1 9 PA Ź D Z I E R N I K A 2 0 1 3

PRZESŁANKI PROCESOWE –

ZAGADNIENIA PODSTAWOWE

mgr Magdalena Podolska

POJĘCIE PRZESŁANEK PROCESOWYCH

Przesłanki procesowe to stany (sytuacje,
okoliczności)

warunkujące

dopuszczalność

wszczęcia

i

kontynuacji

procesu

lub

poszczególnych czynności procesowych.

Zgodnie z dominującym w literaturze przedmiotu poglądem
odnoszącym się do istoty przesłanek, przesłanki procesowe to stany,
które decydują zarówno o formalnej dopuszczalności procesu
jak i o merytorycznym rozstrzygnięciu.

Artykuł 17 k.p.k. traktuje je łącznie, mimo rozbieżności nadawanych
im dopiero w czasie wyrokowania (rozróżnia się wówczas przesłanki
umorzenia i uniewinnienia).

KATEGORYZACJA PRZESŁANEK

Wśród licznych podziałów przesłanek, szczególne
znaczenia ma podział przesłanek na:

I.

Przesłanki procesu i przesłanki czynności
procesowych

II.

Przesłanki pozytywne i negatywne

III.

Przesłanki ogólne i szczególne

IV.

Przesłanki materialne i formalne

PRZESŁANKI PROCESU I PRZESŁANKI CZYNNOŚCI

PROCESOWYCH

PRZESŁANKI PROCESU

Stany warunkujące dopuszczalność bądź wszystkich
stadiów procesu, bądź tylko niektórych. Wśród nich
można wyróżnić przesłanki warunkujące:

1)

Postępowanie przygotowawcze, jurysdykcyjne i
wykonawcze np. śmierć oskarżonego (wyłącza
dopuszczalność wszystkich stadiów procesu);

2)

Postępowanie przygotowawcze i jurysdykcyjne np.
wniosek o ściganie;

3)

Postepowanie jurysdykcyjne (główne i apelacyjne)
np. akt oskarżenia;

4)

Tylko postępowanie apelacyjne np. skarga
apelacyjna

5)

Postępowanie wykonawcze np. uprawomocnienie się
wyroku.

DWIE WAŻNE REGUŁY:

1.

Nie ma przesłanek dotyczących tylko postępowania
przygotowawczego – musi ono spełniać wszystkie
warunki umożliwiające rozpoczęcie postępowania
przed sądem.

2.

Postępowanie apelacyjne (i wszystkie inne kontrolne)
jest dopuszczalne, choćby nie wszystkie przesłanki
postępowania głównego były spełnione.

PRZESŁANKI

CZYNNOŚCI

PROCESOWYCH

Stany prawne, które warunkują
dopuszczalność
poszczególnych

czynności

procesowych, np. art. 258 § 1-3
wymienia

przesłanki

tymczasowego aresztowania.

PRZESŁANKI POZYTYWNE I NEGATYWNE

POZYTYWNE (dodatnie)

czyli stany, które muszą istnieć,
aby postępowanie mogło się toczyć
czyli aby proces był dopuszczalny.

NEGATYWNE (ujemne)

czyli tzw. przeszkody procesowe, powodujące
niedopuszczalność wszczęcia i dalszego biegu procesu.

Konsekwencją negatywnej przesłanki procesu jest
jedna z następujących decyzji procesowych:

1.

Odmowa wszczęcia postępowania
przygotowawczego

2.

Umorzenie postępowania przygotowawczego

3.

Umorzenie postępowania głównego lub
apelacyjnego

4.

Uniewinnienie

5.

Pozostawienie środka odwoławczego bez dalszego
biegu lub bez rozpoznania

6.

Oddalenie kasacji

7.

Umorzenie postępowania wykonawczego

Warunkiem dopuszczalności procesu jest istnienie wszystkich

przesłanek pozytywnych i brak jakiejkolwiek przesłanki

negatywnej

PRZESŁANKI OGÓLNE I SZCZEGÓLNE

OGÓLNE

Stany warunkujące każdy rodzaj
(tryb) procesu

SZCZEGÓLNE

Stany warunkujące tryby szczególny
procesu np. uproszczony,
przyspieszony. Zazwyczaj występują
jako dodatkowe, obok przesłanek
ogólnych (np. ujęcie na gorącym
uczynku – w postępowaniu
przyspieszonym)

PRZESŁANKI MATERIALNE I FORMALNE

Przesłanki procesu

materialne

uniewinnienia

umorzenia

formalne

bezwzględne

(abstrakcyjne)

względne

(konkretne)

1.

„przesłanka
faktyczna”

2.

brak przestępczości
czynu

1. znikomy stopień

społecznej
szkodliwości

2. brak karalności czynu
3. przedawnienie

karalności

4. immunitety materialne

Zasadniczym przepisem normującym przesłanki procesowe jest art. 17
k.p.k., który wskazuje ujemne przesłanki procesu. Nie wszczyna się
bowiem postępowania, a wszczęte umarza, gdy:

1)   czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie
uzasadniających podejrzenie jego popełnienia,
2)   czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi,
że sprawca nie popełnia przestępstwa,
3)   społeczna szkodliwość czynu jest znikoma,
4)   ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze,

5)   oskarżony zmarł,
6)   * nastąpiło przedawnienie karalności,
7)   postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby
zostało prawomocnie zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się,
8)   sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych,
9)   brak skargi uprawnionego oskarżyciela,
10)  brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie
pochodzącego od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej,

11)  zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie.

Artykuł 17 k.p.k. nie wylicza ich jednak w sposób taksatywny, o
czym świadczy kończący wyliczenie przesłanek przepis § 1 pkt 11,
stanowiący, że niedopuszczalność postępowania występuje także
wtedy, gdy "zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie".
Przykładem nieobjętej tym przepisem przesłanki jest abolicja.

m

a

te

ri

a

ln

e

fo

rm

a

ln

e

*

cz

a

se

m

o

kr

e

śl

a

n

a

j

a

ko

p

rz

e

sł

a

n

ka

m

ie

sz

a

n

a

PRZESŁANKI MATERIALNE

To przesłanki mające swe źródło i wywołujące skutek w sferze prawa
materialnego, a skutkujące niedopuszczalnością procesu niejako
pośrednio, z uwagi na brak naruszenia prawa materialnego, którego
proces karny ma być przecież konsekwencją (np. brak karalności czynu).
Są one dlatego przesłankami warunkującymi dopuszczalność procesu,
ponieważ warunkują jednocześnie samą odpowiedzialność karną
określoną przepisami prawa karnego materialnego.

Przesłanki materialne oddziałują na proces inaczej niż formalne.
Stwierdzenie

negatywnej

przesłanki

formalnej

powoduje

niedopuszczalność procesu, a tym samym jakiekolwiek rozważanie
kwestii odpowiedzialności karnej. Ujawnienie się natomiast negatywnej
przesłanki materialnej także nie zezwala na kontynuację procesu, ale z
innego powodu – sam fakt wystąpienia negatywnej przesłanki
materialnej przesądza już o braku odpowiedzialności, wobec czego
dalsze postępowanie jest bezprzedmiotowe.

PRZESŁANKI MATERIALNE

Przesłani materialne dzielą się na:

1.

Przesłanki uniewinnienia

2.

Przesłanki umorzenia

Rozróżnienie to ma sens tylko w postępowaniu sądowym i to dopiero od
momentu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej.

Do tej chwili jedyną formą stwierdzenia negatywnej przesłanki procesowej jest umorzenie
w drodze postanowienia (art. 414 § 1 zd. 1 k.p.k.), chyba że wcześniej zostało wydane
postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego (art. 305 k.p.k.).

Rozpoczęcie przewodu sądowego, z punktu widzenia przesłanek, pociąga za sobą
dwojakie konsekwencje:

3.

Każde orzeczenie kończące proces z powodu negatywnej przesłanki procesowej
przybiera formę wyroku

4.

W razie stwierdzenia przez sąd tzw. negatywnej przesłanki faktycznej lub braku
przestępczości czynu(art. 17 § 1 pkt 1 i 2 k.p.k.) skutkuje wydaniem wyroku
uniewinniającego, chyba że sprawca w chwili czynu był niepoczytalny (art. 414 § 1
zd. 2 k.p.k. – wyrok umarzający)

Rozróżnienie to ma zatem na celu uświadomienie, kiedy zapad wyrok uniewinniający, a

kiedy umarzający

PRZESŁANKI FORMALNE

To przesłanki, których źródło tkwi w przepisach procesowych, a i skutek występuje
bezpośrednio w sferze prawa procesowego i nie ma nic wspólnego ze sferą
karnego prawa materialnego. Są to zatem stany, które nie przesądzają kwestii
odpowiedzialności karnej, lecz warunkują jedynie sam proces karny.

Przesłanki formalne wywołują, w razie ujawnienia się po wszczęciu postępowania,
zawsze i tylko umorzenie procesu - w zależności od jego stadium - w formie
postanowienia lub (po rozpoczęciu przewodu sądowego) wyroku (art. 414 § 1 zd. 1
k.p.k.), ewentualnie odmowę wszczęcia postępowania przygotowawczego (art.
305 k.p.k.).

Umorzenie postępowania z powodu negatywnych przesłanek formalnych może
oznaczać bądź niedopuszczalność procesu w ogóle (np. w razie wystąpienia
negatywnej przesłanki procesu w postaci res iudicata), bądź niedopuszczalność w
określonym układzie procesowym (np. immunitet formalny, brak skargi
uprawnionego oskarżyciela). To rozróżnienie jest przyczyną podziału przesłanek
formalnych na:

1. bezwzględne (abstrakcyjne)

2. względne (konkretne)

PRZESŁANKI FORMALNE C.D.

Kryterium rozróżnienia to tzw. układ procesowy, czyli sytuacja wyznaczona przez 3 elementy:

osobę oskarżonego

czyn oskarżonego

w znaczeniu

przedmiotowym

ten konkretny

element, którego

dotyczy brak uznany

za negatywną

przesłankę procesową

np. brak wymaganego

wniosku o ściganie

Przesłanki bezwzględne to stany warunkujące dopuszczalność procesu przeciw określonej
osobie w każdym układzie procesowym (np. res iudicata).

Przesłanki względne to stany warunkujące dopuszczalność procesu przeciw określonej
osobie tylko w pewnym układzie procesowym, co nie wyłącza dopuszczalności procesu o
ten czyn przeciwko temu samemu oskarżonemu w innym układzie np. brak wymaganego
zezwolenia na ściganie.

ZAPAMIĘTAJ !

 w przypadku przesłanek materialnoprawnych wskazanych w art. 17 § 1 pkt 1

i 2 k.p.k. ich ujawnienie się dopiero po rozpoczęciu przewodu sądowego
powoduje uniewinnienie oskarżonego wyrokiem - chyba że w grę wchodzi
niepoczytalność - (art. 414 § 1 zd. 2 k.p.k.);

 ujawnienie się przesłanek wskazanych w art. 17 § 1 pkt 1 i 2 wcześniej,

choćby i na rozprawie, ale przed rozpoczęciem przewodu sądowego skutkuje
umorzeniem w drodze postanowienia;

 pozostałe przesłanki materialnoprawne tak jak i wszystkie przesłanki

formalnoprawne wywołują, w razie ujawnienia się po wszczęciu
postępowania, zawsze i tylko umorzenie procesu, z tym że - w zależności
od jego stadium - w formie postanowienia lub (po rozpoczęciu przewodu
sądowego) wyroku (art. 414 § 1 zd. 1 k.p.k.);

 ujawnienie się przesłanek materialnoprawnych oraz formalnoprawnych przed

wszczęciem postępowania przygotowawczego, jako pierwszego stadium
procesu, powoduje odmowę wszczęcia postępowania, poza sytuacją
wskazaną w pkt 9 (brak skargi uprawnionego oskarżyciela), która to
przesłanka dotyczy wyłącznie postępowania sądowego, a kodeks nie zna tu
odmowy wszczęcia.

Przesłanka

procesu

Stadium

procesu

Rodzaj

rozstrzygnięcia

Forma

decyzji

• tzw. negatywna

przesłanka faktyczna

• brak przestępczości

czynu

(art. 17 § 1 pkt 1 i 2)

Postępowanie

przygotowawcze

 przed wszczęciem

postępowania

odmowa wszczęcia

postępowania

postanowienie

 po wszczęciu

postępowania

umorzenie

postanowienie

Postępowanie

główne

 przed rozpoczęciem

przewodu sądowego

umorzenie

postanowienie

 po rozpoczęciu

przewodu sądowego

uniewinnienie

*umorzenie

wyrok

* jeżeli sprawca w chwili czynu był niepoczytalny , a o ile zostały spełnione wymogi określone w art. 99 § 1
k.k., sąd stosuje, uwzględniając dyspozycję art. 414 § 3, środek zabezpieczający

Przesłanka

procesu

Stadium

procesu

Rodzaj

rozstrzygnięcia

Forma

decyzji

Pozostałe przesłanki

materialne

oraz

wszystkie przesłanki

formalne

Postępowanie

przygotowawcze

 przed wszczęciem

postępowania

odmowa wszczęcia

postępowania

postanowienie

 po wszczęciu

postępowania

umorzenie

postanowienie

Postępowanie

główne

 przed rozpoczęciem

przewodu sądowego

umorzenie

postanowienie

 po rozpoczęciu

przewodu sądowego

umorzenie

wyrok

PRZESŁANKI MATERIALNE UNIEWINNIENIA

1. tzw. negatywna przesłanka faktyczna (art. 17 § 1 pkt 1 k.p.k. )

Obejmuje dwie sytuacje:

a) czynu nie popełniono
zwrot "czynu nie popełniono" należy rozumieć zarówno w tym sensie, że dane zdarzenie
w ogóle nie miało miejsca, jak i że czynu nie popełniła dana osoba. Jeżeli zajdzie ta
ostatnia sytuacja, a jednocześnie nie wykryto faktycznego sprawcy, prokurator umarza
postępowanie przygotowawcze w stosunku do danego podejrzanego wobec
niepopełnienia czynu przestępnego, zaś w sprawie - wobec niewykrycia sprawcy (art.
322 k.p.k.). W literaturze podnosi się nadto, że wyrażenie normatywne "czynu nie
popełniono" obejmuje także zdarzenie, które nie ma cech czynu w rozumieniu prawa
karnego materialnego, np. sprawca działał pod wpływem przymusu bezwzględnego (vis
absoluta) lub w wyniku odruchu bezwarunkowego.

b) brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia
nie chodzi tu, jak we wcześniejszym wypadku, o pozytywne ustalenie braku czynu czy
braku sprawstwa danej osoby, ale o brak dostatecznych danych do przyjęcia zaistnienia
czynu lub sprawstwa podejrzanego (oskarżonego), a więc zaistnienie wątpliwości,
których nie da się usunąć. Zgodnie zaś z zasadami domniemania niewinności i in dubio
pro reo – niedające się usunąć wątpliwości należy interpretować na korzyść oskarżonego,
co skutkuje niedopuszczalnością procesu.

2. brak przestępczości czynu (art. 17 § 1 pkt 2 k.p.k.)

Również obejmuje dwie sytuacje:

a) czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego
brak w czynie ustawowych znamion przestępstwa obejmuje sytuacje, gdy czyn
wprawdzie miał miejsce, jednak nie zawiera on wszystkich znamion określonego
przestępstwa, np. znamienia "uporczywości" przy występku niealimentacji z art. 209 § 1
k.k.

b) ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa
chodzi tu o dwie grupy okoliczności:
- kontratypy czyli okoliczności wyłączające bezprawność m.in.:
obrona konieczna (art. 25 § 1 k.k.), stan wyższej konieczności (art. 26§ 1 k.k.),
dozwolone ryzyko (art. 27 § 1 k.k.), szczególne okoliczności wyłączające przestępność
czynu polegającego na nieudzieleniu pomocy (art. 162§ 2 k.k.), szczególne okoliczności
wyłączające odpowiedzialność za zniesławienie (art. 213 § 1 i 2 k.k.), szczególne
okoliczności wyłączające odpowiedzialność za przestępstwo niezawiadomienia o
popełnieniu przestępstwa wymienionego w art. 240 § 1 k.k. (art. 240 § 2 k.k.),
wykonanie rozkazu (art. 318 k.k.), ostateczna potrzeba (art. 319 k.k.). Poza tym
wymienia się pozaustawowe kontratypy, do których zalicza się: działanie w ramach
uprawnień lub obowiązków, zgodę pokrzywdzonego, ryzyko sportowe, a także zwyczaj.
- okoliczności wyłączające winę:
stan wyższej konieczności jako okoliczność wyłączająca winę (art. 26 § 2 k.k.), błąd co
do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego, wyłączający odpowiedzialność
za przestępstwo umyślne (art. 28 § 1 k.k.), usprawiedliwiony błąd co do kontratypu albo
okoliczności wyłączającej winę (art. 29 k.k.), usprawiedliwiony błąd co do bezprawności
(art. 30 k.k.) oraz niepoczytalność (art. 31 § 1 k.k.). Trzeba jednak zauważyć, że zgodnie
z unormowaniem § 3 art. 17 niemożność przypisania winy sprawcy czynu nie wyłącza
postępowania dotyczącego zastosowania środków zabezpieczających.

PRZESŁANKI MATERIALNE UMORZENIA

1. Znikomy stopień społecznej szkodliwości czynu (art. 17 § 1 pkt 3 k.p.k.)

Znikomość społecznej szkodliwości powoduje, że czyn zabroniony "nie stanowi
przestępstwa" (art. 1 § 2 k.k.). Kryteria służące do ustalenia stopnia społecznej szkodliwości
zostały wskazane w "słowniczku wyrażeń ustawowych" w art. 115 § 2 k.k.

2. Brak karalności czynu (art. 17 § 1 pkt 4 k.p.k.)

W określonych sytuacjach ustawa przewiduje wyłączenie karalności. Wypadki, w których
sprawca "nie podlega karze", są określone zarówno w części ogólnej, jak i szczególnej k.k., a
dotyczą one np.: dobrowolnego odstąpienia od dokonania lub zapobieżenia skutkowi
przestępnemu (art. 15 § 1 i art. 17 § 2 k.k.), dobrowolnego odstąpienia od przygotowania
(art. 17 § 1 k.k.), dobrowolnego zapobieżenia przez współdziałającego dokonaniu czynu
zabronionego (art. 23 § 1 k.k.), dobrowolnego uchylenia grożącego niebezpieczeństwa przy
przestępstwie z art. 174 k.k. (art. 176 § 1 k.k.), dobrowolnego uchylenia niebezpieczeństwa
przy przestępstwie z art. 220 (art. 220 § 3 k.k.), składania fałszywych zeznań z obawy przed
odpowiedzialnością karną grożącą sprawcy lub jego najbliższym w wypadku, gdy nie
wiedział on o prawie odmowy zeznań lub odpowiedzi na pytania (art. 233 § 3 k.k.), zatajenia
dowodów niewinności osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa, wykroczenia lub
przewinienia dyscyplinarnego z obawy przed odpowiedzialnością grożącą sprawcy lub jego
najbliższym (art. 236 § 2 k.k.), ukrywania osoby najbliższej, jako okoliczności wyłączającej
karalność poplecznictwa (art. 239 § 2 k.k.), zaniechania zawiadomienia o przestępstwie
wymienionym w art. 240 § 1 k.k. z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą sprawcy
lub jego najbliższym (art. 240 § 3 k.k.).

3. Przedawnienie karalności (art. 17 § 1 pkt 6 k.p.k.)

Przedawnienie jest instytucją prawa materialnego, które określa skutki upływu czasu dla
kwestii odpowiedzialności karnej. Tym skutkiem, zgodnie z art. 101 § 1 k.k., jest ustanie
karalności przestępstwa po upływie przewidzianych w tym przepisie okresów od chwili
popełnienia przestępstwa. Przedawnienie wykonania kary, przewidziane w art. 103 k.k.,
stanowi przeszkodę relewantną dla postępowania wykonawczego, a skutek zaistnienia tej
przeszkody w postaci umorzenia postępowania wykonawczego został określony w art. 15
§ 1 k.k.w.

Przesłankę tę określa się niekiedy jako przesłankę mieszaną, tkwiącą wprawdzie w
sferze prawa materialnego, ale wywołującą bezpośredni skutek w prawie procesowym.

Kodeks odrębnie uregulował przedawnienie przestępstw ściganych z oskarżenia
publicznego (art. 101 § 1 k.k.) oraz przestępstw ściganych z oskarżenia
prywatnego (art. 101 § 2 k.k.). W ramach przestępstw ściganych z oskarżenia
publicznego ustawa wprowadziła różne terminy przedawnienia, przyjmując jako kryterium
wagę przestępstw (art. 101 § 1 pkt 1-4 k.k.). I tak przykładowo, karalność przestępstwa
ustaje, gdy od jego popełnienia upłynęło 30 lat - gdy czyn stanowi zbrodnię zabójstwa
(art. 101 § 1 pkt 1 k.k.), a 10 lat - gdy czyn stanowi występek zagrożony karą
pozbawienia wolności przekraczającą 3 lata (art. 101 § 1 pkt 3 k.k.). Terminy te liczą się
od popełnienia przestępstwa. Odmienna jest regulacja terminu przedawnienia
przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego. Karalność tych przestępstw ustaje z
upływem roku od czasu, gdy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy
przestępstwa, nie później jednak niż z upływem 3 lat od jego popełnienia (art. 101 § 2
k.k.).
Kwestię przerwy biegu terminu przedawnienia karalności reguluje art. 102 k.k. Istotna
jest także regulacja zawarta w art. 104 § 1 k.k., w myśl którego przedawnienie nie
biegnie, jeżeli przepis ustawy nie pozwala na wszczęcie lub dalsze prowadzenie
postępowania karnego; nie dotyczy to jednak braku wniosku o ściganie albo oskarżenia
prywatnego. Przedawnienie więc nie biegnie, jeżeli np. sprawca korzysta z immunitetu
procesowego (parlamentarnego).

4. Immunitet materialny

Przeszkodą dla prowadzenia postępowania karnego jest brak podsądności polskim
sądom karnym - art. 17 § 1 pkt 8. Przesłanka ta związana jest z immunitetami
materialnymi, które uchylają karalność przestępstwa.
Do omawianej kategorii wyłączeń spod orzecznictwa sądowego zaliczyć należy te osoby,
które korzystają z:
1) materialnego immunitetu parlamentarnego - art. 105 ust. 1 Konstytucji RP

stanowi, że poseł oraz, zgodnie z art. 108, senator nie może być pociągnięty do
odpowiedzialności za swoją działalność wchodzącą w zakres sprawowania mandatu
ani w czasie jego trwania, ani po jego wygaśnięciu

2) wąskim zakresem immunitetu materialnego objęci są:

 adwokaci (art. 8 ust. 2 pr. adw.),

 radcowie prawni (art. 11 ust. 2 ustawy z 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych, tekst

jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 10, poz. 65 z późn. zm.),

 radcowie i starsi radcowie Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (art. 55 ust. 2

ustawy z 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa, Dz. U. Nr 169, poz.
1417 z późn. zm.),

 prokuratorzy (art. 66 ust. 2 u. prok.).
Immunitet materialny powyższych osób ograniczony jest do nadużycia wolności
słowa w procesie, stanowiącego ściganą z oskarżenia prywatnego zniewagę
(zniesławienie) strony, jej przedstawiciela, kuratora, świadka, biegłego lub tłumacza.

W zakresie wyżej wskazanym adwokaci, radcowie prawni, radcowie i starsi radcowie
Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa oraz prokuratorzy ponoszą jedynie
odpowiedzialność dyscyplinarną. Nadużycie wolności słowa i pisma przez adwokata
wobec innych osób niż wyżej wymienione, w tym również wobec osób, które dopiero w
przyszłości mogą uzyskać status strony, pociąga za sobą odpowiedzialność karną i
dyscyplinarną (por. SN I KZP 36/97, OSNKW 1998, nr 3-4, poz. 12).

PRZESŁANKI FORMALNE

1.

Śmierć oskarżonego (art. 17 § 1 pkt 5 k.p.k.)

Śmierć oskarżonego jest bezwzględną przeszkodą dla prowadzenia
postępowania karnego. Śmierć prawomocnie skazanego powoduje także
umorzenie postępowania wykonawczego (art. 15 § 1 k.k.w.).
Dopuszczalne są natomiast niektóre postępowania inicjowane na korzyść
oskarżonego. I tak, śmierć oskarżonego nie stoi na przeszkodzie
wniesieniu i rozpoznaniu kasacji (art. 529 k.p.k.) oraz wznowieniu
postępowania na korzyść zmarłego (art. 545 § 1 k.p.k.). Nadto, zgodnie z
przepisem art. 556 § 1k.p.k., osobom wymienionym w tym przepisie
przysługuje w razie śmierci oskarżonego odszkodowanie za niesłuszne
skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie.

2. Powaga rzeczy osądzonej (res iudicata) i zawisłość sprawy (lis

pendens) - art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k.

Zakaz sformułowany w art. 17 § 1 pkt 7, mający postać rei iudicatae, zachodzi
wówczas, gdy uprzednio zakończone zostało prawomocnie postępowanie co do
tego samego czynu tej samej osoby, zaś nowe postępowanie pokrywa się z
przedmiotem postępowania w sprawie już zakończonej, a także gdy jego
przedmiot jest częścią przedmiotu osądzonego w sprawie już zakończonej (zob.
wyr. SN II KKN 221/01). Prawomocność ma aspekt formalny i materialny. Aspekt
formalny oznacza, że wydane orzeczenie nie podlega już zaskarżeniu za pomocą
zwykłych środków odwoławczych. Z kolei prawomocność materialna przewiduje
niedopuszczalność wszczęcia i prowadzenia od nowa postępowania już z punktu
widzenia prawomocności formalnej zakończonego (zakaz ne bis in idem).

Niezbędnymi elementami składowymi tej przesłanki
są:

 prawomocne orzeczenie,

 rozstrzygnięcie w tej samej sprawie,

 przeciwko tej samej osobie

W literaturze przyjmuje się, że prawomocność ma dwa aspekty: formalny i
materialny. Nie jest to jednak podział prawomocności na dwie klasy, gdyż
prawomocność materialna jest po prostu skutkiem prawomocności formalnej.
Skutek ten polega na zakazie ponownego rozpoznawania tego, co już jest
przedmiotem formalnie prawomocnego rozstrzygnięcia.

prawomocność

formalna

materialna

To sytuacja, w której decyzja nie podlega już
zaskarżeniu

w

drodze

zwykłych

środków

zaskarżenia. Decyzja, która stała się prawomocna
formalnie kończy proces, chyba że nastąpi jej
wzruszenie w drodze nadzwyczajnych środków
zaskarżenia. Sprawa, która została prawomocnie
zakończona tworzy STAN RZECZY OSĄDZONEJ
(res iudicata). Powstaje wówczas domniemanie
prawdziwości ustaleń dokonanych w decyzji oraz
jej zgodności z przepisami prawa (res iudicata pro
veritate accipitur).
Prawomocność formalną decyzja uzyskuje
gdy:
1) wyczerpany został tok instancji, a więc zapadła

decyzja organu II instancji, która utrzymała w
mocy zaskarżoną decyzję;

2) niedopuszczalne

jest

zaskarżanie

decyzji

wydanej w I instancji;

3) strona zrezygnowała z wniesienia środka

odwoławczego w stosunku do decyzji wydanej w
I instancji lub wniesiony środek cofnęła

To sytuacja, w której nie jest dopuszczalne wszczęcie i
prowadzenie od nowa postępowania już prawomocnie
(formalnie zakończonego), a więc niedopuszczalne jest
ponowne postępowanie przeciwko tej samej osobie o tę
samą kwestię odpowiedzialności prawnej.

Ponieważ prawomocność materialna oddziałuje na
zachowanie się organów procesowych dopiero od
momentu uprawomocnienia się formalnego, trzeba było
skonstruować jeszcze jedną instytucje procesową, która
zapobiegałaby wszczęciu procesu, mimo że w tej samej
sprawie proces się toczy. Jest to tzw. zawisłość prawna
sporu (lis pendens), czyli sytuacja w której toczy się
już dopuszczalny proces.

Zawisłość sprawy (lis pendens) polega na tym, że mamy do czynienia ze stanem,
który charakteryzuje się pozostawaniem w toku wcześniej wszczętego postępowania
przeciwko tej samej osobie w sprawie o ten sam czyn. Rozpoczyna się on z chwilą
skierowania sprawy do postępowania przeciwko konkretnej osobie, tj. z chwilą
postawienia tej osobie określonych zarzutów (art. 308 § 2, art. 313 § 1 k.p.k.) czyli z
pojawieniem się w postępowaniu podejrzanego w rozumieniu art. 71 § 1 k.p.k.

3. Podsądność polskim sądom karnym (art. 17 § 1 pkt 8 k.p.k.)

Jurysdykcja karna (iurisdictio poenalis) = uprawnienie do wymierzenia sprawiedliwości

w sprawach karnych

Przez "sądy karne" należy rozumieć sądy, które w naszym porządku prawnym są
powołane do orzekania w sprawach karnych, a więc Sąd Najwyższy, sądy powszechne
oraz sądy wojskowe (arg. ex art. 175 ust. 1 Konstytucji RP).

Niepodleganie sprawcy orzecznictwu sądów polskich to przeszkoda związana z kwestią
jurysdykcji sądów i tzw. immunitetami zakrajowości. Zasadą jest, że jurysdykcji sądów
polskich podlegają sprawcy czynów popełnionych na terytorium RP oraz na polskim
statku wodnym lub powietrznym (art. 5 k.k.). Jurysdykcji tej podlegają jednak też
obywatele polscy, którzy popełnili przestępstwo za granicą (art. 109, 111-113 k.k.),
oraz cudzoziemcy - za niektóre czyny popełnione za granicą (art. 110, 111-113 k.k.).
Nie jest przy tym kwestią jurysdykcji podległość danej sprawy sądom powszechnym
lub wojskowym, gdyż jest to jedynie sprawa właściwości sądów w ramach ich
jurysdykcji. Jest wprawdzie kwestią z zakresu jurysdykcji sądów orzecznictwo innych
niż sąd organów, z tym że przesłanka wskazana w pkt 8 art. 17 dotyczy jedynie
niepodlegania sprawcy sądom, a nie niepodlegania sądom sprawy o dany
czyn. Zatem w sytuacji, gdy do oceny czynu powołany jest inny organ niż sąd,
wówczas sąd musi uznać swą niewłaściwość i przekazać sprawę temu organowi (wyr.
SN z 5 września 1995 r., WR 149/95, OSNPP 11-12/1995, poz. 7).
Wyłączenia podmiotowe podsądności sądów polskich zarówno powszechnych, jak i
wojskowych są związane z immunitetem dyplomatycznym (art. 578 k.p.k.), a także - w
zakresie określonym przez ustawę - z immunitetem konsularnym (art. 579 k.p.k.).

4. Brak skargi uprawnionego oskarżyciela (art. 17 § 1 pkt 9 k.p.k.)

Brak skargi uprawnionego oskarżyciela jest przeszkodą procesową w sądowym
postępowaniu pierwszoinstancyjnym (art. 17 § 1 pkt 9). Przesłanka ta jest ściśle
związana z zasadą skargowości, która dla wszczęcia postępowania sądowego
wymaga impulsu uprawnionego oskarżyciela lub innego podmiotu (art. 14 § 1)

Uprawnionym oskarżycielem w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu jest
oskarżyciel publiczny (art. 10 § 1), którym przede wszystkim jest prokurator
(art. 45 § 1). Inne organy państwowe mogą być oskarżycielem publicznym jedynie
z mocy szczególnych przepisów ustawy określających zakres tego uprawnienia.
Uprawnienia nieprokuratorskiego oskarżyciela publicznego przewidują m.in:

- art. 47 i 48 ustawy z 28 września 1991 r. o lasach (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 12, poz. 59
z późn. zm.),
- art. 39 ustawy z 13 października 1995 r. - Prawo łowieckie (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr
127, poz. 1066 z późn. zm.),
- art. 17-18 k.p.w.

Nadto w sprawach karnych skarbowych uprawnione do wniesienia oskarżenia są podmioty
wymienione w art. 155 i 121 k.k.s.

Uprawnionym oskarżycielem jest także subsydiarny oskarżyciel posiłkowy,
który w warunkach określonych w art. 55 wnosi akt oskarżenia w sprawie z
oskarżenia publicznego. W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia
prywatnego pokrzywdzony może jako oskarżyciel prywatny wnosić i popierać
oskarżenie (art. 59 § 1). Prokurator jest jednak uprawnionym oskarżycielem w
sprawach z oskarżenia prywatnego, jeżeli wszczął postępowanie ze względu na
interes społeczny (art. 60 § 1). Ingerencja ta powoduje, że przestępstwo ścigane
jest w trybie publicznoskargowym (art. 60 § 2).

Z brakiem skargi uprawnionego oskarżyciela mamy do czynienia, jeżeli:

a) w sprawie o czyn ścigany z urzędu skargę złożył pokrzywdzony, mimo że nie zachodzą

warunki przewidziane w art. 55 k.p.k.,

b) w sprawie o czyn ścigany z urzędu skargę złożył nieprokuratorski oskarżyciel publiczny

poza zakresem swych kompetencji oskarżycielskich

c) w toku postępowania przed sądem w sprawie o czyn ścigany z urzędu okazuje się, że

jest on przestępstwem prywatnoskargowym, a prokurator oświadcza, że nie obejmuje
oskarżenia o taki czyn, zaś pokrzywdzony w terminie wskazanym w art. 60 § 4 nie
podtrzymał tego oskarżenia jako prywatnego,

d) prokurator po objęciu postępowania, poprzez wszczęcie ścigania czynu

prywatnoskargowego, odstępuje następnie przed sądem od popierania oskarżenia, a
pokrzywdzony, który nie występował w tej sprawie, nie oświadcza w terminie jak wyżej
o podtrzymaniu oskarżenia jako prywatnego,

e) prokurator, który przyłączył się do wytoczonego przez pokrzywdzonego postępowania

prywatnoskargowego, następnie - po odstąpieniu pokrzywdzonego (już jako
oskarżyciela posiłkowego) od oskarżenia - także odstępuje od oskarżenia,

f)

w sprawie wytoczonej przez oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego (art. 55 § 1) po
jego odstąpieniu od oskarżenia, prokurator w terminie 14 dni nie przystąpi do
wytoczonego oskarżenia (art. 57 § 2),

g) oskarżenie prywatne wytoczyła osoba niebędąca pokrzywdzonym,
h) oskarżyciel prywatny nie uzupełnił skargi, zwróconej mu z uwagi na braki formalne, w

terminie przewidzianym w ustawie (art. 120 § 2 k.p.k.),

i)

oskarżyciel prywatny odstąpił od oskarżenia w sposób wyraźny lub dorozumiany (art.
491 § 1, art. 496 i 497 § 2),

j)

oskarżyciel publiczny wniósł akt oskarżenia mimo uprzedniego umorzenia
postępowania przygotowawczego w tej sprawie i bez podjęcia lub wznowienia
dochodzenia bądź śledztwa, co wiąże się z tzw. wygaśnięciem prawa do oskarżania

5. Brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie (art. 17 § 1
pkt 10 k.p.k.)

Brak wniosku o ściganie lub zezwolenia na ściganie wiąże się z tzw. ściganiem z urzędu, lecz
na wniosek (art. 12 k.p.k.) oraz ściganiem osób korzystających z podlegających uchyleniu
immunitetów formalnoprawnych.

Problematykę procesową ścigania na wniosek reguluje art. 12 k.p.k. (odsyłam w tym
zakresie do zagadnień omawianych na pierwszych zajęciach)

Odstępstwem od zasady postępowania z urzędu jest także uzależnienie możliwości ścigania
karnego od zezwolenia władzy. Ustawodawca objął pewne kategorie osób tzw.
immunitetem procesowym, który - w przeciwieństwie do immunitetu materialnego - jako
immunitet formalnoprawny nie uchyla karalności określonego czynu, natomiast zapewnia
jedynie niedopuszczalność wszczęcia i prowadzenia postępowania karnego przeciwko
sprawcy bez zgody określonej władzy. Immunitet procesowy może być uchylony przez
właściwy, ustawowo do tego uprawniony organ.

Ustawy, statuując określone immunitety procesowe, precyzują jednocześnie, jakie organy
uprawnione są do wyrażenia zgody na ściganie. I tak np. w odniesieniu do Rzecznika Praw
Obywatelskich, Prezesa NIK, Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych oraz
Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej - organem wydającym zezwolenie jest Sejm.

Sformułowanie przepisu art. 17 § 2 w zw. z art. 13 nie pozostawia wątpliwości co do tego, że oskarżyciel
publiczny jest obowiązany do wystąpienia do odpowiedniej władzy o wyrażenie zgody na pociągnięcie do
odpowiedzialności karnej określonej osoby; dopiero odmowa uchylenia immunitetu procesowego uprawnia
do umorzenia postępowania karnego na podstawie art. 17 § 1 pkt 10 k.p.k. W sprawach z oskarżenia
prywatnego o zezwolenie na ściganie występuje oskarżyciel prywatny. W sprawach z oskarżenia
publicznego, w których akt oskarżenia wniósł pokrzywdzony jako subsydiarny oskarżyciel posiłkowy (art.
55), ciąży na nim obowiązek uzyskania zezwolenia odpowiedniej władzy.

Do kategorii osób objętych immunitetem formalnym należą:
- posłowie i senatorowie (art. 105 ust. 2 Konstytucji RP),
- posłowie do Parlamentu Europejskiego (art. 10 Protokołu z dnia 8 kwietnia 1965 r. w sprawie przywilejów i
immunitetów Wspólnot Europejskich, Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/4),
- sędziowie sądów powszechnych (art. 80 § 1 ustawy z 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych, Dz. U.
Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.),
- sędziowie sądów wojskowych (art. 30 § 1 ustawy z 21 sierpnia 1997 r. - Prawo o ustroju sądów wojskowych, tekst
jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 952 z późn. zm.),
- sędziowie Sądu Najwyższego (art. 49 § 1 ustawy z 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym, Dz. U. Nr 240, poz.
2052 z późn. zm.),
- sędziowie sądów administracyjnych (art. 29 i 49 ustawy z 25 lipca 2002 r. - Prawo o ustroju sądów
administracyjnych, Dz. U. Nr 153, poz. 1269 z późn. zm. w zw. z art. 80 § 1 ustawy z 27 lipca 2001 r. - Prawo o
ustroju sądów powszechnych, Dz. U. Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.),
- sędziowie Trybunału Stanu (art. 16 ustawy z 26 marca 1982 r. o Trybunale Stanu, tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr
101, poz. 925 z późn. zm.),
- sędziowie Trybunału Konstytucyjnego (art. 6 ust. 2 ustawy z 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, Dz. U.
Nr 102, poz. 643 z późn. zm.),
- Prokurator Generalny (art. 10c ustawy z 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze, tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 270, poz.
1599 z późn. zm.),
- prokuratorzy (art. 54 ustawy z 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze, tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 270, poz. 1599 z
późn. zm.),
- Rzecznik Praw Obywatelskich (art. 211 Konstytucji RP),
- Prezes Najwyższej Izby Kontroli, wiceprezesi i Dyrektor Generalny NIK nadzorujący lub wykonujący czynności
kontrolne w odniesieniu do czynów popełnionych przy wykonywaniu czynności służbowych (art. 18 i 88 ustawy z 23
grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli, tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 82 z późn. zm.),
- Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych (art. 11 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych
osobowych, tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926 z późn. zm.),
- Prezes Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (art. 14 ustawy z 18
grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, tekst
jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 424 z późn. zm.)

Novum stanowi użyta w pkt. 10 § 1 art. 17 klauzula: "chyba że ustawa stanowi inaczej". Otwiera ona
możliwość, że mimo braku wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie postępowanie
będzie się mogło toczyć. Przykładem takiej sytuacji może być ściganie posła lub senatora mimo braku
zezwolenia Sejmu lub - odpowiednio - Senatu, gdy poseł lub senator wyrazi zgodę na pociągnięcie go do
odpowiedzialności karnej (art. 105 ust. 4 i art. 105 ust. 4 w zw. z art. 108 konstytucji).

INNE PRZESZKODY PROCESOWE

Przepis art. 17 nie wylicza w sposób taksatywny istniejących przesłanek
procesowych. Ujmuje natomiast w pkt 11 § 1 zbiorczo inne okoliczności
wyłączające ściganie. Do takich okoliczności niewątpliwie należy abolicja
(tzw. generalny akt łaski).
Normy abolicyjne były zamieszczone w większości wydanych w PRL aktów
normatywnych o amnestii. Typowa dla takiej normy była formuła "puszcza
się w niepamięć i przebacza". Procesowym refleksem abolicji jest zakaz
wszczęcia postępowania lub nakaz umorzenia wszczętego postępowania, co
jednoznacznie wskazuje na charakter abolicji jako przesłanki procesowej.
Zwykle osobie objętej abolicją przysługuje wniosek o rozpoznanie sprawy
przez sąd. To jednak zależy od ustawodawcy, który może takiego
uprawnienia nie przewidywać, co wystąpiło np. w ustawie z dnia 21 lipca
1983 r. o amnestii (Dz. U. nr 39, poz. 177).

W orzecznictwie Sądu Najwyższego przeważa stanowisko, że inną
okolicznością wyłączającą ściganie w rozumieniu art. 17 § 1 pkt 11 jest brak
zgody państwa wydającego (w trybie ekstradycji lub ENA) na pociągnięcie
oskarżonego do odpowiedzialności karnej (SN V KK 141/09, OSNKW 2010, nr
2, poz. 15)

ZBIEG NEGATYWNYCH PRZESŁANEK

PROCESOWYCH - REGUŁY



wszystkie zbiegające się przesłanki mogą stanowić wspólną podstawę prawną decyzji
kończącej postępowanie, jeżeli każda z nich pociąga za sobą identyczne następstwa
prawne;



w razie zbiegu przesłanki uniewinnienia z inną przesłanką (powodującą umorzenie) należy
umorzyć postępowanie, gdyż winę wolno rozstrzygać tylko w procesie dopuszczalnym; ta
reguła jest jednak wiążąca do momentu rozpoczęcia przewodu sądowego (art. 414 § 1-2);
jeśli sąd nabierze przekonania, że nie doszło do obalenia domniemania niewinności, to
wyda wyrok uniewinniający; stanie się to jednak dopiero po przeprowadzeniu co najmniej
wszystkich dowodów, które sąd dopuścił na wniosek oskarżyciela; uniewinnienie bardziej
liczy się w opinii społecznej niż umorzenie; słusznie zatem przyjmuje się w orzecznictwie,
że w wypadku stwierdzenia zbiegu negatywnych przesłanek procesowych, określonych w
art. 17 § 1 pkt 1 i 2 oraz art. 17 § 1 pkt 6, sąd powinien umorzyć postępowanie z uwagi na
niedopuszczalność jego dalszego prowadzenia, jednak zasada ta nie ma zastosowania
wówczas, gdy zbieg tych przesłanek zostanie stwierdzony dopiero po przeprowadzeniu
dowodów i wyjaśnieniu wszystkich okoliczności faktycznych; doszło bowiem wówczas do
zbadania podstaw odpowiedzialności oskarżonego i w takiej sytuacji sąd powinien podjąć
decyzję odnoszącą się do braku tych podstaw, a więc wydać wyrok uniewinniający, a nie
umarzający postępowanie z powodu przedawnienia



zbieg negatywnych przesłanek względnych i bezwzględnych powoduje zawsze umorzenie
procesu na podstawie przesłanek bezwzględnych, gdyż dotyczą one dopuszczalności
procesu w każdym układzie procesowym; niemniej warto w uzasadnieniu powołać też
przesłankę względną, bowiem wyszczególnienie wszystkich ułatwia kontrolę decyzji
procesowej.

PYTANIE PROBLEMOWE DO ROZWAŻENIA

Czy

prawomocne skazanie za czyn ciągły (art. 12 k.k.) stoi na

przeszkodzie ponownemu postępowaniu o później ujawnione
zachowania, będące elementami tego czynu, które nie były
przedmiotem wcześniejszego osądzenia?

?

LITERATURA

• J. Skorupka (red.), Postępowanie karne. Część ogólna, wyd. II, Wolters Kluwer

2012

• K. Boratyńska, Ł. Chojniak, W. Jasiński, wyd. II, Postępowanie karne, CH Beck

2013.

• S. Waltoś, P. Hofmański, Proces karny. Zarys Systemu, Lexis Nexis 2013.

• T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, wyd. VIII, Lexis Nexis

2011.

Zachęcam również do zapoznania się z następującymi orzeczeniami:

• uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada 2001 r., I KZP 29/01

• uchwała Sądu Najwyższego z dnia 15 czerwca 2007 r., I KZP 15/07