Sprawdzanie i ocenianie wyników procesu kształcenia

Fr. Bereźnicki

Sprawdzanie odnosi się do:

- osiągnięć szkolnych uczniów,

- pracy dydaktycznej nauczyciela,

- programu nauczania,

- warunków procesu kształcenia

Cele sprawdzania:

- określenie poziomu uczniów w celu przygotowania odpowiedniego programu, który będzie właściwy dla danej grupy

- poprawne organizowanie, rytmiczna realizacja i doskonalenie procesu kształcenia poprzez porównanie przebiegu kształcenia z wcześniej przygotowanym rozkładem materiału nauczania i przyjętymi założeniami

- określenie aktualnego poziomu i stanu opanowania treści programowych w celu usunięcia zaistniałych trudności i braków

- określenie rezultatów pracy dydaktycznej po zakończeniu procesu kształcenia w celu ustalenia ocen i stopni

Funkcje sprawdzania:

- diagnostyczna – pozwala ustalić stopień opanowania przez uczących się wiadomości i umiejętności w stosunku do programu nauczania

- profilaktyczna – polega na eliminowaniu czynników negatywnie wpływających na efekty procesu uczenia się

- prognostyczna – pozawala na przewidywanie dalszych osiągnięć uczniów

- dydaktyczna – porządkowanie posiadanej wiedzy przez uczącego się, korygowanie błędnych wiadomości i umiejętności oraz ich uzupełnianie pozwala na doskonalenie procesu kształcenia

- selektywna – sprawdzanie jest podstawą do sklasyfikowania danej grupy uczących się, w wyniku której dokonuje się selekcja uczniów

- poznawcza – polega na systematycznym, jasnym i precyzyjnym gromadzeniu informacji na temat procesu kształcenia, jego wyników, analizie i interpretacji zebranych danych oraz przekazywaniu wniosków właściwym grupom odbiorców

- kształcąca – sprawdzanie i ocena wyników procesu kształcenia jest stymulatorem aktywizującym uczniów, zwiększa ich wysiłki i motywację do opanowania materiału nauczania i rozwijania umiejętności samokontroli i samooceny

- wychowawcza – pozwala na oddziaływanie na sferę osobowościową, na kształtowanie postaw i zachowań uczących się

Wymagania odnoszące się do sprawdzania:

1) sprawdzanie powinno obejmować całość procesu kształcenia, a nie jedynie etap końcowy. Z tego względu musi ono występować wielokrotnie w różnych momentach procesu kształcenia.

2) sprawdzania powinno być ekonomiczne i urozmaicone

3) sprawdzanie i ocena powinny być obiektywne tj. określać precyzyjnie dla wszystkich uczniów: przedmiot, kryteria oraz metody

4) nie należy stosować zasady stałego łączenia sprawdzania z oceną (stopniem). Ujawnienie braków i luk w trakcie "kontroli" ma stanowić przede wszystkim podstawę doskonalenia i usprawnienia pracy nauczyciela i uczniów

5) sprawdzanie powinno pozwolić na określenie poziomu operowania wiedzą przez uczącego się

6) w trakcie sprawdzania należy maksymalnie eliminować u uczniów lęk, strach i inne wzruszenia.

FORMY SPRAWDZANIA:

Sprawdzanie wstępne - ma na celu dokonanie diagnozy zasoby wiedzy i umiejętności uczących się. Tę formę należy stosować zazwyczaj przed rozpoczęciem nauczania danego przedmiotu, jak również na początku roku szkolnego. Ma ona zorientować nauczyciela w poziomie przygotowania uczących się do podjęcia nauki.

Sprawdzanie bieżące (kształtujące) - jest to systematyczne sprawdzanie na każdej lekcji postępów uczniów w przebiegu procesu kształcenia. Pozeala na zorientowanie się co do indywidualnych postępów uczących się, a także na ustalenie sposobu, zakresu i formy działań korektywnych, usprawniających proces kształcenia, jak również na podjęcie działań terapeutycznych, pozwalajacych na uzupełnienie luk i braków.

Sprawdzanie końcowe (sumujące) - występuje jako podsumowanie rezultatów pracy ucznia w ciągu okresu lub roku szkolnego. Kończy się wystawieniem oceny okresowej lub rocznej z danego przedmiotu. Jego celem jest przekonanie się, w jakim stopniu uczący się jest przygotowany do kolejnego etapu kształcenia.

Jakość sprawdzania jest uzależniona od takich właściwości jak: rzetelność (zgodność wyników powtórzeń sprawdzania), trafność (planowy dobór treści sprawdzania), obiektywizm (zgodność z wymaganiami programowymi).

Nowe formy sprawdzania:

1) sprawdzanie wewnątrzszkolne osiągnięć szkolnych, dokonywane przez nauczycieli w ciągu całego okresu trwania nauki, a z większą intensywnością po opracowaniu danego działu programu, czy przy końcu półrocza lub całego roku szkolnego

2) sprawdzanie zewnętrzne poprzez system egzaminazyjny, który składa się z:

- sprawdzianu poziomu opanowania umiejętności w ostatniej klasie sześcioletniej szkoły podstawowej

- egzaminu w trzeciej klasie gimnazjum z umiejętności i wiadomości

- egzaminu maturalnego będacego formą oceny poziom wykształcenia ogólnego.

METODY SPRAWDZANIA:

1) sprawdzian ustny - sprowadza się do bezpośredniej rozmowy polegającej na udzielaniu odpowiedzi przez uczniów na formłowane przez nauczyciela pytania i polecenia. Pytania powinny być różnorodne: proste, wymagające reprodukcji wiedzy, oraz problemowe, wymagające refleksji intelektualnej i złożonych operacji myślowych. Wady:

- dłuższe wypowiedzi zabierając dużo czasu na lekcji i powodują bierność uczących się nie poddanych sprawdzaniu

- większe, aniżeli przy innych sposobach sprawdzania, obciążenie psychiczne (stres), co powoduje, iż nie zawsze staje się ono obiektywnym ukazaniem wyników pracy ucznia

- subiektywizm traktowania kontrolowanych, gdyż brak jest kryteriów obiektywnej oceny

- fragmentaryczność sprawdzania

- zbyt duże zróżnicowanie stawianych pytań pod względem stopnia trudności, znaczenia i zakresu

2) sprawdzian pisemny - polega na pisemnym udzielaniu przez ucznia rzeczowej i w miarę obszernej wypowiedzi na określony temat. Ten sposób sprawdzania odnosi się do:

a) kartkówki - stosuje się zazwyczaj na zakończenielekcji, jako jej podsumowaniel mogą też dotyczyć materiału z poprzednich lekcji. Winny być sprawdzone i omówione ich zalety oraz braku, które orientują nauczyciela i uczniów o poziomie osiągnięć i umożliwiają także podjęcie pewnych działań korektywnych

b) prace klasowe, czyli otwarte wypracowania na zadany temat wykonywane są najczęściej z języka polskiego i obcego oraz matematyki. Prace tego typu wymagają pełniejszego w zakresie i jakości opanowania materiału, samodzielności oraz umiejętności pisania wypracowań.

c) prace domowe - obejmują różnego rodzaju opracowania, które uczeń wykonuje w domu.

Zalety prac pisemnych:

- praca pisemna zostaje udokumentowana i można ją wielokrotnie analizować

- mozliwość porównania wyników w nauce poszczególnych uczniów

- wdrażanie do samodzielności i rozwijanie umiejętności wyrażania własnych myśli na piśmie

- jest bardziej ekonomiczna niż forma frontalna

3) sprawdzian praktyczy - jest wartościowy, lecz zbyt rzadko wykorzystywany do sprawdzania poziomu opanowania przez uczniów umiejętności wykonywania czynności manualnych i działania praktycznego, które były przedmiotem procesu kształcenia.

4) posługiwanie się książką - może być stosowane nie tylko jako metoda uczenia się, może być róznież wykorzystane jako sposób sprawdzania.Praca z książką nie tylko zaznajamia ucznia z zawartą w niej informacją, uczy go z niej korzystać, a jednocześnie umożliwia nauczycielowi sprawdzanie umiejętności czytania ze zrozumienie, streszczenia, układania planu, tłumaczenia z języka ojczystego na obcy i odwrotnie

5) obserwacja ucznia - jest metodą sprawdzania bardzo przydatną w procesie kształcenia. Poznawanie ucznia, jego sposobu pracy, pracowitości i samodzielności, jego zainteresowań i aktywności pozwala kształtować opinię nauczyciela o uczniach

Zalety tych metod sprawdzania:

- zachowanie bezpośredniego kontaktu nauczyciela z uczniem

- wgląd w funkcjonowanie procesów umysłowych ucznia

- możliwość oceny umiejętności rozwiązywania problemów przez uczniów

- ich prostotę i możliwość stosowania w reaalizacji różnych ogniw procesu kształcenia

Wady:

- brak kryterium i norm w sprawdzaniu osiągnięć uczniów, a tym samym subiektywizm ocen

- brak możliwości dokonywania i porównywania pomiaru osiągnięć szkolnych

- niereprezentatywność pytań

- nieekonomiczność sprawdzianów tradycyjnych, a tym samym brak możliwości wykrywania i eliminacji braków i błędów u wszystkich uczniów

- negatywny wpływ emocji na ocenianie

TESTY OSIĄGNIĘĆ SZKOLNYCH:

Tes osiągnięć szkolnych jest próbą, zbiorem zadań do wykonania, identycznym dla wszystkich badanych, których rozwiązanie przebiega w ściśle określonych dla wszystkich warunkach, umożliwiający wyrażenie liczbowe porównywalnych wyników, które oblicza się z góry określonym sposobem.

Cechy testów:

1) obiektywizm - polega na stworzeniu sytuacji, w której uczniowie będą udzielali określonych i jednoznacznych odpowiedzi na identyczne pytania i na skutek tego oceniani zgodnie z jednakowymi kryteriami, eliminującymi wszelki subiektywizm osób sprawdzających wyniki procesu kształcenia

2) trafność testu - polega na wykazywaniu zgodności wyników z wynikami uzyskanymi niezależnie, za pomocą innych sprawdzianów. Test jest trafny tylko wtedy, gddy mierzy tylko wiadomości, a pomija umiejętności

3) czułość testu - polega na różnicowaniu uczniów ze względu na zasób posiadanych umiejętności i wiadomości

4) rzetelność testu - występuje wówczas, gdy wyniki uzyskane przy powtórnym pomiarze tych samych osób w tych samych warunkach są jednakowe

5) diagnostyczność testu - polega na tym, iż test wykrywa to, co uczeń umie z badanego materiału oraz wszystkie braki i luki w tym zakresie

Rodzaje testów:

a) test ustny - uczeń wymawia słowa i zdania stanowiące odpowiedzi na zadanie testowe

b) test pisemny - uczeń zapisuje swoje rozwiązania zadań w formie krótkich odpowiedzi, rysunków, zakreśleń lub wskazuje gotowe odpowiedzi

Testy standaryzowane - to testy profesjonalne, które przeszły proces prób, ulepszeń i normowania. Przygotowane są przez specjalistów w zakresie konstrukcji testów, którzy dokonują pomiarów próbnych przygotowanym testem i zaopatrują go w normy, do których można przyrównać każdy wynik.

Test nieformalny - nie był poddany próbom zastosowaniom i nie posiada statystycznie obliczonych obiektywnych norm

Zadanie testowe - jest najmniejszym elementem testu wymagającym od ucznia udzielenia odpowiedzi. Może mieć postać polecenia, pytania, wypowiedzi niekompletnej lub twierdzenia poddawanego w wątpliwość. a) testy luk i uzupełnień, b) testy wyboru, c) testy mieszane

Zadanie rozszerzonej odpowiedzi - jest to rozprawka na zadany temat, oceniana według rozwinięcia tematu, struktury i poprawności

Zadanie krótkiej odpowiedzi - wymaga rozwiązania podanego w formie pojedyńczego słowa, liczby, zdania lub wyrażenia matematycznego

Zadanie z luką - składa się ze zdania z lukami lub rysunku z brakującymi elementami

Zadanie wyboru wielokrotnego - polega na wskazaniu prawidłowej lub najlepszej odpowiedzi sposród kilku odpowiedzi podanych

Zadania prawda-fałsz - polegają na wyborze alternarywnym

Zadanie na dobieranie - polega na dobraniu jednej pary danych z dwu kolumn

Zalety metody testowej:

- łatwość przeprowadzania pomiaru w stosunkowo krótkim czasie

- wysoki poziom obiektywizmu oceny

- możliwość zapewnienia określonego poziomu reprezentatywności pytań testowych

- możliwość objęcia dużej grupy osób w tym samym zakresem sprawdzania

- dobra czytelność kryteriów oceny

Wady metody testowej:

- możliwość zgadywania poprawnych odpowiedzi w teście wyboru

- brak indywidualnego podejścia do ocemy zdolności rozwiązywania złożonych problemów

- brak indywidualnego podejścia do osób kontrolowanych

- ograniczona możliwość sprawdzania umiejętności

JAKOŚCIOWE BADANIA WYNIKÓW KSZTAŁCENIA:

- obserwacja - w toku obserwacji nauczyciel stara się uzyskać wgląd w życie uczniów danej klasy, stara się uchwycić i analizować ich poglądy, przekonania, system wartości, zaciekawienia, stosunek emocjonalny do przedmiotów szkolnych poszczególnych uczniów

- wywiad swobodny - nauczyciel stwarza możliwość ichwycenia subtelnych cech, reakcji uczniów przejawiających się w ich wypowiedziach, sposobu widzenia i oceny rzeczywistości zgodnie ze strukturą, jaką stworzyli sobie poszczególni uczniowie

- analiza dokumentów osobistych - tj. pamiętniki, listy, zapiski osobiste, oraz wytwory pracy uczniowskich, tj. utwory literackie, wytwory plastyczne i inne, umożliwia nauczycielowi poznanie tych cech umysłowych, które są trudne do uchwycenia za pomocą metod ilościowych

OCENA W PROCESIE KSZTAŁCENIA:

Ocenianie powinno być ciągłym procesem. Proces oceniania pomaga znaleźć odpowiedź na pytanie, jak doskonalić nauczanie. Ocenianie wymaga obiektywnych i rzetelnych narzędzi pomiaru, zapewniających uzyskanie informacji w celu wartościowania decyzji podejmowanych w trakcie kierowania procesem kształcenia.

W praktyce szkolnej przedmiotem oceny są najczęściej wiadomości, rzadziej umiejętności, a najrzadziej samodzielność myślenia.

Rodzaje oceny:

a) aktualistyczna - jej przedmiotem jest aktualny, końcowy wynik uczenia się

b) dyspozycyjna - dotyczy pewnych procesów poznawczych

c) prognostyczna - obejmuje składniki poprzednich ocen i przewidującą na tej podstawie przyszłe losy ucznia, jego dalszy rozwój i wyniki

Ocenianie, aby spełniło swe zasadnicze funkcje dydaktyczne i wychowawcze winno być przeprowadzone według pewnych zadas, zgodnie z jej podstawowymi cechami, do których należą: obiektywność, sprawiedliwość, instruktywność, jawność i element mobilizacji do dalszej nauki.

Ocena pracy ucznia dokonywana przez nauczyciela nie zawsze jest wyrażana stopniem. W praktyce szkolnej sotoswane są różne formy oceny. Są to formy dezaprobaty lub aprobaty słownej, opisy, komentarzae, charakterystyki, potwierdzenia lub zaprzeczenia, plusy i minusy bez ocen cyfrowych.

Funkcje dydaktyczno-wychowawcze i społeczne sprawdzania i oceniania:

- przebiegają w atmosferze życzliwości, zaufania i zrozumienia między nauczycielem a uczniami

- obejmują kontrolą cały proces dydaktyczny

- pozwalają na każdym etapie kontroli jak najwcześniej wykryć istotne braki i błędy, ustalić ich przyczyny oraz opracować ćwiczenia korekcyjne i profilaktyczne

- wyzwalają pozytywne motywacje do osiągania lepszych rezultatów

- różnicują osiągnięcia uczniów i pozwalają na indywidualizację w nauczani

- wdrażają do samokontroli i samooceny

- informują nauczyciela o własnych brakach i błedach w pracy dydaktycznej oraz stosunku do uczniów i skłaniają do refleksji pedagogicznej, do poszukiwania lepszych metod pracy

- są słuszne z punktu widzenia wymagań społecznych oraz są zgodnie aprobowane przez nauczyciela, uczniów i rodziców

- nie powodują ujemnych skutków ubocznych

NOWY SYSTEM OCENIANIA:

A) Ocenianie wewnątrzszkolne:

Dotyczy bieżącego oceniania osiągnięć edukacyjnych ucznia i polega na rozpoznawaniu przez nauczycieli poziomu i postępów w opanowaniu przez ucznia wiadomości i umiejętności w stosunku do wymagań edukacyjnych wynikających z programów nauczania oraz formułowaniu oceny. Ocenianie wewnątrzszkolne obejmuje:

1) formułowanie przez nauczycieli wymagań edukacyjnych oraz informowanie o nich uczniów i rodziców

2) bieżące ocenianie i śródroczne klasyfikowanie, według skali i w formach przyjętych w danej szkole

3) przeprowadzanie egzaminów klasyfikacyjnych

4) ustalanie ocen klasyfikacyjnych na koniec roku szkolnego i warunki ich poprawiania

Ocena opisowa - to model bez stopni, ale klasyfikacyjny i jest próbą przełamania monopolu na edukację instrumentalną. Ocena opisowa wymaga od nauczyciela znajomość celów kształcenia, z którymi wiążą się cele oceniania, właściwości psychofizycznych uczniów, uświadomienie sobie, co ocenia, za co, kogo, na jakiej podstawie. Ocena opisowa pełni funkcję informacyjną, korekcyjną i motywacyjną. Walory oceny opisowej: dostrzeganie wysiłku dziecka i umacnianie w nim wiary we własne siły, przygotowanie ucznia do samokontroli i samooceny, osiąganie lepszych wyników przez uczniów, większa obiektywność, dostarczanie uczniowi możliwości przeżywania i odkrywania wiedzy dla wiedzy, a nie dla stopnia.

B) Ocenianie zewnętrzne:

Sprawdzian poziomu opanowania umiejętności w ostatniej klasie sześcioletniej szkoły podstawowej, według określonych standardach wymagań ustalonych przez MEN, przeprowadza okręgowa komisja egzaminacyjna. Jest powszechny i obowiązkowy i nie spełnia on funkcji selekcyjnej - wyniki nie mają wpływu na promocję ucznia.

Egzamin w trzeciej klasie gimnazjum obejmujący umiejętności i wiadomości z zakresu przedmiotów humanistycznych oraz z zakresu przedmiotów matematyczno-przyrodniczych według określonych standardów wymagań przeprowadza komisja okręgowa. Wynik egzaminu nie będzie miał wpływu na ukończenie gimnazjum.

Egzamin maturalny - jest formą oceny poziomu wykształcenia ogólnego i składa się z części wewnętrznej, mającej formę egzaminu ustnego z języka polskiego i języka obcego, ocenianego przez szkolną komisję egzaminacyjną, i z części zewnętrznej, mającej formę egzaminu pisemnego obejmującego trzy przedmioty obowiązkowe i jeden przedmiot wybrany z zaproponowanej listy.