,
• wyzwalają pozytywne motywacje do osiągania lepszych rezultatów,
• różnicują osiągnięcia uczniów i pozwalają na indywidualizację w
nauczaniu,
• wdrażają do samokontroli i samooceny,
• informują nauczyciela o własnych brakach i błędach w pracy
dydaktycznej oraz stosunku do uczniów i skłaniają do refleksji
pedagogicznej, do poszukiwania lepszych metod pracy,
• są słuszne z punktu widzenia wymagań społecznych oraz są zgodnie
aprobowane przez nauczyciela, uczniów i rodziców,
• nie powodują ujemnych skutków ubocznych.

DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ

BIBLIOGRAFIA

• Bereźnicki F., Podstawy dydaktyki, Wyd. Impuls, Kraków
2004 s. 401-430.
• Niemierko B., Kształcenie szkolne. Podręcznik skutecznej
dydaktyki, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne,
Warszawa 2007, s. 267 – 329.
• Niemierko B., Pomiar wyników kształcenia, Wyd. WSiP,
Warszawa 1999, rozdz. XIII.
• Półturzycki J., Dydaktyka dla nauczyciela, Wydawnictwo
Naukowe NOVUM, Płock 2002 s.365 – 376.
• Żegnałek K., Dydaktyka ogólna, Wydawnictwo Wyższej
Szkoły Pedagogicznej TWP, Warszawa 2005, s. 242 – 262.