OGNIWA PROCESU NAUCZANIA-UCZENIA SIE
Ogniwa wyróżnione przez Wincentego Okonia dotyczą motywów nauczania-uczenia się, przebiegu tego procesu, a także jego pożądanych wyników. W tym szerokim ujęciu wymienione ogniwa mają przede wszystkim charakter dyrektyw postępowania dydaktycznego, przeznaczonych dla nauczycieli, tzn. wskazują, jak należy uczynić, aby uzyskać optymalne wyniki. Czynią to zarazem niejako niezależne od przyjętego przez nauczyciela toku pracy dydaktyczno-wychowawczej na lekcji: podającego, opartego na poznaniu pośrednim, bądź poszukującego, którego podstawę stanowi przeważnie poznanie bezpośrednie.
Ogniwa procesu nauczania-uczenia się w podającym toku pracy dydaktycznej:
Przygotowanie do pracy- sprowadza się ono do wytwarzania u uczniów pozytywnej motywacji, sprzyjającej uczeniu się, a niekiedy wręcz warunkującej jego efekty końcowe. W tym celu nauczyciel opierając się na uprzednio sporządzonym planie lub konspekcie zaznajamia uczniów z zadaniami danej lekcji lub jednostki metodycznej, jej zamierzonym efektem końcowym oraz planem. Przygotowanie jest ogniwem wstępnym, którego jednak nie należy lekceważyć, gdyż ukierunkowuje ono myślenie i kształtuje wolę uczniów, uświadamiając im, czego i po co mają się uczyć.
Podanie uczniom nowego materiału- realizacji tego ogniwa służy bądź słowo mówione, np. wykład lub pogadanka nauczyciela, bądź słowo pisane, gdy uczniowie zaznajamiają się z nowymi dla nich wiadomościami dzięki lekturze podręczników szkolnych, korzystaniu z materiałów pomocniczych, encyklopedii, słowników itp.
Synteza przekazanego uczniom materiału- głównym zadaniem tego ogniwa jest wyeksponowanie zawartych w tym materiale idei przewodnich, podstawowych faktów, zasadniczych tez itp. W celu ich uporządkowania oraz utrwalenia.
Kontrola stopnia opanowania przez uczniów przekazywanych im wiadomości- jedno z głównych zadań nauczycieli w toku realizacji tego ogniwa stanowi wykrycie braków i luk w wiadomościach i umiejętnościach dzieci i młodzieży, a także ocena trwałości i operatywności opanowanej przez nich wiedzy.
Niewątpliwą zaletę omawianego toku nauczania stanowi szybkie i bezpośrednie przekazywanie uczniom gotowej wiedzy przez nauczyciela. Jego słabość polega natomiast na niskim stopniu aktywności uczniów na lekcji oraz na głównie pamięciowym sposobie przyswajania przez nich wiedzy. Dlatego też tok podający, zbliżony do herbartowskiej koncepcji stopni formalnych, nie powinien dominować we współczesnej szkole, lecz jedynie uzupełniać tok poszukujący.
Ogniwa procesu nauczania-uczenia się w poszukującym toku pracy dydaktycznej:
Uświadomienie sobie przez uczniów, pracujących pod kierunkiem nauczyciela, określonej trudności o charakterze teoretycznym lub praktycznym jest punktem wyjścia do samodzielnego sformułowania rozwiązywanego przez nich problemu- ogniwo to inicjuje poszukujący tok pracy dydaktycznej na lekcji. Ma ono istotne znaczenie dla ukształtowania pozytywnych motywów uczenia się i dla wyznaczania głównych kierunków dalszej działalności poznawczej uczniów.
Słowne określenie napotkanej trudności, tzn. sformułowanie problemu oraz zebranie i uporządkowanie zarówno danych, jak i niewiadomych, które wiążą się bezpośrednio i pośrednio z rozwiązywanym problemem- w trakcie realizacji tego ogniwa uczniowie, ciągle jeszcze pracując pod kierunkiem nauczyciela, gromadzą niezbędne w tym celu materiały.
Formułowanie hipotezy prowadzące do rozwiązania problemu oraz uzasadnienie każdej z nich na podstawie swej dotychczasowej wiedzy- w wyniku tej teoretycznej weryfikacji następuje selekcja wysuwanych przez uczniów hipotez.
Weryfikacja empiryczna hipotez- czynności wymagane w toku realizacji tego ogniwa uczniowie wykonują samodzielnie, aczkolwiek i tutaj powinni liczyć na pomoc obserwującego ich pracę nauczyciela. W przypadku potwierdzenia hipotezy no podstawie wyników obserwacji, eksperymentu, lektury odpowiednich materiałów itp., uczniowie zdobywają nowe wiadomości i umiejętności, łącznie z przekonaniem o potrzebie sprawdzania formułowanych uogólnień.
Włączanie tych nowych wiadomości i umiejętności do systemu posiadanej przez uczniów wiedzy, ich utrwalenie i zastosowanie w działalności teoretycznej lub praktycznej- zapewnia ono uczniom, również dzięki bardziej nasilonej niż w ogniwie trzecim pomocy ze strony nauczyciela, nie tylko utrwalenie wiedzy, lecz również czyni ja operatywną, przydatną tak w sytuacjach typowo szkolnych, wymagających głównie odtwarzania opanowanych wiadomości, jak i w sytuacjach poza szkolnych, w których uczniowie musza posługiwać się wiedzą nie podzieloną na poszczególne przedmioty.
Poszukujący tok nauczania wymaga od uczniów więcej samodzielności myślenia i działania aniżeli tok podający, zapewniając tez im wiedze trwalszą i bardziej operatywną.
Rola nauczyciela:
Nauczyciel nie powinien wskazywać uczniom gotowych rozwiązań analizowanych problemów, powinien on im jednak pomagać w znalezieniu właściwych pomysłów, stwarzać sytuacje skłaniające ich do samodzielnego myślenia, a równocześnie chronić przed pomysłami błędnymi.
Podsumowanie:
W prawdzie w procesie kształcenia organizowanym we współczesnej szkole oba wspomniane toki uzupełniają się wzajemnie i najczęściej występują łącznie, nawet w czasie pojedynczych lekcji, niemniej każdy z nich wymaga odmiennych czynności uczniów i nauczyciela. Wskazane jest zatem odrębne ich potraktowanie, tym bardziej że z tokiem podającym wiążą się inne ogniwa nauczania-uczenia się niż z tokiem poszukującym.
FUNKCJE WYCHOWAWCZE PROCESU NAUCZANIA-UCZENIA SIĘ
Racjonalnie przygotowany i właściwie realizowany proces nauczania-uczenia się zapewnia dzieciom i młodzieży opanowanie nie tylko określonych wiadomości, umiejętności i nawyków, lecz również pełny, wszechstronny rozwój oraz kształtuje pożądane cechy osobowości. Dlatego właśnie proces ten spełnia ważne funkcje wychowawcze.
Wiedza operatywna, nabywana przez uczniów dzięki uczeniu się i nauczaniu, stanowi podstawę kształtowania poglądów, przekonań i postaw oraz umożliwia im formułowanie i przestrzeganie określonych kryteriów oceny różnorakich zjawisk i wydarzeń przyrodniczych, społecznych, technicznych i kulturalnych.
Wiedza operatywna pomaga także uczniom właściwie oceniać postępowanie zarówno innych osób, jak i własne, wpływając tym samym na tworzenie wartościowych społecznie postaw i przekonań.
W procesie nauczania- uczenia się uczniowie opanowują ponadto skuteczne metody samokształcenia oraz wdrażają się stopniowo do racjonalnego posługiwania się odpowiednimi technikami pracy umysłowej.
Ich praca staje się bardziej planowa i poddawana systematycznej samokontroli.
Działalność poznawcza uczniów warunkuje ich rozwój intelektualny, emocjonalny i wolicjonalny.
Kształtowanie wrażliwości na piękno przyrody i dzieł sztuki, wyrabianie umiejętności oceny estetycznych i moralnych wartości utworów literackich, rozwijanie uczuć patriotycznych, wpajanie demokratycznych zasad i norm współżycia.
To równocześnie zadania i funkcje wychowania społeczno-moralnego i estetycznego, ściśle związane z zadaniami i funkcjami wychowania intelektualnego. Dlatego tez procesu nauczania-uczenia się nie można rozdzielać na „części” poświęcone oddzielnie kształtowaniu i rozwijaniu u uczniów określonych uczuć, takich lub innych cech woli i charakteru oraz zaznajamianiu z nowym materiałem nauczania, tzn. zalecanymi przez program wiadomościami, umiejętnościami i nawykami.
Pełnemu wykorzystaniu wychowawczych możliwości procesu nauczania-uczenia się sprzyja:
Skoordynowane i zarazem ujednolicone oddziaływanie na uczniów ze strony szkoły, rodziny, grup rówieśniczych, środków masowego przekazu, instytucji oraz placówek oświatowo-wychowawczych.
Systematyczne wdrażanie dzieci i młodzieży do współpracy, do zbiorowego rozwiązywania stawianych im zadań.
Stałe nawiązywanie w działalności dydaktyczno-wychowawczej do indywidualnych potrzeb, zainteresowań i możliwości poznawczych każdego ucznia.
Łączenie w procesie nauczania-uczenia się procesów poznawczych z procesami afektywnymi oraz działalnością praktyczną dzieci i młodzieży, możliwie samodzielną i zróżnicowaną.