Ogniwa procesu kształcenia W. Okonia

Modele kształcenia funkcjonujące w historii dydaktyki:

1. przewaga roli nauczyciela (encyklopedyzm)

2. przewaga roli ucznia (Dewey)

3. zrównoważenie roli uczenia i nauczyciela

Nowoczesny system kształcenia charakteryzuje się tym, iż rola nauczyciela i podległych mu uczniów stanowią pewną zintegrowaną całość. W procesie tym nauczyciel posiada kierowniczą rolę natomiast uczniowie wykazują aktywny i samodzielny udział w lekcję. Wincenty Okoń stworzył teorię dotyczącą wspólnych elementów procesu kształcenia. Kupisiewicz podaje następujące właściwości nowoczesnego modelu kształcenia:

• integracja procesu uczenia się z procesem nauczania

• integracja dydaktycznych i wychowawczych oddziaływań

• wszechstronność procesu kształcenia polegająca na łączeniu szkoły z prawdziwym życiem

• indywidualizacja procesu kształcenia polegająca na różnym tempie wykonywanych czynności, różnym zasobie wiedzy oraz zaawansowania w danym przedmiocie, różnym stopniu uzdolnienia lub trudności

• organizacyjna i metodyczna elastyczność

Okoń jest autorem koncepcji siedmiu ogniw (czyli elementów wspólnych) procesu kształcenia, których łańcuch jest rozerwalny. Elastyczność tej teorii wyraża się w tym, iż na jednej lekcji niekoniecznie należy stosować wszystkie te ogniwa, czasami nawet korzystniej jest pominąć któreś z nich (jednak nie więcej niż 2-3). Ponadto, niektóre z ogniw występują czasami jednocześnie w czasie lekcji, wchodzą w różne jakieś związki. Teoria siedmiu ogniw nie stanowi schematu pracy lecz pewną propozycję dla nauczyciela.

Wyróżnione przez Okonia ogniwa procesu nauczania i uczenia się stanowią pewne momenty wspólne występujące w każdym procesie kształcenia. Ogniwa te wyodrębnione zostały w oparciu o informacje dotyczące różnych działań szkolnych (matematyka, fizyka, biologia itd.), na podstawie których wywnioskowano siedem najważniejszych momentów procesu dydaktycznego:

1. uświadamianie sobie przez uczniów celów i zadań dydaktycznych

2. poznawanie nowych faktów

3. nabywanie pojęć

4. utrwalanie wiadomości

5. przechodzenie od teorii do praktyki

6. wykonywanie zadań dydaktyczno - wytwórczych

7. kontrola i ocena wyników nauczania

1. Uświadamianie sobie przez uczniów celów i zadań dydaktycznych

cechy tego etapu kształcenia:

• celem jest wytworzenie u uczniów pewnej pozytywnej motywacji do nauki, która może warunkować jej końcowy efekt

• nauczyciel w oparciu o uprzednio skonstruowany plan lub konspekt lekcji zapoznaje uczniów z ich zadaniami związanymi z celem lekcji oraz założonym efektem końcowym lub planem

• jest to ogniwo wstępne lecz bardzo istotne, gdyż jest odpowiedzialne za odpowiedni sposób myślenia uczniów oraz ukształtowanie w nich woli poprzez uświadomienie im, czego oraz w jakim celu mają się nauczyć

• świadomość uczniów (działających pod kierownictwem nauczyciela) danej trudności teoretycznej lub praktycznej stanowi punkt wyjścia dla ich samodzielnego formułowania problemów, jakie mają oni rozwiązać głównie poprzez bezpośrednie poznanie

• następuje tutaj inicjacja poszukującego toku pracy dydaktycznej co posiada istotne znaczenie w procesie kształtowania się pozytywnej motywacji do nauki oraz w wyznaczeniu kierunku dalszej pracy

• celem tego etapu pracy jest stworzenie wewnętrznego i zewnętrznego ładu:

• ład wewnętrzny - nauczyciel stara się poprzez stawiane uczniom zadania uświadomić im, czego oraz w jakim celu mają się nauczyć; ład wewnętrzny polega zatem na wytworzeniu u uczniów pewnej wewnętrznej perspektywy nadającej jego wysiłkom określonej wartości, czyli wzbudzenie motywacji

• ład zewnętrzny - nauczyciela stara się zapewnić spokojny przebieg lekcji, co wiązane jest z zaprowadzoną przez niego dyscypliną, wykorzystywanymi sposobami zaczynania oraz kończenia zajęć; brak tego rodzaju ładu zaburza koncentrację uczniów

Stworzenie odpowiedniej atmosfery na lekcji wymaga:

• wprowadzenia określonych reguł i procedur

• przedstawiania zasad w pozytywnej formie

• tworzenia zasad obowiązujących przy zmianie aktywności

• podkreślania znaczenia zasad

• egzekwowania przestrzegania zasad

• czujności nauczyciela

• odpowiedniego tempa i rytmu pracy

• płynnego przebiegu zajęć

• podzielności uwagi nauczyciela

• trafnej interpretacji zachowań uczniów o charakterze werbalnym i niewerbalnym

• wielu strategii i technik sprawdzających czujność i skupienie uczniów na lekcji

Do popełnianych przez nauczycieli błędów na tym etapie kształcenia zalicza się:

• brak uświadamiania uczniom celów lekcji

• zbyt łatwe lub zbyt trudne cele wytyczane uczniom

• podawanie jedynie tematu lekcji bez celów szczegółowych

• brak ukazywania przydatności przerabianego materiału w praktyce

W czasie tego etapu kształcenia uczniowie wykazują następujące trudności:

• brak świadomości celów lekcji

• stosunek rodziców do szkoły - aspiracje rodziców

• wpływ ich starszego rodzeństwa

• przejawiana postawa w sytuacji zmuszającej go do samodzielnej nauki prowadzącej do ujrzenia jej celu

• brak motywacji

• niezrozumienie tematu zajęć

• chaos - brak porządku w jego umyśle

2. Poznawanie nowych faktów

Proces ten opiera się zarówno na czynnościach teoretycznych jak i praktycznych, które są dostosowane do wieku oraz zdolności uczniów, co umożliwia przyswojenie przez nich określonych wiadomości, umiejętności i nawyków. Spostrzeganie - uczeń patrząc na pewne przedmioty zauważa to, co się "rzuca w oczy"; obserwacja - od spostrzegania różni się w ten sposób, iż pozwala ona dochodzić do pewnych sądów spostrzeżeniowych umożliwiających udzielenie odpowiedzi na pytanie. Obserwacja zazwyczaj jest poprzedzana przygotowaniem wszelkich niezbędnych dla przeprowadzenia pokazu lub zajęć laboratoryjnych - pomocy naukowych. Istnieją następujące sposoby poznania:

• empiryczne sposoby poznania:

  • poznanie bezpośrednie (na przykład spostrzeganie, obserwacja lub eksperyment)

  • poznanie pośrednie (na przykład mapy, strategie, schematy czy modele)

  • werbalne sposoby poznania:

  • słowo mówione (na przykład opowiadanie, pogadanka, opis, wykład, dyskusja)

  • słowo drukowane (na przykład opowiadanie, opis czy praca z książką)

Do popełnianych na tym etapie kształcenia błędów nauczycieli zaliczyć można:

• zmuszanie uczniów do podawania szybkich wypowiedzi oraz formułowania wniosków czy uogólnień

• odpowiadanie za uczniów, samodzielne formułowanie wniosków (tzw. "niecierpliwy nauczyciel")

• nieodpowiedni dobór obiektów do przeprowadzanej obserwacji oraz warunków w jakich ona przebiega

Wykazywane na tym etapie trudności uczniów to:

• brak koncentracji na najważniejszych cechach

• problemy wynikające ze słabego wzroku

• problemy wynikające z trójwymiarowości

• problemy związane z używaniem pojęć w ich właściwym znaczeniu

• problemy związane z rozumieniem i przyswajaniem treści typowo teoretycznych

• trudności wiążące się z wyciąganiem odpowiednich wniosków

• trudności związane z umiejętnością uchwycenia wszystkich elementów

• brak zainteresowania tematem lekcji

3. Nabywanie pojęć

Proces ten ma dość złożony charakter - formowanie się określonego pojęcia w świadomości uczniów polega na "odkrywaniu" przez nich cech, a więc na abstrahowaniu. Pojęcie - stanowi podstawową jednostkę organizacyjną procesu myślenia, komunikacji międzyludzkiej. Pojęcia są wytworami poznawania otaczającej nas rzeczywistości, które posiadają cechy opisujące ją oraz umożliwiające jej definiowanie. Odróżnienie danego pojęcia od pozostałych jest możliwe dzięki jego cechom istotnym. Proces kształtowania się pojęć ogólnych ma następujących przebieg:

a. skojarzenie nazwy z odpowiednim przedmiotem

b. stworzenie przedpojęcia (dzięki znajomości zewnętrznych cech rzeczy lub zjawiska)

c. nabywanie pojęcia naukowego

Arends wyróżnił następujące metody nauczania pojęć na podstawie ich cech istotnych i nieistotnych (postuluje on uczenie się pojęć na podstawie podziału na przykłady i nieprzykłady):

• metoda dedukcyjna polegająca na przechodzeniu od rzeczy ogólnych do szczegółowych, czyli od danej reguły do przykładu (jest to nauczanie bezpośrednie)

• metoda indukcyjna polegająca na przechodzeniu od rzeczy szczegółowych do rzeczy ogólnych, zatem od danego przykładu do reguły

Błędy popełniane przez nauczycieli na tym etapie kształcenia to:

• brak uwzględniania wszystkich etapów

• podawanie gotowych definicji nie powiązanych z ich analizą

• nieodpowiednia realizacja kolejnych etapów kształtowania się pojęć

• próba zestawiania nieporównywalnych przedmiotów

• zbyt duża liczba pojęć

• źle dobrane przykłady pojęć

• uogólnienie cech przedmiotów w oparciu o zbyt małą liczbę przykładów

• egzekwowanie definicji i pojęć od uczniów nie sprawdzając uprzednio rozumienia przez nich ich treści

• wdrażanie uczniów do posługiwania się pojęciami w nowych sytuacjach

Trudności przejawiane przez uczniów to:

• błędne wnioskowanie

• zbyt wiele pojęć

• przekazywanie gotowych pojęć bez uprzedniego ich kształtowania

4. Utrwalanie wiadomości

Do warunków skuteczności utrwalania zdobytych przez uczniów wiadomości zalicza się:

• występujące u uczniów nastawienie na trwałe zapamiętywanie

• właściwe rozumienie utrwalanego materiału przez uczniów

• zastosowanie odpowiednich technik zapamiętywania

Metody utrwalaniawiadomości według Poplucza:

• bierne polegające na powtarzaniu i przypominaniu; jest to uczenie się pamięciowe ze zrozumieniem

• aktywne (czynne) polega na systematyzowaniu oraz klasyfikowaniu wiadomości, kształtowaniu umiejętności i nawyków w toku ćwiczeń i samodzielnej pracy

Utrwalanie materiału powinno polegać w ten sposób, że zaraz po wprowadzeniu nowych treści należy je powtarzać w kolejności ich uprzedniego podawania; najważniejsze i najtrudniejsze treści należy powtarzać w trakcie lekcji powtórzeniowych co wytwarza systematyczną wiedzę. Istnieją następujące sposoby powtarzania:

• pogadanka, czyli tradycyjne odpytywanie

• praca z tekstem

• uczenie się pamięciowe

• pytanie jednocześnie kilku uczniów oraz konfrontowanie ich odpowiedzi

• stosowanie różnych sposobów uporządkowania określonego materiału

Błędy popełniane przez nauczycieli na tym etapie kształcenia:

• utrwalanie wiadomości bez ich rozumienia

• brak postawy u uczniów nastawienia na trwałe zapamiętywanie

• niestosowanie systematycznej kontroli uzyskiwanych wyników nauczania

• zapamiętywanie błędnych skojarzeń

• utrwalanie treści niezrozumiałych dla uczniów

• pomijanie najistotniejszych faktów i uogólnień

• utrwalanie wiadomości w sytuacji, gdy uczeń już nie pamięta poprzednio przerobionego materiału

• stosowanie tylko jednej metody utrwalania wiadomości

Trudności przejawiane przez uczniów:

• problemy związane z zapamiętywaniem wiadomości

• trudności w zapamiętywaniu nazw, dat lub wzorów

• problemy z zapamiętywaniem treści, które nie interesują uczniów

• problemy związane z warunkami zapamiętywania nowych wiadomości

• mieszanie podobnych do siebie pojęć, które zostały wprowadzone w krótkim okresie czasu

5. Przechodzenie od teorii do praktyki

Łączenie teorii z praktyką polega na wiązaniu bezpośredniego poznania (czyli praktyki) z pośrednim (czyli teorią), oraz na łączeniu nabywanych wiadomości z posługiwaniem się nimi w działaniu. Podstawowe pojęcia tego etapu stanowi teoria oraz praktyka. Teoria to zbiór twierdzeń z danej dziedziny nauki, prawa i zasady, natomiast praktyka stanowi najlepszy sprawdzian wiedzy, dzięki niej wiadomości stają się głębsze oraz pełniejsze. Praktyka pobudza uczniów do aktywności myślowej oraz sprzyja rozwojowi ich samodzielności

Do błędów popełnianych przez nauczycieli na tym etapie zalicza się:

• oddzielanie teorii i praktyki

• samodzielne wykonywanie ćwiczeń przez nauczyciela

• nieodpowiednie przygotowanie do lekcji przez nauczyciela

Do trudności uczniów zaliczyć tutaj można:

• problemy związane z wykorzystaniem wcześniej przyswojonych wiadomości do opracowywanego materiału

• trudności związane z rozwiązywaniem zadań tekstowych

• trudności związane ze znalezieniem związku pomiędzy wielkością daną i szukaną

• problemy w zastosowywaniu pojęć

6. Wykonywanie zadań dydaktyczno - wytwórczych

Umiejętności to sprawność posługiwania się odpowiednimi regułami w trakcie wykonywania określonych zadań. Dzięki systematycznemu powtarzaniu, czyli ćwiczeniu, umiejętności są stopniowo przekształcane w nawyk, czyli działanie wykonywane przy coraz mniejszym wysiłku i świadomości. Dzięki systematycznym ćwiczeniom, umiejętności stopniowo są przekształcane w przyzwyczajenie. Proces kształtowania się umiejętności i nawyków obejmuje następujące etapy:

a. nauczyciel uświadamia uczniom nazwę i znaczenie danej umiejętności

b. uczniowie formułują w oparciu o przypomniane wiadomości jedną lub kilka reguł działania

c. nauczyciel pokazuje uczniom wzór danej czynności

d. uczniowie zaczynają wykonywać daną czynność pod stałą kontrolą nauczyciela

e. uczniowie wykonują systematyczne, samodzielne ćwiczenia przyswojonej umiejętności

Nauczyciele na tym etapie kształcenia popełniają następujące błędy:

• pomijanie jednego lub więcej etapów kształcenia umiejętności oraz nawyków

• nieodpowiednia dydaktyczna realizacja etapów kształcenia

• rezygnacja z kształcenia umiejętności i nawyków

• pokazywanie uczonej czynności tylko raz

• niekontrolowanie pierwszych samodzielnych czynności uczniów

• niewłaściwe rozłożenie ćwiczeń w czasie

• zadawanie do domu zbyt trudnych ćwiczeń w stosunku do tych realizowanych podczas lekcji

• za szybkie tempo realizacji ćwiczeń

• jedynie powtarzanie i pomijanie części ćwiczeń

• brak dostosowania ćwiczeń do wieku, zręczności oraz umiejętności uczniów

Trudności uczniów na tym etapie kształcenia:

• brak motywacji

• nuda i zniechęcenie

• niewłaściwe objaśnienie przydatności danej czynności

• brak adekwatności wykonywanych czynności z tempem uczniów

• nieodpowiedni sposób wyjaśniania

• braki uczniów w zakresie poprzedniego materiału

• zbyt skomplikowane umiejętności

• brak odpowiedniego wprowadzenia do wykonywania samodzielnej pracy

7. Kontrola i ocena wyników nauczania

Kontrola polega na sprawdzaniu osiągnięć uczniów, a więc czy opanowali oraz na w jakim stopniu opanowali oni materiał nauczania (jakich pojęć, reguł i umiejętności nabyli). Ocena stanowi konieczny element pracy dydaktycznej, polegający na kontrolowaniu stanu wiadomości oraz umiejętności uczniów. Oceny mogą występować:

• w postaci stopni (cyfry)

• w postaci słownej (pochwała czy ocena opisowa)

• w postaci graficznej (kwiatki, serduszka)

Ocenianieobejmuje czynności nauczyciela według określonych kryteriów, które są oparte na systematycznej kontroli pracy uczniów. Wyprowadzane są następujące zarzuty wobec stopni:

• brak głębszego sensu:

  • proces oceniania różni się w poszczególnych szkołach oraz u poszczególnych nauczycieli

  • jeden symbol nie jest w stanie odpowiednio przedstawić skomplikowanych osiągnięć pedagogicznych

  • często stosuje się przypadkowe oceny

  • często oceny są stosowane jako kara lub środek dyscyplinujący, zamiast jako miara osiągnięć uczniów

• pedagogiczna błahość stopni:

  • są to tylko symbole

  • najbardziej istotne są wyniki nieuchwytne, których nie da się wycenić czy ustopniować

  • oceny nauczycieli są mniej ważne dla uczniów niż ich własna samoocena

  • stopnie nie umożliwiają na poprawne przewidzenie późniejszych osiągnięć

• stopnie są niepotrzebne:

  • brak skuteczności w motywowaniu do prawdziwych osiągnięć

  • opanowanie przez uczniów wszystkich założonych wiadomości powoduje, iż nie ma czego różnicować stopniami

  • trwałość stosowania stopni wynika ze stosowania przez nauczycieli tradycyjnych sposobów działania

• szkodliwość stopni:

  • niskie oceny zniechęcają często mało zdolnych uczniów do dalszego wysiłku

  • powodują u pewnych uczniów ponoszenie nieuniknionych porażek

  • często zdarza się, iż rodzice uczniów stosują kary za słabe oceny oraz nie stosują odpowiednich nagród za oceny wysokie

  • oceny stanowią uniwersalny wzór obowiązujący wszystkich uczniów pomimo wielu różnic między nimi występujących

  • oceny akcentują wspólne cele dla wszystkich uczniów zniechęcając do podejmowania indywidualnych celów

  • nagradzają one konformizm karząc twórczą postawę

  • zamiast współpracy powodują rywalizację

  • nacisk na osiąganie wysokich ocen może prowadzić do oszustw

Rodzaje sprawowanej kontroli:

• diagnostyczna (sprawdzanie)

• dydaktyczna (sprawdzenia, czy uczniowie opanowali dany materiał)

• motywująca

• prognostyczna

• wychowawcza (nauka samodzielności oraz samooceny)

Metody kontroli:

• kontrola ustna

• kontrola pisemna w postaci kartkówek, klasówek czy wypracowań

• ćwiczenia i działania praktyczne

• praca z książką

Błędy popełniane przez nauczycieli w trakcie kontroli:

• subiektywizm ocen

• wieloaspektowość stopni

• brak systematyczności w kontrolowaniu

• niejawność ocen oraz ich uzasadnienia

• nieodpowiednia atmosfera w trakcie kontroli

• stosowanie nieodpowiednich metod kontroli

• brak stosowania ocen lub ich nadmierne stosowanie

• ocenianie na podstawie ogólnego zachowania uczniów podczas lekcji

Trudności uczniów na tym etapie kształcenia:

• brak samokontroli u uczniów

• mechaniczna kontrola niezrozumiana przez uczniów przez co wywierająca na nich negatywny stosunek

• brak umiejętności koncentracji w trakcie podczas kontroli

• brak umiejętności wypowiadania swoich opinii przez uczniów