Dydaktyka - zarys podstawowych pojęć (modele, ogniwa i metody kształcenia)

Na przestrzeni lat wyodrębniały się następujące modele kształcenia:

• modele eksponujące rolę nauczyciela związane z tzw. encyklopedyzmem

• modele skrajnie przykładające wagę do ucznia, gdzie nauczyciel był jedynie obserwatorem jego poczynań (Dewey)

• modele gdzie rola ucznia i nauczyciela równoważyły się, co ma miejsce we współczesnym systemie kształcenia, gdzie czynności uczniów i nauczyciela tworzą pewną całość; ten model opiera się na kierowniczej roli nauczyciela przy aktywnym i samodzielnym udziale uczniów

Wincenty Okoń stworzył teorię 7 ogniw (czyli elementów wspólnych) występujących w obrębie procesu kształcenia, których łańcuch jest rozerwalny. Teoria ta ma elastyczny charakter, gdyż na każdej lekcji nie muszą mieć miejsca wszystkie ogniwa - czasami bardziej korzystnie jest pominąć któreś z nich (lecz nie zbyt dużo). W trakcie zajęć nie trzeba zachowywać kolejności pojawiania się poszczególnych ogniw, z których niektóre mogą występować w tym samym czasie wchodząc ze sobą wzajemnie w określone związki i relacje. Teoria Okonia nie stanowi schemat pracy nauczyciela a jedynie pewną propozycję, z której może on skorzystać na swój sposób.

Kupisiewicz wyróżnia następujące cechy nowoczesnego modelu kształcenia:

• jedność uczenia się oraz nauczania

• jedność oddziaływań wychowawczych i dydaktycznych

• wszechstronność polegająca na łączeniu szkoły z życiem

• możliwość wykonywania działalności dydaktyczno- wychowawczej w różnym tempie, przy różnym zasobie wiedzy oraz stopniu zaawansowania przedmiotu jak również różnym stopniu uzdolnień lub trudności w nauce

• organizacyjna i metodyczna elastyczność

Teoria siedmiu ogniw obejmuje następujące etapy procesu kształcenia:

1. świadomość uczniów celów oraz zadań dydaktycznych

2. poznawanie przez uczniów nowych faktów

3. nabywanie nowych pojęć

4. utrwalanie zdobytych wiadomości

5. przechodzenie od teorii do praktyki

6. wykorzystywanie zadań o dydaktyczno - wytwórczym charakterze

7. kontrola i ocena wyników nauczania

Ad. 1 Świadomość uczniów celów oraz zadań dydaktycznych - zakłada istnienie:

• ładu wewnętrznego - nauczyciel zmierza do stawiania uczniów przed określonymi zadaniami uświadamiając im, czego mają się uczyć i w jakim celu; nauczyciel tworzy u uczniów pewną wewnętrzną perspektywę nadającą jego wysiłkom odpowiednią wartość, czyli motywację

• ładu zewnętrznego - nauczyciel zmierza do zapewnienia odpowiedniego przebiegu lekcji poprzez wprowadzenie dyscypliny, wykorzystywanie pewnych sposobów zaczynania i kończenia zajęć; brak tego rodzaju ładu zaburza koncentrację uczniów

Stworzenie odpowiedniej atmosfery na lekcji wymaga:

• wprowadzenia reguł oraz odpowiedniej procedury

• przedstawienia zasad w pozytywnej formie

• tworzenia zasad obowiązujących przy zmianie aktywności

• podkreślania znaczenia zasad

• egzekwowania ich przestrzegania

• czujności nauczyciela

• odpowiedniego tempa i rytmu pracy w czasie lekcji

• płynności przebiegu lekcji

• podzielności uwagi nauczyciela

• trafnej interpretacji werbalnych oraz niewerbalnych zachowań uczniów

• stosowania różnych strategii i technik sprawdzających koncentrację uczniów na przebiegu lekcji

Ad. 2 Poznawanie przez uczniów nowych faktów - istnieją następujące sposoby poznania:

• empiryczne, zawierające poznanie bezpośrednie poprzez takie metody jak obserwacja, eksperyment czy spostrzeganie oraz poznanie pośrednie przy wykorzystaniu map, schematów, modeli i strategii

• werbalne, obejmujące słowo mówione wykorzystujące opowiadanie, opis, pogadankę, wykład czy dyskusję oraz słowo drukowane - na przykład praca z książką

Ad. 3 Nabywanie nowych pojęć - pojęcia stanowią podstawową jednostkę organizacyjną procesu myślenia oraz porozumiewania się z ludźmi, wytwory poznawania rzeczywistości; pojęcia zawierają cechy opisujące je oraz umożliwiające ich zdefiniowanie; Arends wspominał o istotnych i nieistotnych cechach pojęć oraz o uczeniu się ich z wykorzystaniem podziału na przykłady oraz nieprzykłady; wyróżnił on następujące metody nauczania pojęć:

• metoda dedukcyjna - zakłada przechodzenie od ogółu do szczegółu (reguła → przykład)

• metoda indukcyjna - zakłada przechodzenie od szczegółu do ogółu (przykład → reguła)

Ad. 4 Utrwalanie zdobytych wiadomości - wyróżnia się bierne oraz czynne utrwalanie wiadomości, gdzie bierne polega na powtarzaniu, przypominaniu i uczeniu się na pamięć a czynne na przeprowadzaniu ćwiczeń

Ad. 5 Przechodzenie od teorii do praktyki - teoria to pewien zespół twierdzeń; łączenie jej z praktyką obejmuje funkcję poznawczą, weryfikacyjną i przekształcającą.

Ad. 6 Wykorzystywanie zadań dydaktyczno- wytwórczych

Ad. 7 Kontrola i ocena wyników nauczania - kontrola obejmuje sprawdzanie osiągnięć uczniów, czyli w jakim zakresie opanowali oni treści kształcenia, natomiast ocena zakłada pewien osąd, opis stopnia opanowania treści

Metody kształcenia - to wypróbowane i systematycznie stosowane układy czynności nauczyciela i uczniów, które są realizowane w sposób świadomy w celu osiągnięcia założonych zmian w osobowości uczniów (inaczej - systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający osiąganie celów). Dobór metod kształcenia zależy od:

• uczniów - ich wieku, wiedzy, zdolności, zainteresowań i systemu reprezentacyjnego

• nauczyciela - jego wiedzy, osobowości, charakteru, temperamentu, zainteresowań, znajomości metod kształcenia oraz kultury pedagogicznej

• celów

• treści i właściwości przedmiotu

• form organizacyjnych

• środków dydaktycznych

Metody dzielą się na:

• metody oglądowe (czyli oparte na obserwacji)

• metody słowne (czyli werbalne)

• metody oparte na naśladownictwie

Kupisiewicz podaje następującą klasyfikację metod kształcenia:

• metody słowne

• metody oglądowe

• metody werbalne

• gry dydaktyczne

Metody nauczania wg Okonia to:

• metody podające, czyli metody asymilacji wiedzy, takie jak wykład, opowiadanie czy pogadanka

• metody waloryzacyjne, wśród których wyróżnia metody:

• impresywne - polegające na organizowaniu uczestnictwa młodych ludzi (również dorosłych) w odpowiednio eksponowanych wartościach społecznych, moralnych, estetycznych czy naukowych

• ekspresyjne - polegające na stwarzaniu takich sytuacji, gdzie ich uczestnicy samodzielnie wytwarzają lub odtwarzają pewne wartości, przez co wyrażają oni samych siebie

• metody problemowe, polegające na samodzielnym dochodzeniu do wiedzy (mikronauczanie - jest to twórcze uczenie się pewnych złożonych umiejętności praktycznych)

• metody praktyczne (metody realizacji zajęć wyrównawczych oraz metody ćwiczeniowe)

• gry dydaktyczne:

• sytuacyjna (przypadków) - związana jest ze zwykłymi sytuacjami mającymi miejsce w klasie, jak na przykład zdarzenie, gdzie ktoś komuś zabrał lub ukradł ołówek itp.; celem tej metody jest szczegółowe rozpatrzenie określonego zdarzenia, sytuacji typowej dla większej grupy zdarzeń - uczniowie zapoznają się z sytuacją, która wymaga podjęcia decyzji, z kilku proponowanych rozwiązań wybierają oni jedno najlepsze na podstawie przewidywanych konsekwencji

• symulacyjna - polega na interpretowaniu, odwzorowywaniu pewnego fragmentu rzeczywistości, gdzie uczniowie odgrywają swoje role; podczas takiej inscenizacji, uczniowie mają możliwość oddziaływania na pewien model, który dzięki ich działalności ulega zmianom

• biograficzna - wiąże się z prezentacją życiorysu pewnej osoby, postaci; obejmuje następujące czynności: wybór gry, opracowanie zestawu pytań i zadań, opracowanie scenariusza gry i omówienie gry

• burza mózgów - polega na tym, iż każdy uczeń proponuje własne pomysły na rozwiązanie danego problemu, które nie podlegają ocenie; autorzy pomysłów nie są motywowani przez nauczyciela - uczniowie szybko i samodzielnie wymyślają możliwe hipotezy na podstawie myślenia intuicyjnego

---