Aleksandra Zawiślak
Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego
Czym jest właściwie nauczanie blokowe ?
(Artykuł ukazał się w tomie: Reforma edukacji-realia, szanse, zagrożenia / red. K. Waligórski. - Bydgoszcz-Wągrowiec, 2000, s. 87-94 )
1. Uwagi wstępne
Nowa reforma oświatowa wprowadza największe zmiany w drugim etapie
kształcenia. Zadecydowano aby uczniowie klas IV-VI szkoły podstawowej zdobywali wiedzę poprzez tak zwane nauczanie blokowe.
Twórcy zmian oświatowych wychodzą naprzeciw zarzutom powszechnie wysuwanym wobec dotychczasowego systemu oświaty, w którym krytykowano między innymi, przerost funkcji kształcących nad wychowawczymi, przeintelektualizowanie i przeładowanie programów szkolnych treściami o charakterze faktograficznym i encyklopedycznym oraz nadmierne obciążenie zarówno fizyczne jak i psychiczne uczniów.
Obecna reforma programowa wynika z generalnej zmiany koncepcji kształcenia dzieci i młodzieży w Polsce, a jej najbardziej widocznym przejawem będzie wprowadzenie zasady pluralizmu programowego oraz decentralizacji (MEN: Reforma systemu ... l998 s.40).
Czym więc jest nauczanie blokowe w zreformowanej szkole ? Jak należy je rozumieć i jak stosować w praktyce szkolnej ? Odpowiedź na te pytania jest możliwa po szczegółowej analizie założeń teoretycznych oraz dokumentów wdrażających reformę oświatową.
Do procesu kształcenia wprowadzono trzyletnie etapy edukacyjne, zamiast roku szkolnego, zajęcia edukacyjne a nie wyłącznie godziny lekcyjne, ścieżki edukacyjne i bloki przedmiotowe oraz (dla klas I-III)-kształcenie zintegrowane, a nie wyłącznie przedmioty nauczania (Ministerstwo Edukacji Narodowej o reformie... 1999 s.70).
Cele edukacyjne w nauczaniu blokowym zamierza się osiągać przez odpowiedni dobór treści kształcenia i opracowanie ich w postaci bloków tematycznych oraz włączanie ucznia w proces nabywania nowych wiadomości i umiejętności kształcenia, przez umożliwienie mu współdecydowania o podejmowaniu części proponowanych przez nauczyciela zadań. Zakłada się stosowanie aktywnych form nabywania wiedzy oraz indywidualizację pracy ucznia w atmosferze życzliwości, uśmiechu i konsekwencji ze strony nauczycieli.
Drugi etap kształcenia ma pomóc uczniowi w ogarnięciu i zrozumieniu coraz bardziej komplikującego się świata i umożliwić mu bezkolizyjne przejście między edukacją elementarną a tradycyjnym nauczaniem przedmiotowym. Jednocześnie ma zapobiegać zbyt wczesnej konkretyzacji zainteresowań dziecka oraz częstym niepowodzeniom szkolnym na tym etapie. (Jednolity program nauczania...l999).
Mimo zastosowania nowego nazewnictwa, idea nie jest nowa. Nauczanie blokowe można wiązać w teorii ze znanymi dobrze w dydaktyce pojęciami: nauczania integrującego, kompleksowego i skorelowanego.
2. Nauczanie blokowe a nauczanie integrujące
Nauczanie integrujące może być różnie rozumiane, ale najczęściej przyjmuje się, iż polega ono na scalaniu rozproszonych informacji (treści) (W.P. Zaczyński l996 s.420). Współczesna teoria pedagogiczna postuluje integrowanie wiedzy przez łączenie treści kształcenia w odpowiednie bloki interdyscyplinarne, aby uwolnić programy od kłopotliwego wpływu przedstawicieli dyscyplin szczegółowych na dobór treści kształcenia, wyeliminować zbędne wiadomości i zahamować ich stały dopływ nie zawsze dyktowany autentycznymi potrzebami edukacyjnymi. Integracji w procesie kształcenia nie osiąga się jednak przez mechanicznie scalanie, lecz w realizowanym przez nauczyciela procesie dydaktycznym, a więc w toku samego nauczania (S. Frycie l996).
Intencje autorów reformy są podobne- w dokumentach zapisano postulat aby program dla klas IV-VI był jednolitym, to znaczy zapewniającym możliwie jak największy stopień integracji treści i metod nauczania, a zarazem ich oparcie na świadomie zaplanowanej działalności wychowawczej. Podkreśla się konieczność współpracy między uczącymi. Realizacja takiego programu musi być wspólnym zadaniem zespołu nauczycieli, a nie, jak dotąd, sumą jednostkowych działań podejmowanych osobno przez każdego z nich. Określa się te założenia mianem integracji metodycznej i tematycznej (Jednolity program nauczania... l999).
W innym miejscu stwierdzono, iż wprowadza się koncepcję kształcenia rozumianego nie jako „realizacja haseł programowych”, a integralne powiązanie przekazu informacji, rozwijania umiejętności oraz pomocy w odkrywaniu wartości, czyli, mówiąc w tradycyjnym języku, integralne powiązanie celów poznawczych, kształcących i wychowawczych: ukierunkowuje kształcenie w stronę wyraźnego podkreślenia powiązań między poszczególnymi dziedzinami wiedzy, rozbudowuje problematykę ułatwiającą obcowanie ze współczesnymi przemianami cywilizacyjnymi i funkcjonowanie w otaczającej rzeczywistości (Ministerstwo Edukacji Narodowej o reformie...1999 s.71).
Integracji wiedzy nauczanej w drugim etapie szkoły podstawowej służy wprowadzenie bloków przedmiotowych oraz ścieżek edukacyjnych. Początkowo nawet planowano aby etap ten nosił miano edukacji propedeutycznej zintegrowanej. Mimo, iż ostatecznie zastąpiono je określeniem nauczanie blokowe, to przyjęte cele i zadania szkoły świadczą, że istota rzeczy nie uległa zmianie.
O ile jednak w literaturze istnieje zgodność, co do realnej możliwości i potrzeby zastosowania integracji w nauczaniu początkowym, o tyle na wyższych szczeblach edukacji jawią się liczne problemy i znaki zapytania. Dotyczą one przede wszystkim braku przygotowanej kadry pedagogicznej do realizowania tak pomyślanego procesu (S.Frycie l996). W ten sposób rozumiana integracja, jako element nauczania blokowego już budzi i zapewne będzie budziła wiele kontrowersji.
3. Nauczanie blokowe a nauczanie kompleksowe
Kolejnym pojęciem dydaktycznym, które można utożsamiać z ideą blokową jest nauczanie kompleksowe. Jest ono jedną z odmian nauczania całościowego, oznacza najczęściej połączenie, powiązanie (łac.complexio). Istnieją różne podejścia w tym zakresie, chociaż brak jednoznacznej definicji (E. Pasternak l994).
Nauczanie to jest szeroko stosowane w oligofrenopedagogice. Organizacja procesu kształcenia dzieli szkołę podstawową specjalną na trzy etapy: nauczanie całościowe, kompleksowe i przedmiotowe (E. Pasternak l994; Z. Sękowska l985; J. Sowa l997). Etap drugi to etap pośredni, umożliwiający bezproblemowe przejście ucznia od treści typu całościowego do przedmiotowego. Istniejące kontrowersje, co do nazwy tego etapu, nie zmieniają istoty rzeczy (K. Kirejczyk 1981).
Nauczanie kompleksowe uwzględnienia zasadę jedności treściowej oraz organizacyjnej. Podawanie wiedzy powiązanej ma ułatwić wytworzeniu u dzieci prawidłowego obrazu otaczającej rzeczywistości (E. Pasternak l994). Wypada zaznaczyć, iż w obrębie oligofrenopedagogiki istnieją długoletnie tradycje pracy w tym systemie, co pozwoliło tej subdyscyplinie pedagogicznej na zgromadzenie szeregu cennych doświadczeń i bagażu wiedzy metodycznej na ten temat.
Obecnie proponowane zmiany cechuje wiele zbieżności z tym dorobkiem. W podobny sposób podzielono kształcenie na etapy, również wizja organizacyjno-metodyczna szkoły zajmuje miejsce nadrzędne, niejako poprzedzając programy nauczania poszczególnych przedmiotów. Podobnie mówi się o konieczności ścisłej współpracy między nauczycielami. Nie przeszkadza to autorom programu prezentować założenia drugiego etapu kształcenia jako nowatorską koncepcję edukacji w klasach 4-6 szkoły podstawowej (Jednolity program nauczania ... l999 s.8).
4. Nauczanie blokowe a nauczanie skorelowane
Odpowiadając na pytanie, czym jest nauczanie blokowe, nie można nie odnieść się do faktu wiązania tego pojęcia we wdrażanej reformie oświaty z korelacją przekazywanych treści. Korelacja w nauczaniu to łączenie ze sobą treści należących do różnych przedmiotów nauczania; merytoryczne wiązanie ich w układy integrujące (W. Okoń l984 s.139).
Efektywne wykorzystywanie tego cennego zabiegu w praktyce pedagogicznej może być różnorodne. Istnieje korelacja międzyprzedmiotowa i wewnątrzprzedmiotowa, czynna i bierna, synchroniczna i asynchroniczna oraz częściowa i całkowita (K. Kirejczyk l981). Inny podział wyróżnia trzy rodzaje. Korelacja polegająca na dostarczaniu przez jeden przedmiot podbudowy dla innego. Istnieć może też korelacja opierająca się na porównywaniu, uzupełnianiu i rozszerzaniu wiadomości oraz taka, która stanowi zastosowanie wiadomości z różnych dziedzin wiedzy dla usprawnienia działania.
Dydaktyka, z jednej strony, zabiega i poleca korelację, lecz jednocześnie zdaje sobie sprawę z istnienia zasadniczych przeszkód w jej praktycznym stosowaniu. Niemożliwe jest zniesienie granic między poszczególnymi naukami i odpowiadającymi im przedmiotami. Poza tym programy nauczania zbudowane są często na różnych zasadach. W praktyce więc istnieją granice korelacji i jej znacznie ograniczony zakres ( J. Kulpa l996).
Mimo tych minusów, ze względu na znaczne korzyści płynące dla ucznia, ta dydaktyczna zasada, która czeka na swój renesans (J.Kulpa l996 s.291) znalazła swoje uzasadnienie w reformowanej szkole. W drugim etapie kształcenia nie zrezygnowano z nauczania przedmiotowego a jedynie połączono część z nich w bloki: humanistyczny i przyrodniczy, przy wzajemnej koordynacji doboru tematyki, także z przedmiotami pozostającymi poza blokami. Stanowią one integralny składnik całego programu dla klas IV-VI, i w swoich treściach nawiązują do głównych haseł poszczególnych bloków tematycznych służąc również realizacji licznych celów (Jednolity program nauczania... l999). Idea korelacji wymuszona została również poprzez fakt , iż za realizację treści ścieżek edukacyjnych mają odpowiadać nauczyciele wszystkich przedmiotów. Skuteczna korelacja nie będzie możliwa bez harmonijnej kooperacji zespołu ludzi chcących ze sobą współpracować.
5. Uwagi końcowe
Zaprezentowane rozważania nad istotą nauczania blokowego ukazały, iż pojęcie to jest konglomeratem różnych podejść pedagogicznych i wyrosło na podłożu wcześniejszych poszukiwań zarówno teoretycznych jak i praktycznych. W szczególności możemy je wiązać, a nawet utożsamiać z nauczaniem integrującym, kompleksowym oraz skorelowanym.
Koncepcja blokowania treści wynika z potrzeb współczesnego świata. Komplikująca się rzeczywistość, burzliwy rozwój wielu dyscyplin naukowych, nie pozostają bez wpływu na rozrastanie się programów szkolnych. Muszą one być rewidowane, i nie chodzi tutaj tylko o ich odmładzanie, lecz przede wszystkim o weryfikację ich funkcjonalności (H. Siemieniak l998).
Ideą zmian w procesie kształcenia w klasach IV-VI jest pomoc dzieciom w odnalezieniu siebie pośród chaosu informacyjnego, które je otacza, zgodnie z myślą z Raportu J. Delors'a - edukacji(...)przypada wyraźnie określona rola w urzeczywistnieniu światowego zadania: pomagać zrozumieć świat i zrozumieć innego, aby móc zrozumieć lepiej samego siebie (Edukacja: jest w niej ukryty skarb...1998 s. 47).
W języku polskim słowo blok ma siedem różnych znaczeń (Mały Słownik...l997 s.54). Należałoby życzyć aby w praktyce szkolnej miało ono dla ucznia takie znaczenie jakie przyjęto w sporcie, aby etap kształcenia blokowego był jak blok startowy, umożliwiający dobre odbicie do następnych etapów kształcenia.
Literatura:
Edukacja: jest w niej ukryty skarb. Raport dla UNESCO Międzynarodowej Komisji do Spraw Edukacji dla XXI wieku, pod przewodnictwem J.Delors'a. Stowarzyszenie Oświatowców Polskich, Warszawa l998.
Frycie S.: Integracja w nauczaniu. W: Pomykało W.(red) Encyklopedia Pedagogiczna. Fundacja Innowacja, Warszawa l996.
Jednolity program nauczania blokowego dla klas 4-6 szkoły podstawowej. RTW, Warszawa l999.
Kirejczyk K.: Organizacja procesu dydaktycznego w szkołach specjalnych. W: Kirejczyk K.(red.) Upośledzenie umysłowe. Pedagogika. PWN, Warszawa l981.
Kulpa J.: Korelacja w nauczaniu. W: Pomykało W.(red) Encyklopedia Pedagogiczna. Fundacja Innowacja, Warszawa l996.
Mały Słownik Języka Polskiego. PWN, Warszawa l997.
Ministerstwo Edukacji Narodowej o reformie programowej. II etap edukacyjny-kształcenie blokowe. Biblioteczka Reformy 8. MEN Warszawa, kwiecień l999.
MEN Reforma systemu edukacji. Projekt.WSiP, Warszawa l998.
Okoń W.: Słownik pedagogiczny. PWN, Warszawa l984.
Pasternak E.: Materiały z metodyki kształcenia upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim w szkole specjalnej. UMCS, Lublin l984.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 lutego l999r. w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego. Dz.U. nr 14 z dnia 23 lutego l999 r. poz. 129.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 lutego l999 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych. Dz.U. nr 14 z dnia 23 lutego l999 r. poz.128.
Siemieniak H.: Reforma programów szkolnych w perspektywie integracji europejskiej- w Polsce i Niemczech. W:H*rner W., Szymański M.S.(red.) Transformacja w oświacie a europejskie perspektywy. ŻAK, Warszawa l998.
Sękowska Z.: Pedagogika specjalna. Zarys. PWN, Warszawa l985.
Sowa J.: Pedagogika specjalna w zarysie. FOSZE, Rzeszów l997.
Zaczyński W.P.: Nauczanie. W: Pomykało W.(red) Encyklopedia Pedagogiczna. Fundacja Innowacja, Warszawa l996.
4